Biylghy jazda alys auyldarda túratyn aghayyn-tuystarymdy aralap keldim.

Esimizde shyghar, toz-tozy shyqqan auyl halqynyng әl-auqatyn kóteru maqsatynda Elbasymyz 2003-2005 jyldar aralyghyn auyl jyldary dep arnayy jariyalanghan bolatyn. Auyl ekonomikasyn kóteru ýshin 3 jylgha memleket budjetinen arnayy týrde 150 milliard tenge kóleminde qarjy bólingen edi. Sol qarjy auyl-aymaqty týgel qamty almaghan týri bar. Jambyl oblysy Kóktal auylynda túratyn әpkemning ýiinde bolghanymda sol auyldyng túrghyny Sadyqov Nartay aghamyzdyng aitqan sózderi jýregime qatty batty. «Auyl auyl emes,  - Aughanstan, - dep bastady әngimesin aghamyz. -  Jastargha júmys bolmaghan son, aqsha joq, biraq әrkimning kindik qany tamghan óniri jerding jәnnaty bolghandyqtan, jýregine núr úyalatyp, kókeyine saghynysh nәrin egetin tughan jer kimge de bolsa da ystyq. Sondyqtan, auyldy tastap jyraqqa ketking kelmeydi. Auylda tabysy barlar tek әkim-qaralar men mektep ústazdary, dәrigerler.

Basqa júrt júmyssyz. Biz siyaqty ýkimetten kók tiyn alyp kórmegen, zeynetkerlikke jasy jetpegen 35-60 jas aralyghyndaghy adamdardyng elden alghan qaryzy shash-etekten.

Biylghy jazda alys auyldarda túratyn aghayyn-tuystarymdy aralap keldim.

Esimizde shyghar, toz-tozy shyqqan auyl halqynyng әl-auqatyn kóteru maqsatynda Elbasymyz 2003-2005 jyldar aralyghyn auyl jyldary dep arnayy jariyalanghan bolatyn. Auyl ekonomikasyn kóteru ýshin 3 jylgha memleket budjetinen arnayy týrde 150 milliard tenge kóleminde qarjy bólingen edi. Sol qarjy auyl-aymaqty týgel qamty almaghan týri bar. Jambyl oblysy Kóktal auylynda túratyn әpkemning ýiinde bolghanymda sol auyldyng túrghyny Sadyqov Nartay aghamyzdyng aitqan sózderi jýregime qatty batty. «Auyl auyl emes,  - Aughanstan, - dep bastady әngimesin aghamyz. -  Jastargha júmys bolmaghan son, aqsha joq, biraq әrkimning kindik qany tamghan óniri jerding jәnnaty bolghandyqtan, jýregine núr úyalatyp, kókeyine saghynysh nәrin egetin tughan jer kimge de bolsa da ystyq. Sondyqtan, auyldy tastap jyraqqa ketking kelmeydi. Auylda tabysy barlar tek әkim-qaralar men mektep ústazdary, dәrigerler.

Basqa júrt júmyssyz. Biz siyaqty ýkimetten kók tiyn alyp kórmegen, zeynetkerlikke jasy jetpegen 35-60 jas aralyghyndaghy adamdardyng elden alghan qaryzy shash-etekten.

Qysta otyn kómir satyp aluymyz kerek, kómirding tonnasyn 12 myng tengege satyp alsaq, ony qaladan auylgha jetkizip bergeni ýshin 3 myng tenge tóleymiz. Al, bir qystan shyghu ýshin bir tonna kómir jetushi me edi? Jaryq energiyasy, telefon baylanysy, jer, ýy salyghy, isher as pen kiyer kiyim taghy bar. Mysaly men 5 tonna kartop eksem, sonyng ónimin satqandaghy paydam  túrmysymnyng jyrtyghyna jamau da bolmaydy. Tek mal ósirip qana jan saqtap otyrmyz, balam.

Mal satqan aqshadan nan-púlymyzdy aiyryp, baghasy uday qymbat bolsa da, janar jaghar mayymyzdy tabamyz. Óz qolymyzda bolmaghandyqtan tehnikany jalgha alamyz. Auylda tehnikanyng jetispeushiliginen oghan degen súranys ta kóp. Kezekte túryp jýrip, qolymyzdy әreng jetkizemiz. Traktor iyesi bir gektar jer aidap bergeni ýshin 5 myng tenge alady. Qalagha aparyp, óndirgen kartobymyzdy satsaq, onyng әr qabyna 400 tenge tóleymiz. Tólemesen, úry itke úqsap «qyzyl әskerler» jetip kelip qabyndy tartyp alady. Odan da berip qútylayyn dep oilaysyn.

Shynymdy aitsam, Tarazda joghary oqu ornynda oqyp jýrgen qyzyma aqsha tauyp bere almay qinalamyn. Qatarynan kem  qylghyng kelmeydi. Búl tek qana men emes, barlyq auyl halqynyng basyndaghy jayt.  Qala manyndaghy auyldar bolmasa, shalghaydaghy auyldardyng eshbirining kósegesi kógergenin men estigenim de kórgenimde joq». Aghamyz osylay dep sózin ayaqtady.

