Kórnekti abaytanushy ghalym, Memlekettik syilyqtyng laureaty Qayym Múhamedhanovpen súhbat

- Qayym agha, Abaydyng 150 jyldyq mereytoyyn YuNESKO shenberinde atap ótkenimiz  kýni keshe ghana sekildi edi, sodan  beri de arada attay jeti jyl óte shyghypty.  Al endi eki jyldan song "aqyndardyng payghambary" (Jambyl), "qazaqtyng bas aqyny" (Ahmet), "hakim aqyn" (Maghjan) atanghan úly jýrek iyesi - onyng dýniyeden ótkenine de bir ghasyr bolady eken. Ras, Abay turaly búghan deyin de az әngime aitylghan joq. Búdan keyin de ol turaly aitylar әngimening az bolmaytyndyghy sózsiz. Solay dey túrghanmen, alpys jyldan astam uaqyttan beri abaytanushy ghalymdardyng aldynghy leginde kele jatqan ózinizben elimizding bas basylymy betinde "Abaydyng amanatyn aqtadyq pa?" degen taqyrypta keninen bir sóz tolghasaq dep edik ...

Kórnekti abaytanushy ghalym, Memlekettik syilyqtyng laureaty Qayym Múhamedhanovpen súhbat

- Qayym agha, Abaydyng 150 jyldyq mereytoyyn YuNESKO shenberinde atap ótkenimiz  kýni keshe ghana sekildi edi, sodan  beri de arada attay jeti jyl óte shyghypty.  Al endi eki jyldan song "aqyndardyng payghambary" (Jambyl), "qazaqtyng bas aqyny" (Ahmet), "hakim aqyn" (Maghjan) atanghan úly jýrek iyesi - onyng dýniyeden ótkenine de bir ghasyr bolady eken. Ras, Abay turaly búghan deyin de az әngime aitylghan joq. Búdan keyin de ol turaly aitylar әngimening az bolmaytyndyghy sózsiz. Solay dey túrghanmen, alpys jyldan astam uaqyttan beri abaytanushy ghalymdardyng aldynghy leginde kele jatqan ózinizben elimizding bas basylymy betinde "Abaydyng amanatyn aqtadyq pa?" degen taqyrypta keninen bir sóz tolghasaq dep edik ...

-       Úly Abay ómirden ótkennen bergi dәuirdi ýsh kezenge - patsha, kenes, tәuelsizdik kezenderine bóle otyryp sóz qozghaytyn bolsaq, sonyng bәrinde de ol turaly әngime az aitylmaghany ras. Tipti, ony aitasyz, halqymyzdyng ruhany kósemi Álihan Bókeyhanov Abaydyng kózi tirisinde ony orystyng oqyrman qauymyna tanystyryp ýlgergen bolatyn. Al aqyn qaytys bolghan son, taghy da osy Álekeng onyng ómirbayanyn orys tilinde jazyp,  Semeyde shyghyp túratyn "Semipalatinskiy listok" atty gazette 1905 jyly jariyalady. Sodan eki jyl ótken son, 1907 jyly "Zapisky Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo russkogo geograficheskogo obshestva" dep atalatyn kitapta Abaydyng ómirbayany fotosuretimen birge taghy basylyp shyqty. Aqynnyn  múndaghy ómirbayanyn jazghan Á.Bókeyhanov. Sol ómirbayannyng shekesine "nekrolog", yaghni  "qazanama" degen aidar taghylypty. Demek: "Óldi deuge bola ma, oilandarshy,  ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan",- dep aqynnyng ózi aitqanday, Abaydyng sol ólmes, óshpes sóz múrasyn, jan múrasyn sol shaqta orys júrtyna deyin jetkizuge tyrysyp baqqan Álekenning búl talpynysyna qaytip sýisinbessin!

Álekeng demekshi, mening әkem Múhamedhan búl kisimen týidey qúrdas, onyng ýstine syrlas bolghan adam. Qazirde Janasemey, erterekte Alash atalghan Semeyding sol sol jaq bóligindegi Múhamedhan ýiinde Álihan ózining iydeyalas serikteri Ahmet, Maghjan, Súltanmahmút, jas Múhtarmen qona jatyp, әngime-dýken qúrghandary da, әkemning aituynsha, mening el bolashaghyn alystan boljaytyn sol úlylardyng tizesinde otyryp óskenim de ras! Múny biraq qúr maqtanysh ýshin aityp  jatyr dep oilamaghyn. Álgi úlylardyng men týgil mening әkeme de ýlgi-ónege bolghandyghy shyndyq. Ózi de erteden Abay tóniregimen aralas-qúralas bolghan Múhamedhan bergi tónkeris kezinde Semeyde shygha bastaghan Alash ýni "Saryarqa"  gazeti men Jýsipbek jәne Múhtar shygharghan "Abay" jurnalyna demeushilik tanytuy osy úlylardyng ónege-tәrbiyesi emes dep kim aitady?!

