1930 jyldary qolyndaghy azghantay malynan aiyrylyp, mal týgili jan qayghy bolyp, bas saughalap tentiregen elding kórgen qiynshylyqtaryn aityp jetkizu mýmkin emes. Bolishevikter tarapynan jasalghan qysym saldarynan tentiregen halyqqa qonys audara beruding ózi onay bolmaghan edi. 1932-33 jyldary Aqtóbe oblysy boyynsha jergilikti halyq ashtyqtan Qaraqalpaqstangha, Týrkimenstangha, Ózbekstangha, Reseyding Orynbor oblysyna jәne basqa da aimaqtargha qonys audarugha mәjbýr bolghan. Kóbisi barghan jerlerinen de qudalanyp, amalsyzdan Aughanstangha, Tәjikstangha qaray ketken. Qyzyldar biyligi elge qayta kóshiru ýshin bosyp ketken qarapayym jandargha da týrli qysym jasaghan.  

Elge qaytyp kele jatqanda ashtyqtan, joqshylyqtan әlsiregen adamdardyng kóbisi jolda qaytys bolghan. Osynday derekter múraghat qújattarynda jii kezdesedi. Mәselen, 1933 jyly 25 qazanda OGPU-dyng Aqtóbe oblystyq sayasy qúpiya bólimining esebinde 1931-1933 jyldary Aqtóbe oblysynyng audandarynan qansha qojalyqtyng basqa jaqqa qonys audarghandyghy jobamen kórsetilgen. 1932 jyldyng qantarynan bastap 1933 jyldyng tamyzyna deyingi aralyqta Shalqar audanynan Qaraqalpaqstangha jәne basqa aimaqtargha 4697 qojalyq kóship ketken. Sol kezdegi audannyng № 18, 20, 21 jәne №25 auyldarynda eshqanday adam qalmaghandyghy aitylghan. Ashtyqtan tiri qalyp otyrghan halyq eriksiz týrde bosqyngha ainalghan. Egisten ónim ala almay, uaqytyly azyq-týlikpen kómek kórsetilmey otyrghandyqtan №1,2,7, 16,17 jәne №26 auyldardyng barlyq adamy basqa jaqqa eriksiz týrde qonys audarghan.

Yrghyz audanynda ashtyqtan, azyq-týlikting jetispeui saldarynan 1931 jyldan bastap halyq basqa jaqqa qonys audara bastaghan. Auyldardyng basym bóligi әueli Qarabútaq audanyna qaray kóshken. 1931 – 32 jyldary 1000 qojalyq túrghan audanynan basqa jaqqa qonys audarghan. Torghay audany boyynsha 1931 jyldan bastap 1933 jyldyng mamyryna deyingi aralyqta 2400 qojalyq basqa jaqqa ketken. Ashtyqtyng saldarynan eriksiz bosqyngha ainalyp otyrghan auyl túrghyndary tamaq izdep týrli jaqqa bet alghan. 1933 jyldyng ózinde Torghay audanynyng №2,5,6,8,14 jәne №15 auyldarynda jaghdaydyng qiyndap, halyqtyng týrli aimaqqa ketip jatqandyghy jazylghan: «Otkochevniky v poyskah hleba napravlyalisi v raznye storony. Naselenie aulov №2,5,6,8,14 y 15 porajeny otkochevanymy tendensiyam y seychas. Hleb v etih aulah sovershenno pogib y naselenie pitaetsya raznymy surrogatami, v silu chego esti sluchay opuhaniya» [1. 19 p.].

1931 jyldan bastap 1933 jyldyng sәuirine deyingi aralyqta (esepteu boyynsha) Oiyl audanynda 9338 qojalyqtan 5116 qojalyq ghana qalghan. Qalghanynyng adamdary ashtyqtyng saldarynan ólgen jәne basqa jaqqa qonys audarghan. Batbaqqara audany boyynsha da osynday jaghday oryn alghan. 1932 jyldyng qantary men 1933 jyldyng shildesi aralyghynda audandaghy 9902 qojalyqtyn  4750-i, yaghny teng jartysynan kóbi basqa jaqqa qonys audarghan.

