Qazaq «Ishten shyqqan jau jaman» dep bekerge aitpasa kerek. Tariyhqa kóz jibersek, talay ishten shyqqan opasyz satqyndardyng kesirinen el, halyq zardap shekti. Mәselen, «Otyrar apaty». Alty ay Joshy men Shaghataydyng qalyng qoly ala almaghan qamaldy ishten shyqqan satqynnyng kesirinen bir týnning ishinde jer jastandyrady. Áriyne, eline, jerine, tiline qastandyq jasap jýrgen múnday adamdardy «tiri mәngýrt», «shirigen júmyrtqa» degen ataulardy Múhtar Shahanov aghamyz da berip jýr. Degenmen, ol ataqtan qorqyp jatqan opasyzdar joq. Qazaqtyng tarihyna, bolmysyna, salt-dәstýrine týkiretinder kóbeyip ketti. Tipti, qazaqtyng memleketin tәuelsiz emes dep esepteytinder qanshama! Bireu toyyp sekirse, bireu tonyp sekiredi. Áyteuir, qastandyq jasap jatqandar ózimizding qazaqtan da, suymyzdy iship, nanymyzdy jep jatqan orystan da shyghyp jatyr...

Qazaq «Ishten shyqqan jau jaman» dep bekerge aitpasa kerek. Tariyhqa kóz jibersek, talay ishten shyqqan opasyz satqyndardyng kesirinen el, halyq zardap shekti. Mәselen, «Otyrar apaty». Alty ay Joshy men Shaghataydyng qalyng qoly ala almaghan qamaldy ishten shyqqan satqynnyng kesirinen bir týnning ishinde jer jastandyrady. Áriyne, eline, jerine, tiline qastandyq jasap jýrgen múnday adamdardy «tiri mәngýrt», «shirigen júmyrtqa» degen ataulardy Múhtar Shahanov aghamyz da berip jýr. Degenmen, ol ataqtan qorqyp jatqan opasyzdar joq. Qazaqtyng tarihyna, bolmysyna, salt-dәstýrine týkiretinder kóbeyip ketti. Tipti, qazaqtyng memleketin tәuelsiz emes dep esepteytinder qanshama! Bireu toyyp sekirse, bireu tonyp sekiredi. Áyteuir, qastandyq jasap jatqandar ózimizding qazaqtan da, suymyzdy iship, nanymyzdy jep jatqan orystan da shyghyp jatyr...

Qazaqtyng tarihyn joqqa shygharghan Vladimir Jirinovskiy sekildilerdi  әste úmytugha bolmaydy. Almaty qalasynda tuylyp, osynda ósken Vladimir Mәskeuge oqugha ketedi. Ketkende de mol ketedi. Solaysha Mәskeude jas sayasatker bolyp qalyptasady. Biraq ol su ishken qúdyghyna týkiredi. Qazaqstanda tuylyp óskenin eskermesten, qazaq eli bolmaghan dep әlemge jar salady. Áriyne,  múnday opasyzdardan saqtanyp ómir sýru kerektigin de elimizding sayasy tәjiriybesi dәleldep berdi. Osydan bes jyl búryn ózin keremet sayasatker, tarihshy sanaytyn Vladimir Jirinovskiyding «Eho Moskvy» radiosyna bergen súhbaty esterinizde bolar. Onyng sondaghy sózderi býkil qazaqtyng namysyn qozdyrdyp, qanyn qaynatqan edi. Ol «Net kazahskogo yazyka. Y pisimennosty ne bylo. Voobshe nichego net tam» dep soqqan edi sol kezde? Sol joly ol qatty ketken edi. Onyng múnday mәlimdemesin estigen qazaq qauymynyng «bas jarylsa - bórik ishinde, qol synsa - jeng ishinde» qaldyrmaytyny belgili edi. Júrt qatty dýrlikti, biylik te ýnsiz qalmady. Áytse de, orys biyligi ony jazalaudyng ornyna bizderge «jyndymen jyndy bolmandar» degendey ghana synay tanytty. Bir qyzyghy, búny mәlimdegende ol «jyndy» onsha-múnsha emes Memlekettik Dumanyng viyse-spiykeri edi. Al, «Eho Moskvy» radiosy osynday súhbatty úiymdastyru arqyly neni kózdegen edi? Osy jaqtar aradan 7 jyl ótse de sheshilmey keledi.

