Júma, 27 Qyrkýiek 2024
46 - sóz 3265 8 pikir 4 Mamyr, 2022 saghat 14:59

AQSh әlemge qanday ýles qosty?

Orystardyn, Arabtardyng jәne Qytaylardyng ýgitteuimen damyghan Batysqa, әsirese AQSh-qa óshtik tanytatyn, jaghdayyna qaramay AQSh-qa qarsy túrghysy kelip, Qazaqstandy beyshara eldermen bir sapta qoyghysy keletin kisilerdi talay kórip jýrmiz. Olar AQSh dese ashulana qalady, «AQSh bәrin qúrtyp jatyr», «AQSh bizding jauymyz», «AQSh-tan tek jamandyq keledi» degen sekildi jattandy jәne jaramsyz týsinikke arqandalady, mysalgha Aughan, ne Siriyany aitady.

Al eger "AQSh әlemge qanday ýles qosty?" "Bizge paydaly ne tapqyrlady? "Búl el bizding ómirimizge qatysty neni úsyna aldy" dep súraq qoysaq, kóz aldymyzdan talay nәrseler ótedi eken. Sóitsek, qazirgi zamandyq dep jýrgen, ómirde manyzdy talay nәrse sol AQSh-tan bastau alady eken. JAman bolsa solay bolar ma edi? Búl túrghyda, "Qytaydyng 5000 jyldyq tarihynan AQSh-tyng 500 jyldyq tarihy artyq" degen sózde shyndyq bar.

Google, Facebook, YouTube, WhatsApp, Photoshop degenderdi aitpay-aq qoyayyq, kýndelik túrmysymyzdyng ajyramas bóligi bolghan talay iri nәrseler, mysaly Elektr lampasy, Úshaq, Tranzistor, Mikrotolqyndy pesh, Traktor, Internet, Kompiuter, Telefon, Úyaly telefon, Avtomobili, Plastiyk, Kamera, Baghdarsham, Shansorghysh, Lazer, Supermarket, Kýn kózәinegi, Qúlaqqap, Robot tehnologiyasy, 3D printer, Atom qaruy sekildilerdi alghash AQSh tapqyrlaghanyn da aitpay-aq qoyayyq, búlar da birshama adamdargha belgili nәrseler. Múnda biz júrt kóp eskere bermeytin, biraq AQSh tapqyrlaghan manyzdy nәrselerdi qarastyryp kóreyik.
1890 jyly AQSh týtin sezgishti tapqyrlapty. Qazir zamanauy ýilerge ornatylyp, sәl týtin shygha qalsa órt ketti dep belgi berip, nemese su býrke qalatyn jýiening basy 1 ghasyr búryn AQSh-ta bastalypty.

Al, 1891 jyly AQSh demalushylar ýshin relisti Oiyn Donghalaghyn (Ferris wheel) tapqyrlapty. Múny bizding oiyn alandarynan әriyne talay kórip jýrsiz.

Qyzyq bolghanda, kiyimning aldyn týimelep jýrmey, sydyrmasyn ( Zipper) syr etkize salu әdisin AQSh 1893 jyly tapqyrlaghan eken. Onsyz qazir kóp nәrsening auzyn jabu qiyn bolar edi.

Al, pulitty (Remote control) AQSh 1898 jyly jasapty. Ony alghash televizorgha emes, radiogha qoldanghan eken. Televizordiki sodan damytylghan.
1903 jyly AQSh "qaltashay" (Tea bag) degendi tapqyrlapty. Yaghny bir shókim shaydy kishkentay qaghaz qaltagha salyp qoyasyz da, qaynaqsu qúiylghan ydysynyzgha ony malyp, shәiin shygharyp ishesiz. Sizge arnayy shay qaynatyp jýruding qajeti joq. Qazirgi bizding kafeler osy tehnikamen de aqsha tauyp otyr.

Al, mashinanyzdyng aldynghy әinegin janbyr jaua qalsa búlghaqtap sýrte jóneletin eki «Shyny tazalaghyshty» (Windshield wipers) AQSh sol 1903 jyly tapqyrlapty.