Temir audanynda 1932 jyldyng kóktemi men qyrkýiegi aralyghynda 875 qojalyq basqa jaqqa qonys audarghan. Osynday kórsetkish 1933 jyly da qaytalanyp otyrghan[1. 20 p.]

Múraghat derekterinen sol kezdegi Aqtóbe oblysy audandarynyng ishinde Yrghyz, Batbaqqara, Torghay, Shalqar, Oiyl jәne Temir audandarynda ashtyqtyng qatty bolghandyghyn, asharshylyqtyng saldarynan auyldardyng basym kópshiligining eriksiz bosqyngha ainalghandyghyn kóremiz. Osy aimaqtardan ashtyq pen indetting saldarynan eriksiz týrde qonys audarghan adamdardyng kóbisi jolda, barghan jerlerde ólgen. Kóptegen bala ata-anasynan aiyrylyp, qarausyz qalghan. OGPU-ding sol kezdegi qúpiya qújattarynda qarausyz balalardyng auyl adamdarynyng ishinde jýrgendigi de aitylady.

1933 jyly basqa memleketke jәne elimizding basqa aimaqtaryna qonys audarghan adamdar auyldargha qayta orala bastaghan. 1933 jyldyng tamyz jәne qazan ailarynda Qaraqalpaqstan men Aral audanynyng arasynda uaqytsha ashylghan et, basqa da azyq-týlik ónimderin tasityn teniz jolymen 5879 adam elge oralghan. Osy teniz jolynyng ýstinde (bir reysting ózinde) 44 adam qaytys bolghan. Búdan bólek sol jyldyng 20 qazanynda tirkelgen derekte Aral tenizining ong týstik aralynda 5000 myng adamnyng as-susyz, jyly kiyimsiz elge orala almay jýrgendigi jazylghan: «Iz Karakalpakiy cherez Araliskoe more nachinaya s otkrytiy navigasiy vozvrashensy pribyvait bolishimy partiyami. Vploti do Avgusta priyem poslednih organizovan ne byl y ustroystvo ih shlo samotekom. Naplyv  otkochevnikov usililsya s Avgusta y po 15/H-iyh  pribylo 5879 chelovek. Udovletvorenie pribyvaishih prodovolistvennoy pomoshiu y mestah posadky y glavnym obrazom v puty postavleno iz ruk von ploho v silu chego iymeiytsya sluchay golodnoy smerti. Tolko za odin reyd v sentyabre na pochve golodovky v puty v moru 44 chelovek.

Po sostoyanii na 20/H – s.g. na yujnyh ostrovah Araliskogo morya: K-Uzyake y Hadjelyah skopilosi podlejashih k perebroske flotom v Kazakstan svyshe 5000 chelovek, kotorye ne iymeya prodovolistviya buduchy ploho odety...»[1. 21-p.]. Ókinishke oray, eriksiz bosqyngha ainalghan adamdardyng sany kórsetile bermegen, yaghny jýiemen jazylmaghan (tek qana jalpy derekter arasynda kezdesip qalady). Bir qojalyqta qansha otbasynyn, bir otbasynda qansha adamnyng bolghandyghy da belgisiz. Múraghat derekterinen kezdesip qalatyn adam sanyna qatysty keybir qújattargha qaray otyryp,  halyqtyng sol kezde kóp shyghyngha úshyraghandyghyn kóremiz.

