Úly arman jolynda...

Qazaqtyng birligi men elding túraqtylyghyna әrqaysymyz jauaptymyz. Búl ústanymnyng yaghny tәuelsizdikting qúnynyng qanday ekendigin, osy qantardaghy ereuilder kórsetti. Búl, bir ghasyrlyq oqighalardy birneshe kýnge shoghyrlandyrghan tarihtyng kuliminasiyasy Janaózende beybit sherumen bastalyp, Almaty, Taldyqorghan, Aqtóbe, Tarazda ... Ýkimetting ghimarattary men avtomobiliderdi órtep, úrlyq, adamnyng basyn kesuge deyin baru..., ÚQK basshylarynyng memleketke satqyndyghy... osy jaghdayda memleket tútastyghy men túraqtylyqty saqtap qalu maqsatynda Aqordanyng ODKB әskerin shaqyryp, ereuilshilerge oq atugha rúqsat berdi. Osynday qym-qighash oqighalardyng bir uaqytta, bir jerde boluy, aldymen avtoritarlyq biylikting qúrsauyn tónkerip, zúlymdyqtyng qamalyn qiratqan qazaqtyng asqaq ruhynyng kórinisi edi. Búl, bizding jastar kórsetken Kenes Odaghy kýireuining izashary bolghan «Jeltoqsan-86-nyn» jalghasy. Ol ereuildi sodyrlardyng óz maqsattaryna paydalanghany, onyng artyn jýzdegen adamnyng ólimine әkelip, tragediyagha ainaldyrdy.

Búl ereuilder qazaqtyng әri-beri ótken jolyn saralap, sabaq alatyn jәne bodandyq sanadan arylyp, әdiletti-azat qogham qúrudaghy bolashaq jolyn anyqtaytyn qan men kek, ómir men ólim arpalysqan bir ghasyrda ózgeretin sanany bir tәulikte ózgertken, ghasyrgha bergisiz uaqyt boldy.

Ádilet izdep jәne búrynghy ozbyr biylikting ketuin talap etkender men el tәuelsizdigin saqtap qalamyz degen biylikting maqsattary bir boldy. Biraq, búl jerdegi mәsele qazaqtyng әli de bir maqsat pen múratty birdey oilamauynan tuyndaytyn olardyng arasynda últtyq iydeyagha negizdelgen birlikting joqtyghyn kórsetti (Ákim J.M. «Týrki órkeniyeti negizindegi qazaq iydeyasy» (monografiya). Almaty, 2008. Abai.kz). Biz osy uaqytqa deyin qazaq iydeyasy mәselesin kóteruge qorqatyn qorqaular qoghamyndamyz.

Búl, ereuilding kelesi ereksheligi - ol aiyr sanaly korrupsiyalyq jýiege ainalghan postotarlyq qogham men tәuelsizdik kezinde ósip, eldi órkeniyetke aparatyn buyn arasyndaghy kýres.

Búl ereuilder Qazaqstannyng jarqyn bolashaghy, yaghny «Úly arman» jolyndaghy kýres boldy! Onyng maqsaty, ozbyrlyqqa negizdelgen avtoritarlyq biylikti qúlatu edi. Ozbyrlyq qamaly yaghny «Bastiliya qúlady». Endi onyng qirandylaryn qúrastyryp, jana qogham qúru aldaghy kýnderding mindeti. Eski qoghammen birge, onyng negizin salghandar da tarih sahnasynyng tórinde qalghan joq, tabaldyryghyna... ketti. Olar elding esinde jaqsylyghymen be, zúlymdyqtarymen qalady ma, ony uaqyt kórseter. Al, tiri adamdar tirshiligin isteu kerek.

Aldaghy birneshe jylda el, bolashaghyn Q-J.Toqaevtpen baylanystyrady. Oligarhiyalyq klandar men korrupsiyagha aralaspaghan oghan el osy uaqytqa deyin sendi..., búdan keyin de senui elge istegen isimen kórinedi. Sebebi, elding bolashaghy soghan baylanysty! Osy joldardyng avtory elimizding 30 jylda ótken joly, onyng ishinde Preziydent.Toqaevtyng qyzmeti men Qazaqstannyng bolashaghyna arnalghan «Tәuelsizdikting búldyr joly» («Neispovedimye puty nezavisimostiy». Izvestie Mejdunarodnoy Akademiy KONKORD, Pariyj, 2021, №3, S.9-42.) saraptama maqalasynda Qazaqstannyng ótkeni, býgini jәne arayly ertenine kenirek toqtalady.

«Qantar-2022» ereuilderi eldi alayaq, mәngýrt, korrupsioner yaghny sodyr biylik basqarghanda, qoghamda oghan qarsy kýshterding payda bolatynyn kórsetti.