Jirinovskiy siyaqty su ishken qúdyqqa týkiretinder qazir tipten kóbeyip ketti. Ishten shyqqan shúbar jylandardyng ishinde ózimizding qazaqtar da joq emes. Eng jamany, olardyng tiri mәngýrttigi. Biylik te múnday adamdargha tiyisti jazasyn berip, shara qoldanbay jatyr. Nege ekeni belgisiz? Pavlodarlyq David Ganelin degen ústazsymaq әnúranymyzdy kemsitip, tuymyzgha bir týkirgenin býkil BAQ shulap jazdy. Biraq ony jazalaghan eshkim bolmady. Osylaysha jabuly qazandy jabuly kýiinde qaldyryp kete berdi. Basqa el bolghanda onday opasyzdardy temir tordyng ar jaghynan biraq shygharar edi. Átten, bizding qazaqtyng jomarttyghy sonday, eng auyr qylmys jasaghan adamdy da osylay jazasyz qaldyra beredi.

Elimizde óz kýnderin kórip, erkin damyp jatqan orys tildi basylymdar songhy kezderi qazaq últyna qarsy shyghatyn maqalalardy jii jazatyn boldy. Búl basylymdardyng arqasynda ýlken bir kýsh túr. Áytpese, múnday basylymdardy jauyp tastaugha biylikting qauqary jetedi. Áy deytin aja, qoy deytin qoja osylaysha shyqpay jatyr. Sol basylymdardyng basty nysanasy - qazaq últshyldaryn masqaralau. Olardyng pikirlerine qarsy túru. Búghan da kelisuge bolar. IYdeologiyalyq kózqaras qayshylyghy, pikirtalas, kýres degen bar. Áytse de, shekten shyghyp, býkil qazaqty, qazaq tilin, qazaqtildilerdi, qazaqtyng tarihyn, qazaqtyng mәdeniyetin kópe-kórneu mazaq etu, joqqa shygharushylyq tym beleng alyp barady. Tipti әr nómir sayyn qazaqty qaralaytyn bir material shyqpasa, ishteri auyratyn halge jetti. Tiline, dinine, nәsiline, әleumettik ortasyna qaray kemsitushilikke jol bermeytin Ata Zanymyzdy ayaqqa taptaudan iymenbeytin boldy. Qoghamnyng bólikterining arasyna alauyzdyqqa týrtki bolyp jatsa da, eki el auzyna tórt el qaqpaq bolyp túratyn biylikti de, halyqty da kórmey túrmyn.  Búlay degen sebebim, «Vremya» basylymy men «zona.kz» sayttary siyaqty orys tildi BAQ-tar tym shekten shyghyp barady. Daniyar Áshimbaev siyaqty mәngýrt, ózin «qazaq emespin, qazaqstandyqpyn» dep esepteytetin opasyzdardy súhbattarynda keng nasihattaytynday búl basylymdar neni kózdep jýrgenenin eshkim bilmeydi. Daniyar Áshimbaev siyaqty shirigen júmyrtqalar qazaqsha eki әripting basyn qosyp zorgha oqy alady eken. Dәkenning dostary da ózine tartqan shirigen júmyrtqa. Qazaq bola túra ózderin «men oryspyn» dep esepteydi eken kóbisi. Olardyng Jәnibek Sýleev degen taghy bir dosy «naghyz qazaqtar» men «shala qazaqtardyn» arasyna shy jýgirtip, ot tastap jýr. Búl tek resmy mәlimetter ghana. Onyng búl siyaqty dostary qanshama ekeni, Qazaqstanda óz últyna qarsy shyghatyn shirigen júmyrtqalardyng qanshama ekeni belgisiz.

Orystandyru sayasatynyng kesirinen, Kenes Odaghy kezinde qazaqtardyng bir bóligi qazaq tilin úmytyp qalghany ras. Alayda, tәuelsizdik alghannan keyingi jiyrma jyl orystanghan qazqatardy qayta qazaqtandyrugha jeterlik uaqyt edi. Áriyne, ol ýshin memlekettik tilding mәrtebesin kóteru kerek. Qazaqsha bilmeytin, qala qazaqtarynyng ishinde últjandylar az emes. Sonymen qatar, qazaq tilin bile túra eline opasyzdyq jasaytyn satqyndar da joq emes. Múhtar Shahanov búl turaly: «Endi kórmegendi qazaq solardan kóretin bolady. Múnday shala qazaqtar ýlken kýshke ainaldy. Biylik organdarynda otyrghandardyng deni solar» - dep bekerge aitpaghan edi. Biylikting últtyq sipatymyzgha, tarihymyzgha, tilimizge baylanysty mazaq qylu, qorlau, dәlelsiz sózder aitugha qarsy arnayy jaza qoldanugha mýmkinshilikteri bar. Alayda, Shahanov aitqanday, qargha qarghanyng kózin shúqymaydy. Sebebi, biylikte otyrghan kóp sheneunikterding ózi shirigen júmyrtqagha ainalghan.