Al óz basyma keletin bolsaq, mektep tabal­dyryghyn attaghan betten Ahmet Baytúrsynov qúrastyrghan oqulyqtan Abay esimine odan әri qanygha týstim. Sol tústa aghartushy ústazdar, erli-zayypty Qúljanovtar Abaydyng ómirden ótkenine jiyrma jyl toluyna oray әserli bir kesh ótkizdi. Soghan jasym segizge endi ghana tolghan meni әkemning ilestire barghany da, sodan beri seksen jylday uaqyt ótse de, kýni  býgin­gidey esimde. Múny endi aldynghy tolqynnyng eldigi, әrqaysysynyng ózinshe bir kisiligi desek artyq pa! Qazir oilap otyrsam, sol aldynghy tolqyn ókilderining bәri "ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan" Abay múrasyn aldynghy úrpaqqa jetkizip, amanattaudy aldaryna asyl arman etip qoyghan sekildi ghoy.

- Al endi keshegi kenes zamanynda Abay esimin qalay, qanday dәrejede úlyqtay aldyq? Abay amanaty búl kezende qanshalyqty aqtaldy?

- Kózi qaraqty jan Kenes ýkimetining arghy jiyrmasynshy, otyzynshy jyldar týgil, bergi eluinshi jyldardyng ortasyna deyin Abaygha, onyng asyl múrasyna kózqarasy sonshalyqty týzu bolmaghandyghyn jaqsy biledi. Tipti  odan bergi kenestik dәuirde de Abaydy mektep oqulyqtarynda aghartushy aqyn dәrejesinen asyra almadyq. Au, kenes zamanynda da jәne anau-mynau kezde emes, soghystan keyin ile-shala Abaydyng 100 jyldyghy toylanyp, respublika­lyq dengeydegi múrajayy ashylyp  jatty emes pe dep ózinshe toqmeyilsiytinder qatelesedi. Múnyng bәri №1 abaytanushy Múhannyn, Múhtar Omarhanúly Áuezovting jankeshti tirligining arqasy. IYә, búl mәselede ol kisining jalghyz bolmaghany da ras. Yaghni, onyng tónireginde  Beysekeng (men búl arada Beysembay Kenjebaev syndy ómirde aryna kir júqtyrmay ótken asyl aghamdy aityp otyrmyn) syndy tilektes, niyettes ruhany inileri az bolghan joq. Dese de, Múhannyng orny, jóni bólek.

Men osy orayda, kommunistik jýienin, kommunistik iydeologiyanyng úly aqyngha degen kózqarasyna bir-eki-aq mysal keltireyin. Jana, qyrqynshy jyldary Abay múrajayy ashyldy dedik qoy. Al sol múrajay tórinen Abaydyng ainalasynda bolghan adamdar, yaghny tuys-tughandary men shәkirtteri eski zamannyng kertartpa ókilderi retinde shettetilip, olardyng ornyna sol kezde Enbek Eri atanghan shopan-baqtashylar turaly derekter jayghastyrylghanyn qaytersiz!

Al Múhannyng tikeley aqyl-kenesimen Abay mektebin zertteuge kirisken men atqa teris mingizilip, qughyn-sýrginge úshyradym. "Marksizm-leninizm mektebi degendi bilushi edik, Abay mektebi degen qaydan shyqty?"- dep dauryqty kókezu "danyshpandar". Ishten shyqqan jau jaman deydi. Sóitip, eluinshi jyldardyng basynda 25 jylgha sottalyp kete bardym. Múnday jolsyz jazadan meni respublika әnúranynyng avtory ekendigim de qorghap qala almady. Abaydyng aqyndyq mektebi jóninde Múhannyng jetekshiligimen qorghaghan kandidattyq ataghymnan aiyrylyp, Abay ólenderining tekstologiyasy (mәtini) jóninde jazghan kitabym pyshaqqa turalyp, joyyldy.

Meni de qoyshy, ataghy aiday әlemge taraghan Múhannyng ózi óle-ólgenshe qughyn-sýrginnen kózin ashpady ghoy. Sonyng aigha­ghyn­day, ýndemester tarapynan onyng jelkesinen qoyylghan qarauyl búl kisi Lenindik syilyqqa ie bolghan song ghana alynghanyn jaqsy bilemiz. Sonda Múhannyng ózi 60 jyldyq ghúmyrynda bir-eki-aq jyl tynyshtyqta bolghan. Sóitip, Abay ayausyz syn sadaghyna alghan qyzghanysh, ishtarlyq kesirinen Áuezovti kózi tirisinde alaqanymyzgha salyp, tóbemizge kótere almaghanymyz jәne ras. Maghan Múhang boyyn jaylaghan ýrey, qorqynyshtan ómirbaqy aryla almay ketken sekildi kórinedi de túrady. "Kýshik asyrap, it ettim, ol baltyrymdy qanatty. Bireuge myltyq ýirettim, ol mergen boldy, meni atty" dep arghy zamanda Abay ómirden kýnirenip ótse, bergi zamandaghy Áuezov boyyndaghy ýrey, qorqynysh neden? Shyndyghynda, bәtuәsiz, berekesiz, eng qatygez halyq bizbiz be, joq әlde múnyng syr-súmdyghy basqa da ma?

Sonyng bәrin óz basym qúldyq sanadan kóre­min. Songhy ýsh ghasyrgha juyq ruhy әbden ezilip, janshylghan halyqtyn  úldary  shimirken­besten birin-biri satyp, birin-biri atyp jýre beretin boldy. "Arymnan malym, malymnan janym sadagha",- degen úlaghatty sóz dalada qaldy. Endigi jerde Abay aitqanday: "Arsyz bolmay ataq joq, Aldamshy bolmay baq qayda?"- dep sózding "turasyna" kóshtik.

