Qyrghyz elining astanasy Bishkek qalasynda 2012 jyly, 22-23 tamyz kýnderi ótken Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesining II sammiytinde bir qatar manyzdy kelisimderge qol qoyyldy. Osy kelisimder ayasynda Týrkitildes memleketter yntymaqtastyq kenesi tuynyng qabyldanuy asa zor manyzgha ie boldy. Óitkeni búl tu búdan bylay tәuelsiz Týrkitildes memleketterding ortaq tuy retinde de qabyldanady. Atap aitqanda,  keneske mýshe tórt týrkitildes memleketting tularyndaghy basty  belgiler ortaq tudan kórinis tapty.

Sammiyte sonymen qatar jalpy týrki tarihy men mәdeniyetin zerttep býkil әlemge nasihattaytyn jәne Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng 2009 jyly Nahchyvan sammiytinde jasaghan úsynysymen qúrylyp, eki jyl búryn Qazaq¬stannyng basqalasy Astanada túsauy kesilgen Týrki akademiyasy ha¬lyqaralyq statusqa ie boldy.

Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining II- Sammiytine qatysqan memleket basshylary Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining qar¬jy¬lyq erejeleri turaly, Týrki akademiyasyn qúru turaly, Týrki mәdeniyeti men týrki múrasyna qoldau kórsetu qo¬ryn qúru turaly kelisimderdi qamtyghan Bishkek deklarasiyasyna da qol qoydy.

Ótken jyly Almaty Sammiytinen beri Qazaqstanda bolghan Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining tóraghalyghy Qyrghyzstangha ótti.

Qyrghyz elining astanasy Bishkek qalasynda 2012 jyly, 22-23 tamyz kýnderi ótken Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesining II sammiytinde bir qatar manyzdy kelisimderge qol qoyyldy. Osy kelisimder ayasynda Týrkitildes memleketter yntymaqtastyq kenesi tuynyng qabyldanuy asa zor manyzgha ie boldy. Óitkeni búl tu búdan bylay tәuelsiz Týrkitildes memleketterding ortaq tuy retinde de qabyldanady. Atap aitqanda,  keneske mýshe tórt týrkitildes memleketting tularyndaghy basty  belgiler ortaq tudan kórinis tapty.

Sammiyte sonymen qatar jalpy týrki tarihy men mәdeniyetin zerttep býkil әlemge nasihattaytyn jәne Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng 2009 jyly Nahchyvan sammiytinde jasaghan úsynysymen qúrylyp, eki jyl búryn Qazaq¬stannyng basqalasy Astanada túsauy kesilgen Týrki akademiyasy ha¬lyqaralyq statusqa ie boldy.

Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining II- Sammiytine qatysqan memleket basshylary Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining qar¬jy¬lyq erejeleri turaly, Týrki akademiyasyn qúru turaly, Týrki mәdeniyeti men týrki múrasyna qoldau kórsetu qo¬ryn qúru turaly kelisimderdi qamtyghan Bishkek deklarasiyasyna da qol qoydy.

Ótken jyly Almaty Sammiytinen beri Qazaqstanda bolghan Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesining tóraghalyghy Qyrghyzstangha ótti.

Bizding oiymyzsha, Bishkek Sammiytining eng manyzdy da tarihy sheshimi osy Týrki kenesine tu belgileu boldy. Keneske mýshe tórt elding jalaularynan alynghan týs pen belgilerden jasalghan osy tudy sonymen qatar Ázerbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya elderining ortaq bayraghy retinde de kóru qatelik bola qoymas.

Týrkiya Respublikasy Syrtqy ister ministri Ahmet Dәuitoghly osy tudyng maqúldanuyn Týrkitildes memleketter arasyndaghy yntymaqtastyq kenesining instituttanu barysyndaghy jana bir qadam retinde baghalady.Ol, oryndy týrde "búl jalau, Týrkitildes elderdi bir-birine odan әri jaqyndata týsedi" dedi.

Sammitte qabyldanghan manyzdy sheshimderding taghy biri, jogharyda atap ótkenimizdey, Týrki Akademiyasynyng halyqaralyq status aluy boldy. Sonymen eki jyldan beri Astanada tek Qazaqstan memleketining mýmkinshilikterimen qyzmet atqaryp kele jatqan Akademiya júmysynyng auqymyn múnan keyin Ázerbayjan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya elderining qosatyn ýlesterimen keneye týseri anyq.