«Vremya» basylymy men «zona.kz» sayttarynan bólek «Central Asia Monitor» gazeti de údayy Áuezhan Qodar, Jәnibek Sýleev siyaqty shirigen júmyrtqalardy qazaqqa qarsy sóiletedi. «Svoboda Slova» gazetining de baghyty sol. Kileng ótirik baybalam, ótirik oibaylau. «Orystar ketip jatyr», «Orystildiler qysym kórip jatyr», «20- jyldary jappay qazaq tiline kóshetin boldyq. Búl qalay? Elding ishinde ýlken kóterilis bolyp ketpey me?» - dep halyq ishine әdeyi osynday oilar tastap otyrady. Aqparat ministrligi, Ádilet ministrligi, Ishki sayasat organdary qayda qarap otyrghanyna tanym bar. Búl baryp túrghan bassyzdyq emes pe? Elimizde әrkim óz betimen ketti. Bir kezdegi «bólip al da, biyley ber» sayasatynyng keri. Álde, osylardy jazalaytyn ata zanymyzda zang joq pa? Árkim auzyna kelgenin aitatyn boldy. Múnymen qoymay «shala-qazaq» pen «naghyz qazaqty» bólip, «mәmbetizm» degendi shygharyp, qazaq halqyn bir-birine aidap salyp jatyr. «Nasha Kazasha» jobasynyng әzilkeshsymaqtary qazaqty qorlaudyng shegine jetti. Osynaday kezde, osynday opasyzdardyng shirigen auzyna granata tastap jiberging keledi eken.

Jaraydy delik. Búl shirigen júmyrtqalardyng jәy ghana aqparattyq shabuyly. Al «Mústafa Shoqaydy» satqyngha tenep, sol ýshin aqyn Qasymhan Begmanmen sottasyp jatqany ýshin Óskemendik «Flesh» gazetine ne aita alamyz? Alash kósemi Mústafa Shoqaydy «Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, fashistermen sybaylas bolghan» dep qaralaghan óskemendik «Flesh» gazetin sot aqtap shyqty. Qasymhan Begman aghamyz sotqa qayta shaghymdanyp, qalay da bolsa jenuim kerek dep jatyr. Al ony qoldap jatqan qalyq búhara qayda? Biylik ne istep otyr? Onyng sotta jenilgeni býkil qazaqtyng say-sýiegin syrqyratty. Eng qyzyghy, aghamyz advokat tandaudan janylsa kerek. Ózine últy basqa Galina Hvan degen advokatty jaldapty. Ózge últtyq advokot qazaq últshyldyghyn qaydan týsinsin? Mústafa Shoqaydy qaydan bilsin? Eger, ózimizding últshyl qazaqtan bireudi jaldaghanda, bәlkim qalayda bolmasyn jener me edi? Jaqynda ekinshi sot prosesi bastalady eken. Tarihshylardan Mәmbet Qoygeldi Qazaqstan tarihshylar qauymdastyghynyng atynan Mústafa Shoqaygha jaghylghan búl kýieni aqtaugha baghyttalghan birneshe qújat dayyndap jatyr-mys. Odan bólek, tarih jәne etnologiya institutynan Mústafa Shoqaygha qatysty tarihy anyqtama qújattardy aqyn aghamyz súratqan eken. Qysqasyn aitqanda, ekinshi sotqa aqyn aghamyz jan-jaqty әzirlenude. Birinshi sot otyrysyna da barynsha dayyndalyp, býkil shoqaytanushy ghalymdardyng enbekteri berilgen. Biraq Óskemen qalalyq sotynyng sheshimi boyynsha aqyn aghamyz sotta jenildi. Búl degen, alash kósemi, qogham qayratkeri, qazaq ýshin qyzmet jasaghan Mústafa Shoqay satqyn bolyp shyqty degen sóz. Búl Óskemendik «Flesh» gazetining býkil qazaq tarihyna týkirip jatqandyghyn, joqqa shygharyp jatqandyghyn kórsetedi. Al býkil qazaq bolyp bir ghana gazetke qarsy shygha almay auzymyzgha qúm qúiylyp otyrmyz. Búdan asqan sor qasiret, zor qasiret bolmasa kerek?