Taghy da sol Abaydyng qorqaq ta jaltaq el "jaqsylarynan" meylinshe týnilip: "Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym, mineky búzghan joq pa elding siqyn. Ózderindi týzeler dey almaymyn, óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn",- deytini bar emes pe! Al keshegi kenestik kezende, kommunistik jýie túsynda óz yrqymyz óz qolymyzgha qaytyp kelip pe edi? Áriyne, joq. Sondyqtan da "kýshtilerimiz sóz aitsa, bas iyzedik shybyndap". Osy sebepten de, tym qatty aitty desenizder ózderiniz bilinizder, keshegi bolystan kenestik qyzyl diyrektor, yaky keshegi  oyazdan aupartkom hatshylarynyng minez-qúlqynda aitarlyqtay kóp ózgeris bola qoyghan joq. Yaghni, búlardyng kópshiligi alladan, adamnan emes, jogharydaghy úlyqtan, nemese basqasha aitqanda, keude túsyndaghy qyzyl biyletten ghana qoryqty. Solaysha halqyn qaranghylyqtan jaryqqa, qyzghanyshtan bauyrmaldylyqqa, qatygezdikten izgilikke ýndegen Abay ósiyeti, aqyn amanaty jayyna qaldy. Abaydy onyng 100, 125 jyldyghynda ghana, әri ketse jýiesiz úiymdastyrylyp kelgen onyng poeziya kýnderinde ghana eske aldyq. Yaghni, Abay ósiyeti, Abay ólenderi últtyq iydeologiyamyzdyng altyn dingegine ainala almady. Oghan, taghy da qaytalap aitayyn, kommunistik iydeologiya jol da bergen joq.

- Oilanyp kórelikshi, egemen el atanyp, tәuelsizdikke qol jetkizgennen bergi jerde Abay amanatyna adaldyq tanyta alyp kelemiz be? Birinshiden onyng asyl múrasyn ózimizge de, ózgege de jarqyratyp kórsete bildik pe? Ekinshiden býgingi úrpaq Abay múrasyn qandaylyq dәrejede qabyldap otyr dep oilaymyz? Bir sózben aitqanda últ bolyp úiysa týsu ýshin Abaydy, Abay shyghar­ma­laryn qalaysha keregimizge jaratyp jatyrmyz?

- Qaraghym, sen: "Abaydyng amanatyn aqtadyq pa?"- degen saualyndy  aldyma bir emes, birneshe qaytara kóldeneng tartyp otyrsyn. Oghan bir sózben ghana iә aqtadyq, iә aqtamadyq dep kesip aita salsaq dúrys bolmas. Yaghni, keyde tәubany  da úmytpaghanymyz jón.

Aytalyq, úly Abaydyng 150 jyldyq merey­toyyna dayyndyq elimiz egemendikke qol jetkizgen betten bastalyp ketti. Sóitip,  ol әzirlik az kemi joq 4-5 jylgha sozyldy. Al búl kezdegi elimizdegi ekonomikalyq qiynshylyqtardyng qanday bolghandyghyn aityp jatu basy artyq sharua. Onyng ýstine kóp últty memlekette birlikti saqtap, tynyshtyqty  qalyptastyru da asa bir ýlken mindet edi. Ózine jýktelgen osy mindetti elimizding túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev abyroymen aqtay bilip, "bas basyna bi  bolghysy kelgen keybir qiqymdardyng elding siqyn ketiruine" jol bermedi. Al Núrekenning әlemdik dengeydegi abyroyyn ornymen paydalana otyryp, úly Abay toyyn dýniyejýzilik dengeyge shyghara bilui ondy sharua boldy. Keyde biz synshyl da minshil, ol az deseniz kýnshil de halyqpyz. Al endi keybir úsaq-týiekterge  kóz júma qaraytyn bolsaq, úly Abaydyng úly dýbirli toyy óz dengeyinde ótti dep úyalmay aitugha bolady. Sonyng aighaghynday, osy toydyng finaly ispettes san jýzdegen ýiler tigilip, ondaghan myng adam jinalghan Jiydebayda saltanattyng eshbir yn-shynsyz, ókpe-renishsiz ótuin últymyzdyng úiysa bastaghanyna mysal etip, tәuba degen dúrys bolar. Sondyq­tan da búl toydy egemen elding basty toyy boldy desek, artyq aitqandyq bolmas. Al onday toy Abay ýshin emes, ózimiz ýshin kerek edi. Abay toyy artynsha-aq úly Jambyl, ghúlama Múhtar, kemenger Qanysh toylaryna jalghasa týskeni de jarasyp jatty.

Eng bastysy sol, úly dýbirli toydyng sonynda belgi qaldy. Ol qanday belgi degen saualgha jauap izdeytin bolsaq, Abaydyng eki tomdyq akademiyalyq jinaghy men "Jalyn" baspasynan  "Qalyng elim, qazaghym" degen atpen shyqqan bir tomdyghyn ait­qan dúrys bolar. "Abay" ensiklopediyasyn shygha­ru da eldigimizding belgisi. Múnyng syrtynda Semey­de kezinde jogharyda aitqanday, Jýsipbek pen Múhtar negizin qalaghan "Abay" jurnaly qaytadan jaryq kórdi. Ol býginde de shyghyp jatyr.