Belgili ghalym, týrkolog, professor Shәkir Ybyraevtyng basqaruynda eki jylda akademiya týrki tarihy men mәdeniyetine qatysty bir qatar manyzdy enbekterdi jaryqqa shyghardy. Halyqaralyq kólemde ghalymdardyng qatysuymen, ishinde «Týrki dýniyesi» atty halyqaralyq alimanah (kólemi - 724 bet) jәne týrki әlemindegi kesek tuyndylardyng «Asyl múra» atty antologiyasy (kólemi - 570 bet)  bar, 30-gha juyq enbek jariyalandy. Týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty zertteuler men enbekter endi Ázerbayjan, Qyrghyzstan jәne Týrkiya elderining belsendi qoldauymen  eseley kóbeytini kýmәnsiz.

Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesi Bishkek sammiytinde qabyldaghan tu Týrki halyqtarynyng yntymaqtastyq tarihynda manyzdy qúbylys. Óitkeni Qazaqstan bayraghynan týsin,  Qyrghyzstan bayraghynan kýndi, Ázerbayjan bayraghynan júldyzdy, Týrkiya bayraghynan aishyqty alghan bayraq mýshe elderding ortaq tuy ispettes.

Tu osy sipatymen Týrki kenesine mýshe býkil elderding bayraqtaryn bir bayraqta jarasymdy týrde somdauda tabysty júmys atqarghan. Degenmen búl bayraqty biz uaqytsha bayraq retinde kórip otyrmyz. Óitkeni búl tuda qazirge deyin mýshelikke ótpegen, biraq Týrki kenesining tabighy mýsheleri bolyp sanalatyn Týrkmenstan men Ózbekstan tularynyng belgileri joq. Sondyqtan keleshekte osy elderde keneske mýshelikke ótken jaghdayda bayraqtyng týr týsining de ózgertilui kýntәrtibine enbek. Jana bayraqqa osy eki elding bayraqtarynan da nyshandar berilui qajet. Sonda tarihta alghash ret tәuelsiz Týrki memleketteri ýshin birynghay bayraq jasalghan bolady. Búl - Týrki halyqtarynyng yntymaqtastyghy  әlemning ózge halyqtary arasyndaghy yntymaqtastyqpen salystyrugha kelmeytindey terende jatqandyghyn, atap aitqanda myndaghan jyldyq ortaq tarih pen mәdeniyetten nәr alatyndyghynyng dәleli.

Tariyhqa kóz jýgirtkenimizde Týrki memleketterining birynghay jalauyn jasau alghash ret 1920 jyly Samarqanda iske asqanyn kóremiz. Bolishevik kýshterine qarsy últtyq azattyq kýresin jýrgizgen Týrkistan últtyq odaghy úiymy 1920 jyly, 5-7 qyrkýiekte Samarqanda bas qosqan II qúryltayynda bir tútas Týrkistannyng últtyq jalauynyng týsi men týrin qabyldaghan edi. Osy jalaudy jasaghan komissiyanyng qúramynda Zәky Uәlidi, Tóreqúl Janúzaqov jәne Munauuar Qary syndy sol kezding manyzdy memleket qayratkerleri men ziyalylary bar edi. Komissiya bayraqtyng týsi ýshin Salchúk, Qarahanid pen Temir memleketterining qyzyl tularynyng týsin tandady. Ortasynda aishyq pen júldyz oryn alghan bayraqta toghyz jolaq oryn aldy. Búl jolaqtardyng besi qyzyl, tórti aq týsti edi. Sonday-aq sabynda bóri basy bolghan tudyng tórt shetine kógildir jolaq jýrgizildi. Búl jolaqtyng týsi  Shynghys hannyng tuynan alynghan edi.

