بيىلعى جازدا الىس اۋىلداردا تۇراتىن اعايىن-تۋىستارىمدى ارالاپ كەلدىم.

ەسىمىزدە شىعار، توز-توزى شىققان اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسىمىز 2003-2005 جىلدار ارالىعىن اۋىل جىلدارى دەپ ارنايى جاريالانعان بولاتىن. اۋىل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن 3 جىلعا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن ارنايى تۇردە 150 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى بولىنگەن ەدى. سول قارجى اۋىل-ايماقتى تۇگەل قامتي الماعان ءتۇرى بار. جامبىل وبلىسى كوكتال اۋىلىندا تۇراتىن اپكەمنىڭ ۇيىندە بولعانىمدا سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى سادىقوۆ نارتاي اعامىزدىڭ ايتقان سوزدەرى جۇرەگىمە قاتتى باتتى. «اۋىل اۋىل ەمەس،  - اۋعانستان، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن اعامىز. -  جاستارعا جۇمىس بولماعان سوڭ، اقشا جوق، بىراق اركىمنىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىرى جەردىڭ ءجانناتى بولعاندىقتان، جۇرەگىنە نۇر ۇيالاتىپ، كوكەيىنە ساعىنىش ءنارىن ەگەتىن تۋعان جەر كىمگە دە بولسا دا ىستىق. سوندىقتان، اۋىلدى تاستاپ جىراققا كەتكىڭ كەلمەيدى. اۋىلدا تابىسى بارلار تەك اكىم-قارالار مەن مەكتەپ ۇستازدارى، دارىگەرلەر.

باسقا جۇرت جۇمىسسىز. ءبىز سياقتى ۇكىمەتتەن كوك تيىن الىپ كورمەگەن، زەينەتكەرلىككە جاسى جەتپەگەن 35-60 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ ەلدەن العان قارىزى شاش-ەتەكتەن.

بيىلعى جازدا الىس اۋىلداردا تۇراتىن اعايىن-تۋىستارىمدى ارالاپ كەلدىم.

ەسىمىزدە شىعار، توز-توزى شىققان اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسىمىز 2003-2005 جىلدار ارالىعىن اۋىل جىلدارى دەپ ارنايى جاريالانعان بولاتىن. اۋىل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن 3 جىلعا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن ارنايى تۇردە 150 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى بولىنگەن ەدى. سول قارجى اۋىل-ايماقتى تۇگەل قامتي الماعان ءتۇرى بار. جامبىل وبلىسى كوكتال اۋىلىندا تۇراتىن اپكەمنىڭ ۇيىندە بولعانىمدا سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى سادىقوۆ نارتاي اعامىزدىڭ ايتقان سوزدەرى جۇرەگىمە قاتتى باتتى. «اۋىل اۋىل ەمەس،  - اۋعانستان، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن اعامىز. -  جاستارعا جۇمىس بولماعان سوڭ، اقشا جوق، بىراق اركىمنىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىرى جەردىڭ ءجانناتى بولعاندىقتان، جۇرەگىنە نۇر ۇيالاتىپ، كوكەيىنە ساعىنىش ءنارىن ەگەتىن تۋعان جەر كىمگە دە بولسا دا ىستىق. سوندىقتان، اۋىلدى تاستاپ جىراققا كەتكىڭ كەلمەيدى. اۋىلدا تابىسى بارلار تەك اكىم-قارالار مەن مەكتەپ ۇستازدارى، دارىگەرلەر.

باسقا جۇرت جۇمىسسىز. ءبىز سياقتى ۇكىمەتتەن كوك تيىن الىپ كورمەگەن، زەينەتكەرلىككە جاسى جەتپەگەن 35-60 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ ەلدەن العان قارىزى شاش-ەتەكتەن.

قىستا وتىن كومىر ساتىپ الۋىمىز كەرەك، كومىردىڭ تونناسىن 12 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الساق، ونى قالادان اۋىلعا جەتكىزىپ بەرگەنى ءۇشىن 3 مىڭ تەڭگە تولەيمىز. ال، ءبىر قىستان شىعۋ ءۇشىن ءبىر توننا كومىر جەتۋشى مە ەدى؟ جارىق ەنەرگياسى، تەلەفون بايلانىسى، جەر، ءۇي سالىعى، ىشەر اس پەن كيەر كيىم تاعى بار. مىسالى مەن 5 توننا كارتوپ ەكسەم، سونىڭ ءونىمىن ساتقانداعى پايدام  تۇرمىسىمنىڭ جىرتىعىنا جاماۋ دا بولمايدى. تەك مال ءوسىرىپ قانا جان ساقتاپ وتىرمىز، بالام.