Qala demekshi,  XX-ghasyrdyng ekinshi jartysynda-aq qazaq eli bәribir qalalyq últqa ainalatyn edi. Alayda, Kenes odaghynyng tólqújat tәrtibi (propiska) últtyng kópshilik bóligin shaghyn auyldargha taryday shashyratyp tastady da, qalagha kóshuge tyiym saldy. Kezinde Mәskeuding qaladaghy qazaqtyng ýlesin 17 payyzdan asyrmau turaly núsqauy da bolghanyn biletin shygharsyz.

Sonymen, 10 mln qazaqtyng teng jartysy 8- myngha tarta ýlkendi-kishili auyldarda naryqtan, tehnikalyq damudan, týrli qyzmet týrlerinen, dinamikasy jyldam mәdeniy-ghylymy ómirden syrt qalyp otyr. Ol auyldyng 600-ge juyghyn qausaghan qarttar ghana mekendeydi. Qúday qaraspasa, ýkimetting dýrbisine ilige bermeytin 5000-gha tarta auylda auyz su ýlken problemagha ainalghan. 2000-nan asa eldi mekenge baylanys telefony ornatylmaghan nemese dúrys tartylmaghan. Auyldardyng ishi-syrtyndaghy tas joldardyng qanday jaghdayda ekenin jas bala da biledi. Al ondaghy aghayynnyn, әsirese auyldaghy ana men sәbiylerding densaulyghy bólek maqalanyng jýgi.

Qalagha kelgen auyl adamdaryna baspana alu nemese pәter jaldau ýshin beriletin arnayy әleumettik tólem turaly Ýkimette ne Parlament qabyrghasynda sóz qozghalghan emes, qozghalmaydy da. Ýkimetting «agrarly júrt bolamyz ba? Halqy qalagha shoghyrlanghan mobilidi memleket bolamyz ba?» degen súraqtargha jauap izdeytin týri kórinbeydi. Osynday jauapsyzdyqtyng kesirinen 20 jyl ishinde qaladan baspana tauyp, naqty ornalasqan halyq sany 400 mynnan әreng asyp jyghyldy. Esesine, qaladan 1mln adam shetelge kóship ketipti. 1990 jyly qala halqy jalpy júrttyng 56,5 payyzyn,  2012 jyly búl kórsetkish 57 payyzdy qúrapty.

Auyldardan Astana men Almatygha júmys izdep aghylghan júrttyng sanynda esep joq. Tayauda tanerteng Almatynyng «Altyn Orda» deytin bazarynyng aldynda  engezerdey qazaq jigitterining qoldaryna kók paket ústap alyp júmys izdep jýrgenin kórdim. Ol bazardy jergilikti halyq «Qúl bazar» dep atap ketken. Aralarynda órimdey jas qyzdar da jýr. Olardy kórgende jýregim qangha tolyp ketti.

Jogharghy biylikting últ pen memleketti biriktirmeu túrghysynda 20 jyl boyy jasap kele jatqan әreketin aitpaghan kýnning ózinde halyq ókili bolyp sanalatyn parlament deputattarynyn  qylyghy sayasy sheshimderdi qabyldauda auyl halqynyng pikirin, mýddesin mýlde esepke almaytynyn Manghystau oblysyndaghy Janaózen oqighasy anyq kórsetti. Óitkeni, auyldaghy júrt sayasy túrghyda «óli» júrt, mylqau nemese jarymjan elektorat qana.   Qyr ómirining mýmkindigi qazirgi zamanda óte shekteuli. Mektepterde múghalim jetispeydi. Mәdeniyet ýilerinde eshqanday ýiirmeler jastarmen júmys istemeydi. Klubtary qashan barsan, jabyq túrady.

Tәjirbiyeli investorlar auyl sharuashylyghynyng jarymjan infraqúrylymyn kórip túryp, aqshasyn jelge shashpaytyny taghy anyq. Sayasy partiyalar, jastar úiymdary, sport mekemeleri auylgha baryp, túraqty týrde júmys istemeydi. Qalay deseniz de, auyldaghy  qazaqtyng túrmysy býgingi ómir talaptaryna layyq bolyp túrghan joq. Kerisinshe, taghy sol tarihy mesheulikke bastap túrghanday kórinedi maghan.

Auyldarda qúmyrsqasha jybyrlaghan 5mln qazaqtyng nelikten júmyssyz jýrgenin shamalay beriniz. Ýkimet búl júmyssyz halyqty jylyna mólshermen 1siyr, 5-6 tyshqaq laghyn satyp, nan-shayyn aiyrghany ýshin «ýiine aqshalay tabys kirgizip otyrsyn» dep júmysy bar adamdar sanatyna engizip qoyghan. Sondyqtan statistika agenttigining «ýy sharuashylyghynda ózin-ózi júmyspen qamtyp otyrghandar 70 payyz» degen mәlimetine sýienip, auyl halqynyng 70 payyzy júmyssyz deuge tolyq negiz bar.