Óz basyma keletin bolsam, sol jyldary "Abaydyng aqyndyq mektebi" atty tórt tomdyq jәne "Abay  múragerleri" atty Alashtyng iygi jaqsylary turaly zertteu enbegimdi jaryqqa shyghardym. Azdy-kópti enbegim baghalanyp, respublika Memlekettik syilyghynyng iyegeri atandyq.  Múnyng bәri el tәuelsizdigining arqasynda mýmkin bolghan sharua. Sondyqtan keshke deyin auyzdy qúrghaq shóppen sýrte bermey, Abay amanaty qaysybir mәselede ret-retimen aqtalyp ta jatqanyn aita ketken jón bolar.

Abaydyng amanatyn aqtau ýshin eng aldymen sol amanatty "qalyng eli, qazaghyna" jetkizip tabystay biluimiz kerek. Al  ol qalay tabystaluda, sodan shyqqan nәtiyje qanday degen әngime bir basqa. Endi sol jayynda sóz qozghap kórelik.

Búl túrghydan alghanda men óz sózime ózim keraghar kelemin be dep qauiptenemin. Óitkeni, esh mәimónkelemey sózding turasyn aitsaq, qansha úly dýbirli toy ótkizdik desek te, "soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde ósken, mynmenen jalghyz alysqan" aqyn jýregine tereng boylap, Abay júmbaghyn birjola sheship boldyq dep aita almasaq kerek. Sonyng saldarynan, qaysybirimiz әsire bilgishsinip Abaydy tolyq bolmasa da jarty qúday dәrejesine kóterip baqsaq, ekinshimiz bәz bayaghy kórsoqyr, topastyqpen sol dýbirli toy qarsanynyng ózinde ony moyyndaghymyz  kelmegen. Sol sebepten de qaysybir mәrtebeli sheneunikter tarapynan: "Abaydyng әr toqalynyng basyn kóteruge ýkimette shashylyp jatqan qarjy joq" dep kergigenin de estigenbiz.

Sonsong myna bir keregharlyqpen qaytip kelisersin! Yaghni, ana zamanda Abaydy qoldan ateist jasap baqsaq, endi kelip býginde ony tym dindar jan etip kórsetkisi keletinder de az emes. Ras, әlem oishyldarynyng sýbeli enbekterimen jan-jaqty tanysa kele  "shyghysym batys, ba­ty­sym shyghys bolyp ketti" deytin Abaydyng sonymen birge dýniyening tylsym júmbaghyn da, diny ilimdi de óte tereng mengergeni ras. Biraq ony: "Allanyng ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshuaqytta jalghan bolmas",- dep aitty dep ózi oqyghan qúrannyng mazmúnyn týsinbey qúr bosqa mýlgigen dýmshe moldanyng qataryna tómendetip  qoyghanymyz jaraspas.  Yaghni, Abay bir allagha kórsoqyrlyqpen  tabynghan jan emes. Al sol allany moyyndaghan Abaydy kóbimizding tanyp, týsinuge oi-órisimizding jetpey jatqandyghyn nege moyyndamasqa!

- Qayym agha, jogharyda óziniz aitqanday, Múhannyn  aqyl-kenesimen siz Abaydyng aqyndyq mektebin jәne  oghan qosymsha Abay ólenderining tekstologiyasyn zertteumen ótken ghasyrdyng 40-shy jyldarynan beri ainalysyp kele jatqan adamsyz. Osy  orayda basqasy basqa, eng aldymen Abay sózin oqyrmangha óz qalpynda jetkize aldyq pa degen saualgha ne der ediniz?

- IYә, bir sәt sózding dertimen auyrghan Abaydyng janyna ýnilip kórelik. Oghan deyin qazaqta sóz qúdyretin dәl onday týsingen jan bolghan joq desek artyq aitqandyq bolmas. Ras, sózdin  qadirin bilgendikten sózge toqtaghan halyqpyz dep ózimizdi-ózimiz kótermelep jatamyz ghoy. Solay dey túrsaq ta, "sóz patshasy, sóz sarasy" ólenning qúdiretin kóterip ketken adam Abayday-aq bolar. "Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin, joqty-bardy, ertegini termek ýshin. Kókiregi sezimdi, tili oramdy, Jazdym ýlgi jastargha bermek ýshin"- deydi jәne Abay. Al endi "әziret әli, aidaharsyz", "altyn iyek, sary ala qyzsyz" jazylghan sol aqyn múrasyn, ósiyet-ghibratyn keyingi úrpaqqa qalay jetkizudemiz degen súraq aldymyzgha kóldeneng tartylghanda, әli kýnge deyin kózimizben jer shúqitynymyz qalay?

Ózi Abaydyng artyna tastap ketken ósiyet-amanatyn oryndau ýshin eng aldymen onyng sózin qalyng búqaragha aqynnyng "ishi altyn, syrty jaqsy sózderining jaqsysyn" búrmalamay jetkize biluimiz kerek. Ras, aqynnyng úly dýbir toyy  qarsanynda soghan talpynys jasalghanyn joqqa shygharugha bolmas. Soghan oray, M.O.Áuezov atyndaghy әdebiyet pen óner institutynda búryn jabylyp qalghan abaytanu bólimi qayta ashyldy. Osy bólim aqyn­nyng eki tomdyq akademiyalyq jinaghyn  shygharugha kirisip ketti. Búl iske Semeyde jatqan men de shaqyryldym. Abaydyng búl jolghy akademiyalyq jinaghy ekeu emes, tórt tomdyq bolyp shyghuy kerek edi. Amalsyz osy eki tommen qanaghat etuge tura keldi. Al endi býginde sonyng ózine kónilim tolmaytynyn nesine jasyrayyn!