Týrkistan últtyq odaghynyng negizi qalanghan I qúryltay 1920 jyldyng mausym aiynda Búqarada ótkizilgen edi. Oghan Bashqúrtstan, Qazaqstan jәne Qúljadan ziyalylar men Ferghana Basmashy әreketining ókilderi shaqyrylghan. Jinalysqa qatysqandar arasynda bashqúrttardan Zәky Uәlidi, Seyitkerey Maghazov, Ferghana basmashylarynan Shirmәmet Bek, Elderhan Mutiyn, Haris Iglikov, Rahmankúl Korbashy, Mústafa Shahkuli, týrikmenderden advokat Kakajan Berdiyev, qazaqtardan Alashorda ókili Hayreddin Balghynbaev, Múhtar Áuezov jәne Dinshe bar edi.  Sonday-aq Búqara men Tashkent ziyalylary atynan Munauuar Kari, Abdulkadir Muhiddinov, Fayzullah Hojaev jәne Sadreddin Ayny sekildi túlghalar da jinalysqa qatysty.  Talqylaular nәtiyjesinde Ózbekistannyng "Jaditter" partiyasy men "Erk" partiyasy jәne Qazaqstannyng "Alashorda" partiyasynyng tize qosa otyryp júmys isteui jóninde sheshim qabyldandy. Búl ýshin Uәlidy úsynghan jeti baptan túratyn ortaq platforma maqúldandy. Búl platformagha "Orta Aziya Músylman Últtyq Búqarasy Tónkeris Qoghamdarynyng Odaghy" degen at berildi.  Platformanyng aty keyin Týrkistan últtyq odaghy bolyp ózgerdi. Baghdarlamagha tómendegi jeti bap engizildi:

1. Azattyq,

2. Demokratiyalyq respublika,

3. Últtyq armiya,

4. Ekonomikalyq basqarudyn, temir jol qúrylysy men kanaldar qúrylysynyng Týrkistannyng tәuelsizdigine sәikes jýrgizilui.

5. Aghartu isin janashyldandyru jәne Batys órkeniyetimen tikeley baylanysyp aradaghy orys dәnekerligin joy,

6. Últ mәselesinin, halyq aghartu men tabighy baylyqtardy paydalanu sekildi mәselelerdin, etnikalyq toptardyng halyq sanyna qaray sheshilui.

7. Dinge tolyqtay bostandyq berilui jәne din men memlekettik isterdi bir-birinen ajyratu.

Týrkistan últtyq odaghy Bolishevikterding elde ýstemdik ornatuynan keyin kýresin shetelderde jalghastyrdy. Osy kezde, II qúryltayda, belgilengen tugha jana týs pen pishin beruge tura keldi. 1927 jyly Mústafa Shoqay, Tahir Shaghatay jәne Mejdeddin Dәlel syndy qayratkerler qatysqan jinalysta Týrkistan últtyq jalauynyng týr-týsi ózgertildi. Oghan búrynghy tudaghy órnekterding kýrdeli boluy sebep boldy.  Sóitip ol kýrdelilikting tudy jasap aludy qiyndastyrghany atalyp ótildi. Búrynghy tudy jasaudyng sheteldegi túrmystyng auyr jaghdayynda odan әri qiyndasyp jatqany eskerilip, Týrkistan últtyq tuynyn   qarapayym boluy jóninde sheshim qabyldandy. Sóitip, Temir memleketining qyzyl týsi men Týrkistan respublikasynyng kók týsinen qúralghan jana tudyng ortasyna aishyq pen júldyzdy qoi  úigharyldy.

Týrki elderining ortaq tuyna qatysty tarihty ekshey kelip aitarymyz, mýmkin, keleshekte Ózbekstan men Týrkmenstan  mýshelikke ótip jatsa, Týrkitildes memleketter  kenesi tuynyng songhy týr-týsi sabynyng úshynda bóri basy, ortasynda aishyq pen júldyz jәne alty tәuelsiz týrki memleketti belgilegen alty jolaqty bolar degen oidamyz

Sonymen, qoryta aitqanda, Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesining Bishkektegi II sammiyti tabysty ótti. Memleket basshylary tuysqan elderding yntymaqtystyghy men birlik-berekesi turaly manyzdy kelisimder men sheshimderge qol qoydy. Endigi mәsele    týbi bir Týrki halaqynyng ziyalylary men ónerpazdarynyn, ghalymdary isker azamattarynyn  birigip belsendi týrde iske kirisuinde bolyp otyr.

«Abay-aqparat»