1933 jyly asharshylyqtan ólip jatqan adamdardyng kóptigine baylanysty, Aqtóbe oblysynyng barlyq audandarynda qarausyz, jetim qalghan balalargha arnalghan (kemi ekeuden) qosymsha balalar ýii ashylghan. OGPU-dyng jabyq týrde berilgen esepterinde ashtyq saldarynan qarausyz qalyp jatqan audandardaghy balalar ýiine qatysty mynaday mәlimetter bar: «V svyazy s prodzatrudneniyamy s kajdym dnem rastet y bezpriyzernosti. V Massovyh razmerah zaregistrirovany fakty podkidyvaniya detey k RK RNKam y nashim rayonom.

Uiliskiy r-n fevrali mes. 1933 g. dal. Uvelichenie kolichestva bezprizornyh – 200 ch. Vsego ohvacheno na 10/III-33 g. detdomom 400 chel., a 80 chelovek eshe ne ohvacheny -  ocheni chastye sluchay podkidyvaniya detey. K RIK u.d/domu y Rayotdelenii. V gorode Temiyre silinyy naplyv bespriyzernyh za fevrali otkryto vnov dva detdoma. Vsego  poka  v d/domah razmesheno 350 detey. Postuplenie detey prodoljaetsya. Analogichnoe polojenie iymeet mesto y po drugim rayonam»[2. 7 p].

1934 jyldyng 1-nauryzynda Yrghyz audanynyng Aqtóbe obkomy BK(b)P hatshysyna bergen mәlimetinde audanda 2 balalar ýiining bar ekendigi jazylghan. Ekeui de audan ortalyghynda ashylghan. Biri mektep-internat bolsa (búnda 300 bala bolghan), ekinshisi ashtyqtan qarausyz qalghan balalargha arnalghan balalar ýii. Balalar ýiinde sol jyldyng ózinde 470 bala bolghan. Búdan bólek audan ortalyghyndaghy auruhanagha 60 bala týsken. 1934 jyly auruhanada jatqan 60 balanyng 46-sy qaytys bolghan. [3. 16 p]. Derekterge sýiensek, 1933 jyldyng qantarynyng ózinde Yrghyzdaghy balalar ýiinde 100 bala qaytys bolghan. Al, 1934 jyly Qarabútaqtaghy balalar ýiinde 200-ge juyq bala bolghan. 1933-34 jyldary Yrghyzdaghy balalar ýiinde jaghday qiynday týsken. Balalargha azyq-týlik jetpegen, audanda dәriger bolmaghan. Tamaq jetispey, adamdar qatty әlsiregendikten indet týrleri órshigen. Osynyng saldarynan ýlken adamdarmen qosa, kóptegen bala qaytys bolghan. El ishindegi derekterge sýiensek 1931-33 jyldardaghy ashtyqtan Yrghyz audanynyng ortalyghynda (balalar ýiinde) 1000-gha juyq bala qaytys bolghan.

Sonymen qatar, 1933-34 jyldary Yrghyz, Qarabútaq audanyna qaytyp oralghan adamdardyng ishinde ata-anasynan aiyrylghan 600-ge juyq balanyng jýrgeni jazylghan. Búlardyng kóbisi Yrghyzdaghy jәne Qarabútaqtaghy balalar ýiine qabyldanghan. Sol jyly Hobda audanynda balalar ýiine 150 bala qabyldanghan. Múraghat qújattaryndaghy kezdesip otyrghan derekter halyq auzyndaghy derektermen sәikes keledi: «Irgizskiy rayon: za poslednee vremya naryadu s prikochevkoy vozvrashensev iz sosednih rayonov: Chelkarskogo, chastichno Temrskogo y dr., nabludaetsya naplyv iz Karakalpakiy idushih na prejnnie mesta jiytelistva... Osobenno ploho delo obstoyt s detsko bezprizornostiu, boriba s kotoroy organizovana nedostatochno. Vsego uchteno bezprizornikov okolo 600 chelovek chasti kotoryh razmeshena priymetivnyh detdomah. V yanvarya 1933 goda toliko v boliniyse y detdomah umerlo okolo 100 detey, prichinoy chego iymelsya nedostatok prodovolistviya» [1. 23 p.].