Teginde bizding akademiyalyq jinaq turaly týsinigimiz qyzyq. Búryn da úly aqyn shygharma­larynda qate ketken sózder taghy da qaytalanyp jatatyn-dy. Sóitsek, әlgi akademiyalyq jinaqtyng redaksiyalyq alqasyna engender shiyding basyn syndyrugha erinip, búrynghy jinaqtyng paraqtaryn aq qaghazgha jelimdep, baspahanagha sol kýii jibere saludan da tayynbapty. Keybir "bilgishter" aqynnyng 1909 jyly shyqqan jinaghyn  qolyna ústap kórmese de, senimen aqyn ólenderining tekstologiyasy qaqynda aitysqysy, salghylasqysy kelse, ekinshisi: "Kәke, kóz ýirengen, qalyptasyp ketken sózdi ózgertip qaytemiz",- dep syrghaqsidy. Sonda deymin-au, Tatiyananyng atynan aitylatyn "Kepilim mening bir ózin, Bóten jan tesik taba almas" degen óleng joldaryna qalyptasqan úghym dep qarauymyz kerek pe? Aldymen, múnyng birinshi shumaghy "Kepilim sening bir ózin" bolyp oqyluy kerek. Ekinshiden "tesik" degen sózge  keletin bolsaq, arabshada "n"! әrpinde bir noqat qoyylady. Onyng janyna bir noqat týsip ketse, ol "t" bolyp oqylady. Sóitip, alghashqy jinaqta әrip terushiler kinәsinen qate ketken. Sondyqtan men búl "tesik" degen sózdi "nәsip" dep oqu dúrys dep sanaymyn. Oghan ekinshi bir dәlelim Tatiyana ózining ekinshi hatynda: "Men sorly nәsibimnen, jatqa tiydim "alshy" dep",- demeushi me edi?! Yaghni, Abay Tatiyananyng auzyna nәsip degen sózdi beker salyp otyrghan joq. Ókinishke qaray, osynyng aldyndaghy jinaqta men qansha shyryldasam da, oghan qúlaq aspaghan  shirkinder әlgi sózdi "tetik" dep ózderinshe ózgertipti. Búl sózding orysshasy - "detali". Sonda deymin, búl arada tetikting qatysy qansha?

Sonday-aq aqynnyng has (qas emes) túlpar turaly ólenindegi "Keng sauyrly, tar myqyn, qalbaghayly, Aldy-arty birdey kelse erge jayly. Kýlte qúiryq, qyl týbi  әldi kelip, kótendigi shyghynqy, alamayly", - dep keletin songhy joldaghy  "kótendigi shyghynqy" degen sózdi de týzey almay-aq qoydyq. 1909 jylghy shyqqan alghashqy jinaqta ol "Kótendigi syghynqy" dep taygha tanba basqanday-aq jazylghan. Al "shyghynqy" degen sóz qaydan shyqqan deysiz ghoy. Aytayyn. Aqynnyng 1933 jyly shyqqan ólender jinaghy latyn әrpimen basylghan. Latynsha "s" әrpi oryssha "sh" bolyp oqylady. Yaghni, әlippemiz kirilisagha kóshirilgende sony eskermegendikten bir sózding maghynasy ózgerip shygha kelgen. Al "shyghynqy" degen sóz әbden ertoqym batyp, kóterem bola bastaghan attyng keypin beredi.

Taghy bir mysal. Abayda: "Eri men ekeuining mahabbaty jarassa, rayys ýstindegi ýi" degen óleng joldary bar. Rayys parsy tilinde "ónim" degen maghyna beredi. Endeshe búl ólen  joldaryn týsinip kór. Al búghan qalyptasqan úghym dep qaytip kóz júmbaylyqpen qaraugha bolady. Áriyne, erinip bәrine qol siltey salghan onay. Oghan kerisinshe enbektenip, izdensen, onyng jemisin kóresin. Teginde Abay parsy, arab sózderin kóp qoldanghan ghoy. Al búl tilderdegi kóp sóz kóp maghynaly bolyp keledi. Izdenip jýrip parsy tilinen "riyaz" degen sózdi keziktirdim. Búl sóz "gýlbaqsha" degen maghynany bildiredi. Sondyqtan men jogharydaghy "rayysty" riyaz dep oqu kerek dep bilemin,

Ras, sol joly aqyn ólenderinde búrmalanyp, qate basylyp jýrgen 250 sózdi týzetip, 120 sózge týsinik berdim. Aqynnyng men janadan tapqan segiz óleni әlgi eki tomdyqtyng týsinikteme bólimine bolsa da kirgizildi. Soghan da shýkirshilik ettim. Al endi Abaydyng 100 jyldyghyna oray 1945 jyly shyqqan jinaqqa men tauyp әkelgen 8-9 ólendi Múhan  eshbir sekem, kýdiksiz kirgizgeni eske týskende eriksiz qynjylasyn. Búl orayda oqyrman meni dúrys týsinuin ótinemin. Yaghni, mәsele mende emes, Abayda. Ghylym jolynda jýrgen qay-qaysymyz bolsyn Abaygha qyzmet ete biluimiz kerek! Armansyz adam bolmaydy deydi. Jasym toqsangha taqay týsip kele jatqan mende de arman joq emes. Sol basty armanymnyng biri Abay ólenderi tekstologiyasynyng tolyqtyrylghan jana núsqasyn shygharu bolyp tabylady.