مال ساتقان اقشادان نان-پۇلىمىزدى ايىرىپ، باعاسى ۋداي قىمبات بولسا دا، جانار جاعار مايىمىزدى تابامىز. ءوز قولىمىزدا بولماعاندىقتان تەحنيكانى جالعا الامىز. اۋىلدا تەحنيكانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن وعان دەگەن سۇرانىس تا كوپ. كەزەكتە تۇرىپ ءجۇرىپ، قولىمىزدى ارەڭ جەتكىزەمىز. تراكتور يەسى ءبىر گەكتار جەر ايداپ بەرگەنى ءۇشىن 5 مىڭ تەڭگە الادى. قالاعا اپارىپ، وندىرگەن كارتوبىمىزدى ساتساق، ونىڭ ءار قابىنا 400 تەڭگە تولەيمىز. تولەمەسەڭ، ۇرى يتكە ۇقساپ «قىزىل اسكەرلەر» جەتىپ كەلىپ قابىڭدى تارتىپ الادى. ودان دا بەرىپ قۇتىلايىن دەپ ويلايسىڭ.

شىنىمدى ايتسام، تارازدا جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن قىزىما اقشا تاۋىپ بەرە الماي قينالامىن. قاتارىنان كەم  قىلعىڭ كەلمەيدى. بۇل تەك قانا مەن ەمەس، بارلىق اۋىل حالقىنىڭ باسىنداعى جايت.  قالا ماڭىنداعى اۋىلدار بولماسا، شالعايداعى اۋىلداردىڭ ەشبىرىنىڭ كوسەگەسى كوگەرگەنىن مەن ەستىگەنىم دە كورگەنىمدە جوق». اعامىز وسىلاي دەپ ءسوزىن اياقتادى.

قالا دەمەكشى،  XX-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا-اق قازاق ەلى ءبارىبىر قالالىق ۇلتقا اينالاتىن ەدى. الايدا، كەڭەس وداعىنىڭ تولقۇجات ءتارتىبى (پروپيسكا) ۇلتتىڭ كوپشىلىك بولىگىن شاعىن اۋىلدارعا تارىداي شاشىراتىپ تاستادى دا، قالاعا كوشۋگە تىيىم سالدى. كەزىندە ماسكەۋدىڭ قالاداعى قازاقتىڭ ۇلەسىن 17 پايىزدان اسىرماۋ تۋرالى نۇسقاۋى دا بولعانىن بىلەتىن شىعارسىز.

سونىمەن، 10 ملن قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى 8- مىڭعا تارتا ۇلكەندى-كىشىلى اۋىلداردا نارىقتان، تەحنيكالىق دامۋدان، ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىنەن، ديناميكاسى جىلدام مادەني-عىلىمي ومىردەن سىرت قالىپ وتىر. ول اۋىلدىڭ 600-گە جۋىعىن قاۋساعان قارتتار عانا مەكەندەيدى. قۇداي قاراسپاسا، ۇكىمەتتىڭ دۇربىسىنە ىلىگە بەرمەيتىن 5000-عا تارتا اۋىلدا اۋىز سۋ ۇلكەن پروبلەماعا اينالعان. 2000-نان اسا ەلدى مەكەنگە بايلانىس تەلەفونى ورناتىلماعان نەمەسە دۇرىس تارتىلماعان. اۋىلداردىڭ ءىشى-سىرتىنداعى تاس جولداردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن جاس بالا دا بىلەدى. ال ونداعى اعايىننىڭ، اسىرەسە اۋىلداعى انا مەن سابيلەردىڭ دەنساۋلىعى بولەك ماقالانىڭ جۇگى.

قالاعا كەلگەن اۋىل ادامدارىنا باسپانا الۋ نەمەسە پاتەر جالداۋ ءۇشىن بەرىلەتىن ارنايى الەۋمەتتىك تولەم تۋرالى ۇكىمەتتە نە پارلامەنت قابىرعاسىندا ءسوز قوزعالعان ەمەس، قوزعالمايدى دا. ۇكىمەتتىڭ «اگرارلى جۇرت بولامىز با؟ حالقى قالاعا شوعىرلانعان ءموبيلدى مەملەكەت بولامىز با؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. وسىنداي جاۋاپسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن 20 جىل ىشىندە قالادان باسپانا تاۋىپ، ناقتى ورنالاسقان حالىق سانى 400 مىڭنان ارەڭ اسىپ جىعىلدى. ەسەسىنە، قالادان 1ملن ادام شەتەلگە كوشىپ كەتىپتى. 1990 جىلى قالا حالقى جالپى جۇرتتىڭ 56,5 پايىزىن،  2012 جىلى بۇل كورسەتكىش 57 پايىزدى قۇراپتى.