Ttereze perdesin tayaqshagha ilu әdisin AQSh 1907 jyly tapqyrlapty. Qazir de kóp ýilerden perde tayaqshasyn (Curtain rod) bayqaugha bolady.
Osy jyly, yaghny 1907 jyly olar Dәrethana qaghazyn oilap tauypty. Búl endi әrkim esinde ústaghany dúrys tapqyrlyq deuge bolady. Óitkeni AQSh: «Qúiryghynyzdy da sýrttik, sizge taghy ne istep bere alamyz» deui mýmkin ghoy))
1911 jyly kenselerde jappay istetiletin Qaghaz qysqysh oilap tauyp, taghy mashina jýretin joldardyng betin syzyp, tanbalaudy bastaghan eken. Qazirgi mashina jýretin kóshe joldaryna syzylghan týrli belgiler әne sol jyly AQSh-tan bastau alypty.

Al, kelesi jyly, 1912 jyly, AQSh Baghdarsham (elektrlik) ornatqan eken. Qazirgi tórt kóshelerdegi Qyzyl, Jasyl jәne Sary shyraqtar sodan bastau alady.

Al, ýiinizdegi jaryq qosqysh-sóndirgishti AQSh 1916 jyly tapqyrlaghan eken. Onsyz endi toqtardy jalghap, ne ýzip jýretininiz anyq.
AQSh Leykoplastyrdy 1921 jyly tapqyrlapty. Al, 1922 jyly Radialdy taqtay tilgishti tapqyrlapty. Tisti dóngelekting tez ainaluy arqyly aghashty japyraqtap kesetin osy taqtay tilgishti әli kýnge bizding aghashshylar jappay qoldanady.

Al, 1923 jyly AQSh Bulidozer tapqyrlaghan. Qyzyq bolghanda, osy jyly olar basyna maqta oralghan qúlaq shúqyghyshty (Cotton swab) da óndirip, sata bastapty.

Cheeseburger jegendi únatatyndar AQSh-tyng 1924 jylghy tapqyrlyghyn únatady degen sóz.

Al, 1925 jyly olar Kleykaly lenta (Masking tape), yaghny japsyrghysh oilap tapqan. Búl qazirgi skotchtyng atasy.

1927 jyly AQSh býginderi mashina juuda kóp qoldanylatyn qysymdy su býrikkishti (Pressure washer) oilap tauypty. Osy jyly olar rezonatorly gitara men Kvars saghatty da qosa oilap tapqan eken.
Keybir oryndyqqa otyrghanda onyng әldenesin qozghau arqyly arqalyghyn shalqaytyp, shalqalap otyrugha boldy. Alys jolgha jýretin avtobus oryndyqtarynda búl kóp kezdesedi. Osyny AQSh 1928 jyly oilap tauyp bazargha salghan eken.

Al, sol jyly olar saghyzdy (Bubble gum) oilap tapqan eken, shamasy oryndyqqa shalqayyp jatyp, saghyz shaynaudy kózdegen bolsa kerek. Qazaqtar qaraghaydyng shәiirin saghyz retinde shaynap, tisin tazalap jýrgende, amerikandar zauyttan saghyz óndire bstaghan.

Al, osy 1928 jyly olar taghy Elektrondy Ústara (Electric razor) oilap tauyp, qyrynu tehnikasyn jana zamandyq satygha kótergen eken. Dyr-dyr etkize salu saqalgha sabyn jaghyp, ony keskilep jýrgennen әldeqayda ónimdi jәne ynghayly ekeni anyq.

1930 jyly olar Mashina audiosyn (Car audio) oilap tauypty. Sóitip mashina ishinde óleng tyndaudy bastapty.
1931 jyly olar Elektrondy Gitara oilap tauyp, muzykagha jana әuen qosypty.

Al, 1932 jyly dәrethana shetkasyn qoldanudy bastapty. Qazirgi unitazdyng qasynda túratyn, tualetti sýrtuge arnalghan shetka sodan bastau alady eken. Osy jyly olar taghy Antistepler jasapty. Ol endi qaghaz jýrgen jerde qajet bolatyn nәrse.

Eger jazda ýlken baqshalardy aralap jýrseniz, pys-pys etip, ainalasyna shashyrata su shashyp jatqan sprinkler dep atalatyn aspapty bayqaysyz, ony 1933 jyly AQSh oilap tapqan eken.
Balalar sekirip oinaytyn zamanauy Batutty (Trampoline) AQSh 1934 jyly oilap tauypty.