- Solaqay kózqaras saldarynan ótken ghasyrdyng 30-shy jyldary Abaygha jasalghan shabuyldyng býgingi kýnge deyin tolastamay otyrghandyghyna baylanysty ne deysiz? Býgingi jas úrpaq úly aqyn qadirin bilip otyr dep oilaysyz ba? Olay bolmaghan kýnde ne istemek kerek?

- Meninshe, býgingi kýni de Abaydy qorghap, qoldap otyrmasa bolmaydy dep bilemin. Búl ózimiz ýshin kerek, bolashaq úrpaq ýshin kerek. Ara-túra qaysy bireulerding merzimdik baspasóz arqyly әlin bilmey әlek bolyp Abaygha, onyng shygharmalary men kózqarasyna shýiliguge tyrysatynyn qayter­sin! "Dýniyening kilti - orysta" dedi, orysshyl boldy deydi әlgilerding biri aqyndy orynsyz kýs­tәnalap. Endi bireuleri Abay ólenderining úiqasy nashar deydi ózinshe bilgishsinip. Ýshinshi bireuler Abaydy aldygha ústana otyryp, óz últynyng jer-jebirine tiyisip jatatynyn qaytersin!

Sonda óz  zamanyna, ortasyna oray halqyn әlemdik  órkeniyetke "orys kilti" arqyly ýndege­nine bola Abaydy jazghyrudyng jóni qaysy?!  Za­mannan zaman ótkende qazaq tili de, orys tili de birtindep adyra qalyp, aghylshyn tili aldygha shygha­tynyn neghyp  bilmegensing dep Abaygha shýiliguimiz qay sasqanymyz? Odan da Abaydy kinәlaghansha óz boyymyzdaghy qúbylmalyqqa nege syn kózimizben qaramasqa! Aytalyq,  kýni keshe ana tilining bolashaghyna senbey balalaryn orys mektebine sýiregenderdin  býgin  nemerelerin aghylshynsha oqyta bastaghanyna, osynday әsire niyetten song qay qalada, qay elde jýrgening belgisizdeu bolyp bara jatqanyna taghy da Abay kinәli me? Týlki zamandy tazy bolyp quugha beyim túratyn múndaylar turaly úly aqyn az jazyp pa edi?! "Mәz bolady bolysyn, Arqagha úlyq qaqqangha. Sheltireytip orysyn, shendi-shekpen japqangha" deydi әlgi "orysshyl" Abayyn. Endeshe últtyq mýddeden qalta mýddesin joghary qoyatyn býgingi keybir alpauyt kәsip­ker­lerding tirligine bola aqyndy orynsyz kýstana­laudyng reti joq. Pushkin zamanynda orystardyng kózi ashyq aldynghy tolqyn ókilderi de ózderining ana tilin, әdet-ghúrpyn qorashsynghandary ras. Biraq olar kóp úzamay-aq esterin jiyp ala qoydy ghoy. Al bizding keshegi kenes zamanynda da, býgingi egemen el atanghan jaghdayda da әli kýnge deyin esimizdi jiya almay, bir qiyrdan ekinshi qiyrgha syrghaqtay beretinimiz qalay?

Pushkin demekshi, onyng talantynda shek joq. Álemdik dengeydegi bas aqyndardyng biri de biregeyi. Abaydyng onyng shygharmalaryn audarugha den qongy da sondyqtan. Solay dey otyryp, Abaydyng onymen aqyndyghy tendes, al hakimdigi joghary desek, asyra  aitqandyq bolmas. Ras, Abay, Maghjan aitpaqshy "hakim aqyn". Al: "Ghalymnyng bәri hakim emes, hakimning bәri ghalym",- degen sóz bar. Sonyng bәri ainalyp kelgende Abaydyng danyshpandyghyn, kemengerligin aighaqtaydy. Ol nege jasy qyryqqa kelgenshe aqyndyq ataqtan qashqaqtap, tek sodan keyin ghana Kókbaydan ony ózine qaytaryp aldy. Ras, juan atanyng balasy soghan deyin sóz qughan aqyn atanudy  ózine ar da sanaghan bolar. Al kemeline kelgende boyyn kernegen kemengerlik sózderi óleng joldary bolyp tógilmedi me? Abay maghan aqyndyqty tughan halqyn  jaqsylyqqa, jaryqqa, izgilikke ýndeu ýshin tandaghan sekildi kórinedi de túrady. Al onyng ólenderindegi sol oy aghynyn týsine almaghan, yaky týsingisi kelmegen әldekimderding odan әsire jyltyraq úiqasty ghana izdestirui beyshara, kórsoqyrlyq dep bilemin. "Ásempaz bolma әr nege, ónerpaz bolsang arqalan. Sen de kirpish dýniyege, ketigin tap ta bar qalan",- degen Abay sózin úqpaytyndargha daua joq.