اۋىلداردان استانا مەن الماتىعا جۇمىس ىزدەپ اعىلعان جۇرتتىڭ سانىندا ەسەپ جوق. تاياۋدا تاڭەرتەڭ الماتىنىڭ «التىن وردا» دەيتىن بازارىنىڭ الدىندا  ەڭگەزەردەي قازاق جىگىتتەرىنىڭ قولدارىنا كوك پاكەت ۇستاپ الىپ جۇمىس ىزدەپ جۇرگەنىن كوردىم. ول بازاردى جەرگىلىكتى حالىق «قۇل بازار» دەپ اتاپ كەتكەن. ارالارىندا ورىمدەي جاس قىزدار دا ءجۇر. ولاردى كورگەندە جۇرەگىم قانعا تولىپ كەتتى.

جوعارعى بيلىكتىڭ ۇلت پەن مەملەكەتتى بىرىكتىرمەۋ تۇرعىسىندا 20 جىل بويى جاساپ كەلە جاتقان ارەكەتىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە حالىق وكىلى بولىپ سانالاتىن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ  قىلىعى ساياسي شەشىمدەردى قابىلداۋدا اۋىل حالقىنىڭ پىكىرىن، مۇددەسىن مۇلدە ەسەپكە المايتىنىن ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى جاڭاوزەن وقيعاسى انىق كورسەتتى. ويتكەنى، اۋىلداعى جۇرت ساياسي تۇرعىدا «ءولى» جۇرت، مىلقاۋ نەمەسە جارىمجان ەلەكتورات قانا.   قىر ءومىرىنىڭ مۇمكىندىگى قازىرگى زاماندا وتە شەكتەۋلى. مەكتەپتەردە مۇعالىم جەتىسپەيدى. مادەنيەت ۇيلەرىندە ەشقانداي ۇيىرمەلەر جاستارمەن جۇمىس ىستەمەيدى. كلۋبتارى قاشان بارساڭ، جابىق تۇرادى.

تاجىربيەلى ينۆەستورلار اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جارىمجان ينفراقۇرىلىمىن كورىپ تۇرىپ، اقشاسىن جەلگە شاشپايتىنى تاعى انىق. ساياسي پارتيالار، جاستار ۇيىمدارى، سپورت مەكەمەلەرى اۋىلعا بارىپ، تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەمەيدى. قالاي دەسەڭىز دە، اۋىلداعى  قازاقتىڭ تۇرمىسى بۇگىنگى ءومىر تالاپتارىنا لايىق بولىپ تۇرعان جوق. كەرىسىنشە، تاعى سول تاريحي مەشەۋلىككە باستاپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان.

اۋىلداردا قۇمىرسقاشا جىبىرلاعان 5ملن قازاقتىڭ نەلىكتەن جۇمىسسىز جۇرگەنىن شامالاي بەرىڭىز. ۇكىمەت بۇل جۇمىسسىز حالىقتى جىلىنا مولشەرمەن 1سيىر، 5-6 تىشقاق لاعىن ساتىپ، نان-شايىن ايىرعانى ءۇشىن «ۇيىڭە اقشالاي تابىس كىرگىزىپ وتىرسىڭ» دەپ جۇمىسى بار ادامدار ساناتىنا ەنگىزىپ قويعان. سوندىقتان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ «ءۇي شارۋاشىلىعىندا ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعاندار 70 پايىز» دەگەن مالىمەتىنە سۇيەنىپ، اۋىل حالقىنىڭ 70 پايىزى جۇمىسسىز دەۋگە تولىق نەگىز بار.

اۋىلداعى جالاقى 2010 جىلى 15500, 2011 جىلى 17000, 2012 جىلى 20800 تەڭگەنى قۇراپتى. وسى بولار-بولماس ناپاقامەن اۋىلداعى قالىڭ حالىق قالاي داميدى، قالاي دەنساۋلىعىن كۇتەدى، ۇرپاعىنا قايتىپ ساپالى ءبىلىم بەرەدى؟ مۇنداي جارىمجان تىرشىلىكپەن قانشا ۋاقىت وتىرادى؟ وسىلايشا قۇر كۇن كورىسپەن عانا وتىرعان اۋىل حالقىنىڭ 48 پايىزىنىڭ تابىسى تەك تاماققا عانا جەتىپ وتىر.