«Jeltoqsan-86», «Janaózen-2011» jәne «Qantar-2022» ereuilderining tarihy sebepterin jan-jaqty saralamay túryp biz «birligin saqtaytyn el,  úrpaghyna úlaghatty tәrbie beretin, ruhy asqaq, órkeniyetti últ bola alamyz ba» degen súraqtar aldymyzdan shygha beredi. Búl súraqqa jauap bermey túryp bizding qoghamdaghy paraqorlyq, korrupsiya, traybolizm, mәngýrttik t.b. mentaliytetimizding qúramdas bóligine ainalghan, órkeniyetke jat qylyqtardan arylu qiyn bolady.

2016 j. jerge baylanysty ereuilder men «Qantar-2022» qoghamdaghy mәselelerdi kóshedegi qaqtyghystarmen emes, Preziydent, ne Ýkimet janynan qúrylghan Komissiyada qoghammen kelisu arqyly sheshuding tiyimdiligin kórsetti. Sol jyly «Qazaqstan Aliyansy» (QA) qauymdastyghynyng (tirkelmegen) úsynysymen Aqorda 2016 j. mamyrda jerge moratoriy jariyalap, Ýkimet janynan komissiya qúrdy, 1760 myng adamgha jer beruge sheshim qabyldap, Ýkimetti otstavkagha jiberdi.

QA 2012 j. qoghamdaghy diasporalar, Odaqtar, qauymdastyqtardy, kәsipkerler, ziyalylardy... yaghny qoghamdy biriktirip, elde qalyptasqan mәselelerdi kelisim arqyly sheshu ýshin qúrylghan (Qosymsha 1). Sebebi, 2009 j. kýzde biylik eki ret «Qytaygha jer beremiz» dep jariyalasa, 2011 j. dayyndalghan «Doktrina…» degen qújattyng jobasynda búl elde qazaq degen halyq joq bolyp shyqty?! QA kelesi negizgi mindeti osynday qalaymaqandy toqtatu edi.

Ár atqan tang Qazaqstan tarihyndaghy eleuli ról atqarghan «Qantar-2022» ertengi kýnning ýlesine ainaldyruda. Sol kýnderge qúrmet retinde jәne Últ pen qoghamdy biriktiru jәne elimizding tarihy aldynda adal bolu ýshin, Qazaqstannyng bolashaghy jolynda zardap shekkender men mert bolghandardyng ruhyna arnap ortaq eskertkish ornatu qajet!

«Úly arman» nemese Mәngilik el jolyndaghy kelesi mindet - ol qoghamdy avtoritarlyq rejimning qúrsauynan tazartyp, «Jana Qazaqstan» baghdarlamasyn iske asyru.

Qosymsha 1

«Qazaqstan Aliyansy» qauymdastyghy atqarghan negizgi ister:

2012 j.

- memlekettik til turaly Ýkimet qaulysynyng qabyldanuyna múryndyq boldy;

- Reseyde, Peterbordan-Irkutskge deyin qazaq tilin ýirenetin 32 top ashtyru.

2013 j.

- 20 jylda meml tilde birde-bir oqulyq, ne monografiya jazbaghan 46 uniyversiytetti qysqartu (optimizasiya).

2014 j.

- meml tildi mengermegen Tótenshe jaghday Agenttigin japtyru;

- Preziydent Ákimshiligimen birge eldegi barlyq jetim balalar ýileri, bala baqsha, mektep, kolledj, uniyverlerdegi on bes jyldaghy meml tilding damu tendensiyasyn saralau;

2015 j.

- eki AES saludy toqtatugha atsalysu;

- kiyikting jappay qyryluyna baylanysty Ýkimet Komissiyasyn qúrghyzu;

- qandastardyng elge keluine ýsh jyl jariyalanghan moratoriydi búzdyryp, olardyng elge keluine jol ashu.

2016 j.

- Jer satugha moratoriy jariyalatu;

- Ýkimet janynan jer Komissiyasyn qúrghyzu;

- QHR sottalghan QR studentining ólim jazasyn jenildetu;

- 1760 000 adam jer aldy;

- 08.16. Jer satudy qoldap jýrgen Mәsimov Ýkimetin otstavkagha ketiru.

2017 j.

– Bas prokuratura bilim sapasy tómen 22 uniyverding liysenziyalaryn qaytaryp alyp, olardyng birazyn akademiyagha týsirdi jәne jabuda.

2018 j.

- 2025 jylgha deyin jastargha arnalghan eki mln pәter salugha budjetting baghdarlamasyna kirgizdi.

2019 j.

- elde AES saludy toqtatugha atsalysu.

2020 j.

- «Borat-2» filimining әlemge tarap, kinofestivaliderde kórsetuge tiym salu;

- Tәuelsizdik kýni әlemning megapolisterinde Qazaqstannyng tuyn kóteru (әr jyl sayyn)...

Osy jyldarda eki oblystyng tórt әkimi QR qarsy Kókshetauda miting úiymdastyrghany, kazaktargha qarjy bólgeni t.b. ýshin júmystan ketti. Aliyans ótkizen 50-den astam aksiyalaryna resmy organdardan 430-day jauap hat aldy.

Janúzaq Ákim

Abai.kz