Sonsong jogharyda Abaydy aldygha ústana otyryp, óz últyna kijinip, júdyryghyn ala jóneletinder kóp dedik. Búl jerde Abaydyng jóni basqa. Ári beriden song Abaydyng halyqqa syny janashyrlyqtan tuyndaghan. Al әrqaysymyz kórpemizge qarap kósilmey,  halyqty kózine shúqy bersek, onsyz da songhy eki-ýsh ghasyr tómen týsip ketken ruhymyz qashan aspandap kókke kóteril­mek?! Jәne búl arada әlgindey "danyshpandar" óktem pighyldaghy basqa últ bilgishterine kózirding túzyn ústatyp jýrgenderin sezinbeytini ókinishti. Óitkeni, onsyz da "búl halyqqa Abaydyng ózi de razy" bolmaghan dep auzyna kelgenin kókip jýrgen kókezuler az ba?! Al Abaydyng ózi bolsa, óz últyna orysty da, sartty da, tatardy da jәne basqany da orynsyz kinәlamay, solarmen teng qatarlas halyq bolayyq dep ýndedi emes pe?! Yaghni, halyqty orynsyz boqtaudyng da, maqtaudyng qajeti joq. Al osy orayda, orynsyz bos maqtan da etek alyp bara jatqany ras. Sonyng aighaghynday, әr ru, әr atanyng óz batyry, óz biyin qaptatyp jiberdik.  Solardyng qaysysy myqty dep ózara salystyryp, ózara bәsekelesip jatqanymyz da ótirik emes. Búdan góri "sanalylardyn" óz últymyzdy qisyny kelsin, kelmesin madaqtap, ózgeni tómendetuge tyrysatyny jәne bar. Sonda Abaydyng ekinshi qarasózindegi: "...  ei, qúday-ay bizden basqa halyqtyng bәri antúrghan eken, eng tәuir halyq biz ekenbiz dep, әlgi aitylmysh sózderdi bir ýlken qyzyq kórip, quanyp kýlushi edim ... Endi qarap túrsam ... baghanaghy qayda?"- dep  ah úryp kýrsingenin endi neghyp tez úmyta qaldyq. Bir alla jar bolyp, egemen el atanghannan bergi mezgilde әli de etek-jenimizdi jinap ala almay jatsaq, erteng kesh bolmasyna kim kepil?! Elbasymyz kýnde aityp jýrgendey endigi jerde eldigimizdi tanytyp, basqagha ýlgi kórsete biluimiz kerek. Kezinde ruhy týsip ketken tútas bir últty tizerlep qalghan jerinen tik túrghyzghan Atatýrik olardyng namysyn: "Týrik bolyp tughanyna maqtan",- dep qamshylaghan eken.

Al biz Abayday danyshpandardyng úrpaghy ekendigimizge nege maqtanbaymyz? Onyng ornyna bayaghy qazaqy minezben birimizdi birimiz etekten tartumen shektelmey, jogharyda aitqanday keyde tipti sol danyshpandardyng ózine soqtyghyp jatatynymyzdy qaytersin! Auruyn jasyrghan óledi deydi halqymyz. Sondyqtan aitpasqa bolmaydy, qazirde Semey ónirinde, odan asyp el kólemindegi әdeby ortada mynaday mazmúndaghy bir aitystyng sheti әlsin-әlsin kóterilip qalyp jýr. Búlardyng alghashqylary Dulat Babatayúlyn Abaydyng birden bir ústazy etip kórsetkileri kelip janyqsa, ekinshileri: "Ou, Abaydyng ózi Shortanbay, Dulat, Búqar jyraudyng ólenderin biri qúrau, biri jamau dep sókpep pe edi",- dep, ertoqymdaryn bauyrlaryna alyp, tulay jóneledi.

Al osynday aitys kimge kerek, odan kimge ne payda? Ras, qansha danyshpan desek te, Abay ayaghy salbyrap aspannan týsken joq. Yaghni, onyng aldynda da qolyna qalam alyp,  dertpen teng sóz ónerimen  auyrghan nebir aqyndar men dilmarlar, kósemder men sheshender halqymyzda az bolmaghan. Solay dey túrghanmen, solardyng birde biri Abay jetken biyikke kóterile almaghan. Ábden kemeline kelgende Abaydyng olardyng shygharmalaryna kónili tolmaghany da shyndyq. Múnyn: "Men bolamyn demender, Ayaqty alshang basqangha",- deuinde astamshylyq joq, óz kýshin bilgendik bar. Óitkeni, Abay "bir ghylymnan basqanyn, bәri kesel  asqangha" ekenin bek týsingen. Al oghan deyingi aqyn-jyraularymyzdy qansha qadirlep-qúrmettesek te, olardyng ghylym jolyna týsip, asqar shyngha kóterile almaghandary shyndyq qoy. Sondyqtan әrkimning ómirde de,  әdebiyette de ózindik orny bar. Sonyng biri jogharyda esimi atalghan - Dulat aqyn. Songhy bir-eki jylda ziraty tabylyp, basy qaraytylyp,  kitaptary jaryq kórip jatqan Dulat Babatayúlynyng keler jylgha belgilenip otyrghan 200 jyldyghyn jogharydaghyday dau-damaysyz-aq qal-qadirinshe ótkizsek jetkilikti emes pe?!