قالعان 52 پايىزىنىڭ اقشاسى ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر رەت ءوزىنىڭ جانە بالا-شاعاسىنىڭ كيىمىن جاڭالاۋعا عانا جەتەدى. ەلەكترونيكالىق تاۋارلار مەن تۇرمىس تەحنيكاسىن الۋعا اۋىل حالقىنىڭ 3 پايىزىنىڭ عانا جاعداي جەتەتىنگە ۇقسايدى. ات توبەلىندەي 1 پايىز جۇرت قانا اكىم قارالار مەن كاسىپكەرلەر تۇرمىس تارشىلىعىن سەزىنبەيدى. 20 جىلدان بەرى  زاماناۋي يگىلىكتەردەن شەت قالىپ كەلە جاتقان اۋىل حالقىنىڭ پسيحولوگياسىندا الەۋمەتتىك نيگيليزم تەرەڭدەي تۇسكەن. اۋىل حالقى بيزنەسپەن شۇعىلدانىپ قوماقتى پايدا تاۋىپ، بايىپ كەتەتىنىنە، اكىمشىلىكتەن نەمەسە بانكتەن نەسيە الىپ ول قارىزدى تۇگەل قايتارا الاتىنىنا سەنىمى جوق. ويتكەنى اكىمشىلىك پەن بانكتەردە قۇجات راسىمدەۋ، قوجالىقتىڭ كوپتەگەن شارۋالارىنا رۇقسات الۋ تەك پارا بەرۋ ارقىلى عانا شەشىلەدى دەگەن پىكىر جۇرت ساناسىنا بەرىك ورناعان. بۇل - اۋىل حالقىنىڭ جاڭساق تۇسىنىگى ەمەس، بۇل - اقوردادان باستاپ  شارداراداعى بالا باقشاعا بالاسىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن اقشاسىز ءىس بىتپەيتىندىگىن بىلەتىن جۇرتتىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت، بۇگىنگى ءومىردىڭ  شىندىعى.

اۋىلداعى قوردالانعان ماسەلەلەردى، كۇرمەۋى شەشىلمەگەن تۇرمىس پەن قالاداعى باسپانا تابۋ، جەر الۋ قيىندىقتارىن، ورىس ءتىلى مەن بيۋروكراتيانىڭ وجار ۇستەمدىگىن ەسكەرسەك، ۇلتتىڭ «الدى مۇز، ارتى جالىن» بولىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. جاڭا قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالدى قوعام قۇرۋدان 3 عاسىر كەشىككەن حالىق 30-40 جىل ىشىندە ۇلت رەتىندە دامۋىن توقتاتسا، قالادا تۇراتىن ءورىستىلدى بولىگى عالامدىق پوپ-مادەنيەتسىماقپەن اۋىزدانىپ ءومىر سۇرەتىن، اۋىلعا قامالىپ وتىرعان جارتىسى گەنەتيكالىق تۇرعىدا توزىڭقىراعان «اۋىل تىلىندە» سويلەيتىن ەكى ءجۇزدى ساتقىنعا اينالسا، ەشقانداي دا تاڭ قالۋعا بولمايدى.     ويتكەنى، ەلىمىزدە ءتۇرلى ەتنوستاردى ارالاستىرىپ قونىستاندىرۋ، ءسويتىپ قازاقستان حالقىن تۇتساتاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلمەي كەلەدى.

تاعى ءبىر ماسەلە قالا ماڭىنا ءوز كۇشىمەن كەلىپ قونىستىنىپ جاتقان قازاقتاردىڭ احۋالى. ماسەلەنكي،  استانانىڭ اينالاسىنداعى قوياندى، تالاپكەر، قوسشى ەلدى مەكەندەرىندە قالاي قالاسا سولاي ءۇي سالا بەرگەننىڭ 95 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. ءتىپتى، كوشە مەن قورعان جوق، بازار، پوليتسيا پۋنكتى، اۋرۋحانا، ءدارىحانا، دۇكەن جوقتىڭ قاسى، ىشەتىن سۋ وتە اششى، ينفراقۇرىلىم قالىپتاسپاعان. زاڭسىز ءۇي سالىپ العاندار قانشاما. مۇنىڭ ءبارىن بيلىك بىلمەي وتىرعان جوق، ءبىلىپ وتىر، بىراق ۇلتتىق ەكونوميكامىزعا جۇيەلى وزگەرىستەر اكەلەتىن، ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرەتىن   قىرۋار قارجىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جىمقىرىپ قالۋدان جالىعار ەمەس.

ويمشا، ۇلتتىق اپاتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ءمۇيىزى قاراعايداي ورگان قۇرىلىپ، ول وكىلەتتى ورگان رەتىندە ۇلتتىڭ قالاعا بەت العان كوشىن بەلگىلى ءبىر دايىندىقپەن كۇتىپ الىپ، جۇمىسپەن قامتاماسسىز ەتىپ، ادامشا ورنالاستىرۋ كەرەك.

سول باياعى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ قازاقتى اگرارلىق، اۋىلدىق ۇلتقا اينالدىرىپ، سول بەتى بىتىراعان باسىن قوسپاي قاراڭعى قىردا، وركەنيەت پەن نارىقتان سىرت جىراقتا ۇستاۋ ساياساتىن قازىرگى بيلىك جالعاستىرىپ وتىرعانداي كورىنەدى ماعان. اعايىن-تۋىس ورتاسىن ارالاپ، اۋىلدارعا بارعاندا كورگەنىم مەن تۇيگەنىم وسى بولدى.

«اباي-اقپارات»