Asharshylyqtyng qúrbany bolghan adamdardyng sanyn dәl esepteuding ózi qiyndyq tughyzuda. Kim qayda ketti? Qay jerde qaldy? Qansha adamnyng denesi jolda qaldy? Sanyn naqty shygharmasaq ta jobasyn anyqtauymyz qajet. Qolymyzgha týsip otyrghan múraghat qújattaryna sýiensek, halyqtyng teng jartysynan kóbi kenes biyligining týrli qysymynan, últtyng betke ústar adamdaryn qughyndaudyn, asharshylyq pen repressiyanyng saldarynan eriksiz bosqyngha ainalghan. Búny bolishevikterding ózderi de moyynday bastaghan.

1930-33 jyldardaghy Aqtóbe oblysynyng audandaryndaghy mal sanyna qatysty derekterdi keltirer bolsaq, Aral audanynda 1932 jyly 13813 bas maldan 1933 jyly 9831 basqa azayghan.

Shalqar audanynda 1930 jyly 260 969 bas mal bolsa, 1931 jyly 150610 bas mal, 1932 jyly 24828 bas mal, 1933 jyly 12492 bas mal qana qalghan.

Torghay audanynda 1931 jyly 59282 bas mal bolsa, 1932 jyly 7939 bas mal, 1933 jyly 4163 bas mal qalghan.

Batbaqqara audanynda 1931 jyly 167983 bas mal bolsa, 1932 jyly 15960 bas mal, al 1933 jyly 9314 bas mal qalghan.

Yrghyz audanynda 1930 jyly  249554 bas mal bolghan. 1931 jyly 55683 bas mal, 1932 jyly 19728 bas mal, al 1933 jyly 14580 bas mal qalghan. Yaghny ýsh-tórt esege kýrt azayghanyn kóremiz.

Tabyn audanynda 1931 jyly 61232 bas maldan, 1932 jyly 17699 bas, 1933 jyly 13119 bas mal qalghan.

Oyyl audany boyynsha 1931 jyly 39932 mal bolsa, al 1932 jyly 3876 bas qana mal qalghan.

Temir audanynda 1930 jyly 95726 bas mal, 1931 jyly 45875 bas mal, 1932 jyly 16288 bas mal, 1933 jyly 17371 bas mal qalghan[1. 18 p.]. Et dayyndau nauqany, baylardan, auqatty adamdardan tartyp alynghan qalghan mal basyn seriktik, koperatiyv, artel, kolhoz qúruda qysqa dayyn bolmay qyryp alu, qystyng qatty boluy mal sanynyng kýrt azangyna әkelgen. 1930 jyldan keyin mal halyqtyng emes kolhozdyng qolynda bolghandyqtan esepteuli bolghan.

Kenes biyligi qazaq qoghamy ýshin mal sharuashylyghy el ekonomikasynyng negizi, negizgi tiregi ekendigin bile túra baylardan bastap qarapayym adamdargha deyin sharuashylyghyn qyspaqqa aldy. Qazaqtardyng mal sharuashylyghy tabighatpen, sharuashylyqtyng jay - kýiimen baylanysty ekendigi eskerilgen joq. Qaytkende de jogharydan kelgen tәrtip «et pen astyq dayyndau boyynsha jospar oryndalu kerek!» degen úran algha shyqty. Osy úrangha kedergi bolatyn nәrselerding bәri kýshpen joyyldy. Aynalyp kelgende búnday sayasat mal sanynyng kýrt tómendep, halyqtyng kýn kórisine auyr salmaq týsirdi. Kýn kóristing qatty qiyndauy, azyq týlikting jetispeui, ýkimet tarapynan jappay barlyghyna birdey kómekting berilmeui asharshylyqqa әkelip soqtyrghan.