Sonsong әr toydan ruhany bir izgilik qaluy kerek. Al men múny nege aityp  jatyrmyn degenge keletin bolsaq, bizde qanday toy bolmasyn bәz-bayaghy úranshyldyqpen ótip kele jatqanyn moyyndamasqa bolmaydy. Mәselen, jogharyda aitqanday úly aqynnyng 150 jyldyq dýbirli toyy qarsanynda akademiyamyzda abaytanu bólimi ashyla qaldy. Al ol búryn nege jabylyp qaldy? Yakiy,  sol bólim qay kezde bolmasyn nege túraqty týrde júmys istemeydi?

Nemese taghy bir mysal. Osy toyda Jiydebayda Abaydyng ruhany inisi, oishyl aqyn Shәkәrim qajynyng da aishyqty kýmbezi boy kóterdi. Jәne ol bir ondy sharua boldy. Odan bertinirekte Elbasynyng aralasuymen, tikeley qamqorlyghymen Jiydebayda Shәkәrim múrajayyna arnalghan ghimarat jәne boy kóterdi. Biraq, ókinishke qaray, sodan beri eki jylday uaqyt ótse de ol әli ashylghan joq.  Al búl mәsele jergilikti basshylar ýshin birinshi kezektegi mindet boluy kerek edi. Sonda  әlgi múrajaydy ashugha mindetti týrde Shәkәrimning 2008 jyly  tolatyn 150 jyldyq toyyn kýtuimiz kerek pe?!

Búghan kerisinshe ýlgi bolarlyq bir úlaghatty isti atap keteyin. Ana bir jyldary Maqanshy ónirinde әnshi Áset, aqyn Ásetting kezekti bir mereytoyynda onyng múrajayy qosa ashyldy. Qazirde ol irgeli oryngha ainala týsude. Múnyng syrtynda sol ónirdegi әr mektepte Áset shygharmalary terendetilip oqytyluda. Abay audanynyng búrynghy basshysynyn  bastamasymen Jiydebayda  jyl sayyn mektep oqushylary arasynda aldymen audandyq, oblystyq, sonynan respublikalyq dengeyde Abay-Shәkәrim kýnderi ótkizilip kele jatqandyghy da  ónegeli is dep bilemiz.

Biraq, ókinishke qaray, múnday jarqyn mysaldar az. Basqany aitpaghanda, qazaq mektepteri týlekterining ózi Abay ólenderin jetik bilmeydi. Múhannyn, Múhtar Áuezovting úly aqyn turaly әigili epopeyasyn qolyna almaytyndar jetkilikti. Sóitip, 50-60-shy jyldary qyz jasauy retinde úsynylatyn asyl әdeby qazynamyzdyng qúnyn keyingi úrpaq sezinip, týsinbeytin boldy. "Malgha dostyng múny joq maldan basqa, Alarynda shara joq aldamasqa ... Mal jiyady maqtanyp bildirmekke, kózge shúqyp, malmenen kýidirmekke",- dep Abay aitqanday, keyingi úrpaq kóbisi ýy bolyp, shanyraq kótergende  qyz jasauyna ainalghan ruhani  baylyqtan jerinip, jenil mәshiyne, jayly pәtermen ghana aldanatyn boldy. Al shyntuaytyna kelgende eshqanday dýniye-mýlikting mәngilik aldanysh bola almaytyndyghy beseneden belgili jay. Sony sezgendey, úly aqynnyng sonau arghy zamanda: "Zaman aqyr jastary, qosylmas eshbir bastary. Birine biri qastyqqa, qoynyna tyqqan tastary ... Kýlmendep keler kózderi, qaljynbas keler ózderi. Kekektep, sekek etem dep, shoshqa tuar sózderi",- deui kóregendik emey nemene !

Biraq Abay solay aitqan eken dep ony keshegi  kenestik kezende at qoyyp, aidar taghylghan "zar zaman  aqyndary" qataryna qosa salmasaq kerek. Úly aqynnyn: "Ghylym  tappay maqtanba, Oryn tappay baptanba",- dey kelip, keyingi úrpaqty "bes nәrseden qashyq bop, bes nәrsege asyq bolugha" ýndeui jay qyzdyrma sóz ýshin aityla salghan amanat emes. Sol Abay amanatyn aqtau ýshin eng aldymen Múhang aitqanday besigimizdi týzeuimiz kerek. Ol ýshin әdettegidey jaybasarlyghymyzben "qolymyzdy mezgilinen kesh sermemey" bala, úrpaq tәrbiyesimen der uaghynda ainalysuymyz qajet. Abaydyng ózi aitqanday biz kejegesi keri ketken halyqpyz dep ótirik, aldamshy tújyrym jasaudyng endigi jerde ret-jóni joq. Abay onday sózdi halqynyng namysyn  qamshylap, jigerin qayrau ýshin aitty. "Sen lapyldap janbasan, men lapyldap janbasam, Serpiler týnek týn qashan",- demekshi aldaghy jarqyn kýnder men tynysh týnder qay-qaysymyzdyng bolmasyn jeke belsendiligimizge baylanysty. San ghasyr babalar armandaghan el tәuelsizdigine qol jetken shaqta: "Jarly emespin, zarlymyn, Ony da oila, tolghanyp. Júrtym deuge  arlymyn, ózge júrttan úyalyp",- dep keshe sol júrtynyng bolashaghyna alang kónilmen kýnirengen Abay aruaghyn endigi jerde  júbata bileyik,  aghayyn!

- Ángimenizge rahmet.

Dәulet SEYSENÚLY,
"Egemen Qazaqstan".

27 jeltoqsan 2002 jyl.