Sot  tóreshileri  sheshimderinde: «Maqaladaghy teris pikir filimning avtoryna,  yaghni, sizge emes, filimnin  keyipkerine qatysty aitylghan», - degen uәj aitypty. Búghan qarsy «Halyq sózi» gazetinde bergen súhbatynda Qasymhan Begman: «Sonda óskeleng úrpaq Mústafa Shoqaydy últ ziyalysy dep emes, fashistik úiymnyng jetekshisi dep tanuy kerek pe? Sottyng sheshimine adamnyng kýlkisi keledi. Mening keyipkerimdi fashist, satqyn dep jatsa, filimdi týsirgen myna mening kim bolghanym sonda? Fashisti nasihattap, elimizge keraghar dýnie jasaghan adam bolyp shyqpaymyn ba? Mústafa Shoqaydy qaralaghandargha býkil týrki dýniyesi aiqay saldy. Anau Stambuldan Ábduaqap Qaradan bastap, últym degen barlyq azamattar ýn qatty» - dep jauap qayyrdy. Aydaladaghy týrki bauyrlarymyz búghan jan berisip qayghyryp jýr. Al biz bir halyq bolyp nege ýnsiz otyrmyz?

Jogharyda qazaqtyng tarihyna qarsy shyghyp jatqandardyng deni býlingen qazaqtar ekenin aityp óttik. Solardyng biri - Almaty qalasy әkimining orynbasary Serik Seydumanov. Myng jarym jyldyq tarihy bar Almaty degen ataugha jarmasyp jýrgenderdi úmyttyq pa desek, olay bolmay shyqty.  Ár jerden bir qyltiyp shyghyp,  pikir aitatyn ondaylar  qalagha Kenes ýkimeti tanbalap bergen  «Alma-ata» degen atauyn qaytaryp beru qajet deydi. Jalpy songhy ret búl mәsele osydan eki-ýsh jyl búryn qyzu talqygha salynghan bolatyn. Baspasóz betinde ghalymdarymyz qyzyl kenirdek bolyp aitysyp-tartysqany әli esimizde. Almatymyz «Alma-ata» bolyp ózgerip ketuine sәl-aq qalghan edi.   Abyroy bolghanda, at tóbelindey ghana tarihshy Almaty atauynyng myng jarym jyldyq tarihy bar ekenin dәleldep, ony «óz ornynda» qaldyrdy. Osylaysha qalanyng oryssha atauyn qalpyna keltiremin dep әurelengen keybireulerding auzyna qúm  qúiyldy. Degenmen biz oilaghanday emes, búl mәselening qyzuy әli de  basylmapty.  Jaqynda Almaty qalasy әkimining orynbasary Serik Seydumanov eger  onomastika turaly zang qabyldanar bolsa, Almaty atauy «Alma-ata» bolyp ózgerui mýmkin ekenin aitty. «IYә, qala osylay ataluy mýmkin. Búl qala әkimining jәne mening iydeyam. «Alma-ata» degen óte әdemi estilip, әdemi jazylyp, әdemi septeledi», - deydi ol «Jas qazaq» gazetine bergen súhbatynda. Áriyne, orystanghandar ýshin solay әdemi estiledi. Demek, Serik Seydumanov ta orystanghan. Eng soraqysy S.Seydumanov qalanyng «Almaty» dep ataluy kezdeysoqtyq deydi. «Konstitusiyany jazghan kezde eshkimmen aqyldasu bolghan joq. Sosyn «Almaty» dep jazyp jibergen», - deydi ol. Bildey bir qalanyng basshylyghynda otyrghan azamattyng pikiri osynday bolghan song tarihymyz qalaysha әdil jazylyp, qalaysha mәdeniyetimiz óssin dep oilaydy ekensin. «Alma-ata» dep atau tarihymyzdy búrmalau dep talay tarihshylar eskertip jatyr. Kezinde 1921 jyldary Oraz Jandosov bastaghan qazaq ziyalylary kýsh salyp qalanyng «Almaty» degen atauyn qaytaryp alghan bolatyn. Ony qazaqtar qoldaghan. Biz qalamyzdyng tarihy atauyn búrmalaugha jol bermeuimiz kerek. Eger, Almaty «Alma-Ata» bolyp ózgeretin bolsa, qazaqtyng sory qaynaghany. Onsyz da «Petropavl», «Pavlodar» t.b. qalalarymyzdy qazaqsha ataumen atay almay jýrmiz. Sebebi, ol jerdegi orystar qalanyng atauyn qyzghyshtay qoryp otyr. Eger, biz de «Almatymyzdy» qorghay almasaq onda kim bolghanymyz?

Býgingi keybir qazaqtardyng ahualy osynday. Óz últyna, óz tiline, óz tarihyna qarsy shyghyp jatyr. Mýmkin, aqyr zamannnyng belgilerining biri osy shyghar. Adamdardyng hayuandardan parqy qalmay bara jatyr. Tipti, hayuandardyng ózi tughan inderin qyzghyshtay qoridy. Al bizdegi keybireuler óz tughan jerin qoru bylay túrsyn, kórge iyterude. Su ishken qúdyqtaryna týkirude.

«Abay-aqparat»