Biyik taulargha jalghanghan syrghymaly liftti (Chair lift) AQSh 1936 jyly dýniyege әkelipti. Almatydaghy Alataugha qaray shyghyp bara jatqan syrghymaly liftterding atasy AQSh.

"Sauda arbasy" deymiz be, "kәrzenke" deymiz be, AQSh tapqyrlaghan supermarketten birdene alghan kezde zattarymyzdy tiyep alyp, satushygha deyin әkeletin qol arbany (Shopping cart) AQSh 1937 jyly tapqyrlapty.
Al, 38 jyly olar neylondy dýniyege әkelipti.

Eger balanyz ystyqta balmúzdaq jegisi kelse, «shokolad qosylghan», ne «qúlpynay qosylghan» dep óz talabyn aitsa, endeshe siz Kókshetau balmúzdaghyn emes, arnayy aspaptan konus formasynda qúiylatyn núsqasyn tandadynyz, ol 1938 jyly AQSh-ta tapqyrlanghan balmúzdaq.
1942 jyly olar II dýniyejýzilik soghystyng qajet ýshin Bazooka dep atalatyn, iyqqa qoyyp atatyn Tankatar oilap tauypty.

Al, 1945 jyly AQSh mikrotolqyndy pesh oilap tapqan eken.
Eger siz qazirgi jana dengeydegi tualetterge kirseniz, qol keptirgishke jughan qolynyzdy keptirip alasyz. Osyny 1948 jyly AQSh tapqyrlarghan eken.
Dәl osy jyly AQSh «viydeooyyndar» oinaudy da, tarihy artefaktterding uaqytyn anyqtaytyn «Radiokómirtekti anyqtaudy» da tapqyrlaghan eken. Osy radiokómirtekti anyqtaudyng arqasynda, talay tarihy zattyng qay zamandiki ekeni belgili bir dәldikke deyin dúrys anyqtalghanyn tarihshylar jaqsy biledi.

Mashinalargha ornatylatyn «Auaqalta» (Airbag) degen bar, shyrghalang bola qalghanda ózdiginen auagha tolyp qampiyp, adamgha zaqym keltirmeuge kómektesetin qalta, sony AQSh 1952 jyly tapqyrlaghan eken.
Dәl sol jyly AQSh Shtriyh-kod (Barcode) jýiesin tapqyrlaghan eken, onsyz qazirgi tauarlardy toptyq jәne jeke satu qiyn bolar edi. Shtrih kod degen astynda sifry bar juan-jinishke qara syzyqtar qatary. Ár elding óz shtrih kod jýiesi bar.

«Jasandy jýrekti» (Artificial heart) de AQSh sol jyly tapqyrlaghan eken, uaqytsha adamnyng jýregin qozghalysqa keltiretin aspap.
Al, 1953 jyly AQSh «marker qalamyn» (Marker pen) jasaghan eken. Balasyna jazu ýiretu ýshin ýiine aq doska ornatqandar múny jaqsy biledi jәne jaqsy kóredi. Óitkeni ol óshiruge bolatyn boyaudan jasalady.
Al, 1954 jyly AQSh «ózdiginen ashylatyn esik» (Door (automatic sliding)) tapqyrlapty. Osy esikting arqasynda qazir iri sauda ýilerining esigining tútqasyn ústamay erkin kirip-shygha beresiz, esik ózi sizding kelgen-ketkeninizdi biledi.

1965 jyly japyraq shanghy «Snoubord» tapqyrlaghan eken, qazir turistik aimaqtar qysta sonymen kónil ashady.

Qazir balalar búrynghy sekildi esepterdi miymen shygharmay, Kalikulyatorymen eseptey salady, ony AQSh 1967 jyly tapqyrlaghan eken.
AQSh kompiuterding tintuirin tapqyrlaghan jyly, yaghny 1971 jyly taghy «E-mail» jiberudi bastaghan eken, qazir biz de hat jazudy tastap, osyghan auyp aldyq.

Sol 1971 jyly AQSh GPS jýiesin qoldanudy bastap beripti.

Haydar Alpy

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2553