Auyldaghy jalaqy 2010 jyly 15500, 2011 jyly 17000, 2012 jyly 20800 tengeni qúrapty. Osy bolar-bolmas nәpaqamen auyldaghy qalyng halyq qalay damidy, qalay densaulyghyn kýtedi, úrpaghyna qaytyp sapaly bilim beredi? Múnday jarymjan tirshilikpen qansha uaqyt otyrady? Osylaysha qúr kýn kórispen ghana otyrghan auyl halqynyng 48 payyzynyng tabysy tek tamaqqa ghana jetip otyr.

Qalghan 52 payyzynyng aqshasy eki-ýsh jylda bir ret ózining jәne bala-shaghasynyng kiyimin janalaugha ghana jetedi. Elektronikalyq tauarlar men túrmys tehnikasyn alugha auyl halqynyng 3 payyzynyng ghana jaghday jetetinge úqsaydy. At tóbelindey 1 payyz júrt qana әkim qaralar men kәsipkerler túrmys tarshylyghyn sezinbeydi. 20 jyldan beri  zamanauy iygilikterden shet qalyp kele jatqan auyl halqynyng psihologiyasynda әleumettik nigilizm terendey týsken. Auyl halqy biznespen shúghyldanyp qomaqty payda tauyp, bayyp ketetinine, әkimshilikten nemese bankten nesie alyp ol qaryzdy týgel qaytara alatynyna senimi joq. Óitkeni әkimshilik pen bankterde qújat rәsimdeu, qojalyqtyng kóptegen sharualaryna rúqsat alu tek para beru arqyly ghana sheshiledi degen pikir júrt sanasyna berik ornaghan. Búl - auyl halqynyng jansaq týsinigi emes, búl - Aqordadan bastap  Shardaradaghy bala baqshagha balasyn ornalastyru ýshin aqshasyz is bitpeytindigin biletin júrttyng qanyna singen әdet, býgingi ómirdin  shyndyghy.

Auyldaghy qordalanghan mәselelerdi, kýrmeui sheshilmegen túrmys pen qaladaghy baspana tabu, jer alu qiyndyqtaryn, orys tili men burokratiyanyng ojar ýstemdigin eskersek, últtyng «aldy múz, arty jalyn» bolyp túrghanyn kóresin. Jana qatynastargha negizdelgen innovasiyalyq-industrialdy qogham qúrudan 3 ghasyr keshikken halyq 30-40 jyl ishinde últ retinde damuyn toqtatsa, qalada túratyn orystildi bóligi ghalamdyq pop-mәdeniyetsymaqpen auyzdanyp ómir sýretin, auylgha qamalyp otyrghan jartysy genetikalyq túrghyda tozynqyraghan «auyl tilinde» sóileytin eki jýzdi satqyngha ainalsa, eshqanday da tang qalugha bolmaydy.     Óitkeni, elimizde týrli etnostardy aralastyryp qonystandyru, sóitip Qazaqstan halqyn tútsatandyru sayasaty jýrgizilmey keledi.

Taghy bir mәsele qala manyna óz kýshimen kelip qonystynyp jatqan qazaqtardyng ahualy. Mәselenkiy,  Astananyng ainalasyndaghy Qoyandy, Talapker, Qosshy eldi mekenderinde qalay qalasa solay ýy sala bergenning 95 payyzy ózimizding qarakózder. Tipti, kóshe men qorghan joq, bazar, polisiya punkti, auruhana, dәrihana, dýken joqtyng qasy, ishetin su óte ashy, infraqúrylym qalyptaspaghan. Zansyz ýy salyp alghandar qanshama. Múnyng bәrin biylik bilmey otyrghan joq, bilip otyr, biraq últtyq ekonomikamyzgha jýieli ózgerister әkeletin, últty jana sapagha kóteretin   qyruar qarjynyng belgili bir bóligin jymqyryp qaludan jalyghar emes.

Oymsha, últtyq apattyng aldyn alu ýshin elimizde mýiizi qaraghayday organ qúrylyp, ol ókiletti organ retinde últtyng qalagha bet alghan kóshin belgili bir dayyndyqpen kýtip alyp, júmyspen qamtamassyz etip, adamsha ornalastyru kerek.

Sol bayaghy kelmeske ketken Kenes odaghynyng qazaqty agrarlyq, auyldyq últqa ainaldyryp, sol beti bytyraghan basyn qospay qaranghy qyrda, órkeniyet pen naryqtan syrt jyraqta ústau sayasatyn qazirgi biylik jalghastyryp otyrghanday kórinedi maghan. Aghayyn-tuys ortasyn aralap, auyldargha barghanda kórgenim men týigenim osy boldy.

«Abay-aqparat»