Elde týk azyq qalmaghandyqtan túrghyndar basqa jaqqa ketuge mәjbýr bolghan. Olardyng el, ertengi úrpaq ýshin ruhy myqty bolghandyghyn kóremiz. Tiri qalghany әli jetkenshe eldi saqtap qalugha úmtyldy. Sebebi, kýz ailarynda kiyimsiz, tamaqsyz jayaulap jolgha shyghuynyng ózi ata-әjelerimizding osy bir qoldan jasalyp otyrghan qiyanatpen, qiyndyqpen kýresuinen tughan bolatyn. Aman jetkeni elge, tughan auylyna kelip, elding ómirin qayta jalghasyrghandyghyn kóremiz. Olardyng ruh, erik-jigerining arqasynda tәuelsizdikke qayta qol jetkizudemiz. OGPU-dyng hattamalarynda kezdesetin qarausyz qalghan balalar turaly derekterdi oqyghanda ashtyqtyng kezindegi qiyndyqqa qatysty aitqan qariyalarymyzdyng sózderi esimizge týsedi. Bala kezimizde әjemiz, «Talay ata-ana ýidegi balalaryna beretin týk qalmaghan son, aldansyn dep qalghan taryny seuip ýiding esigin syrtynan bekitip ketetin, al ózderi tamaq taba almay ashtan óldi» dep sol kezdegi qiyndyqty esine alatyn edi. Shynymen de. osynday adam aityp jetkizgisiz auyr qiyndyq ata-babalarymyzdyng basynan ótken.

Tәuelsizdik degenimiz búl aldymenen ruhtyng erkindigi. Últ ruhymen erkin bola alady. Al, ruh dep búl ózindik sananyng qanday uaqytta, qanday kezende bolmasyn kemeldilikke ie boluy, aqyl-parasat, bilim, tәrbiye, erik-jiger taghy da basqa asyl qasiyetterding jeke adam men halyqtyng bolmysynda biriguin aitamyz. Asharshylyqta halqymyzdyng eriksiz bosqyngha ainaluy búl erkin boludan emes, mәjbýrli týrde ózinin, bala-shaghasynyng ómirin saqtau arqyly últynyng ómirin saqtap qaludan tughan bolatyn. Al, bolishevikter adam ómirin, últ ómirin saqtap qalu ýshin jantalasqan ata-baba erligin  tarihta búrmalap kórsetidi maqsat etti. Halyqtyng ashtyqtyng sadarynan eriksiz bosqangha ainaluyn «otkochevka», «otkochevniki» dep atady. Múraghat derekterinde elge aman-esen oralghandar «vozvrashensep» dep kórsetilgen.

Basqa týsken qiynshylyqpen kýrese biluding ózi erlik. Qiynshylyqtargha qaysarlyqpen kýresuding sebebi bolashaqqa degen ýmitting kýshtiliginde jatyr. OLARDYNG elding jarqyn bolashaghyna degen ýmiti sóngen joq. Ata –baba ruhynan alatyn ónegemizdi bylaysha týiindeymiz:  kez-kelgen adam aqyl-parasaty, minezi, tәjiriybesi arqyly últynyng erkindigin qorghauy tiyis. Tәuelsizdikting onaylyqpen kelmegenin keyingi úrpaq eshqashan esten shygharmaghany jón.

Ádebiyet:

1. Spes-zapiska o sostoyaniy otkochevochnogo dviyjenie v oblasty // Aqtóbe OMM.- 13-q.;2-t., 458-is.- 1-26 pp.
2. Spessvodky o sostoyaniy obshestvennogo pitaniya y rabochego snabjeniya // Aqtóbe OMM.- 13-q.;21-t., 282-is.- 4 – 11 pp.
3. Dokladnie zapisky svedeniya ob ustroystve otkachevnikov y prodovolistvennoy snabjeniy o polojeniy v Ayatskom m/sovhoze // Aqtóbe OMM.- 13-q.;3-t., 353-is. -11-20 pp.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly,

filosofiya ghylymdarynyng kanidaty, Q.Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik uniyversiytetining kafedra mengerushisi

Abai.kz