ورىستاردىڭ، ارابتاردىڭ جانە قىتايلاردىڭ ۇگىتتەۋىمەن دامىعان باتىسقا، اسىرەسە اقش-قا وشتىك تانىتاتىن، جاعدايىنا قاراماي اقش-قا قارسى تۇرعىسى كەلىپ، قازاقستاندى بەيشارا ەلدەرمەن ءبىر ساپتا قويعىسى كەلەتىن كىسىلەردى تالاي كورىپ ءجۇرمىز. ولار اقش دەسە اشۋلانا قالادى، «اقش ءبارىن قۇرتىپ جاتىر»، «اقش ءبىزدىڭ جاۋىمىز»، «اقش-تان تەك جاماندىق كەلەدى» دەگەن سەكىلدى جاتتاندى جانە جارامسىز تۇسىنىككە ارقاندالادى، مىسالعا اۋعان، نە سيريانى ايتادى.

ال ەگەر "اقش الەمگە قانداي ۇلەس قوستى؟" "بىزگە پايدالى نە تاپقىرلادى؟ "بۇل ەل ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قاتىستى نەنى ۇسىنا الدى" دەپ سۇراق قويساق، كوز الدىمىزدان تالاي نارسەلەر وتەدى ەكەن. سويتسەك، قازىرگى زاماندىق دەپ جۇرگەن، ومىردە ماڭىزدى تالاي نارسە سول اقش-تان باستاۋ الادى ەكەن. جامان بولسا سولاي بولار ما ەدى؟ بۇل تۇرعىدا، "قىتايدىڭ 5000 جىلدىق تاريحىنان اقش-تىڭ 500 جىلدىق تاريحى ارتىق" دەگەن سوزدە شىندىق بار.

Google, Facebook, YouTube, WhatsApp, Photoshop دەگەندەردى ايتپاي-اق قويايىق، كۇندەلىك تۇرمىسىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولعان تالاي ءىرى نارسەلەر، مىسالى ەلەكتر لامپاسى، ۇشاق، ترانزيستور، ميكروتولقىندى پەش، تراكتور، ينتەرنەت، كومپيۋتەر، تەلەفون، ۇيالى تەلەفون، اۆتوموبيل، پلاستيك، كامەرا، باعدارشام، شاڭسورعىش، لازەر، سۋپەرماركەت، كۇن كوزاينەگى، قۇلاققاپ، روبوت تەحنولوگياسى، 3D پرينتەر، اتوم قارۋى سەكىلدىلەردى العاش اقش تاپقىرلاعانىن دا ايتپاي-اق قويايىق، بۇلار دا ءبىرشاما ادامدارعا بەلگىلى نارسەلەر. مۇندا ءبىز جۇرت كوپ ەسكەرە بەرمەيتىن، بىراق اقش تاپقىرلاعان ماڭىزدى نارسەلەردى قاراستىرىپ كورەيىك.
1890 جىلى اقش ءتۇتىن سەزگىشتى تاپقىرلاپتى. قازىر زاماناۋي ۇيلەرگە ورناتىلىپ، ءسال ءتۇتىن شىعا قالسا ءورت كەتتى دەپ بەلگى بەرىپ، نەمەسە سۋ بۇركە قالاتىن جۇيەنىڭ باسى 1 عاسىر بۇرىن اقش-تا باستالىپتى.

ال، 1891 جىلى اقش دەمالۋشىلار ءۇشىن رەلستى ويىن دوڭعالاعىن (Ferris wheel) تاپقىرلاپتى. مۇنى ءبىزدىڭ ويىن الاڭدارىنان ارينە تالاي كورىپ ءجۇرسىز.

قىزىق بولعاندا، كيىمنىڭ الدىن تۇيمەلەپ جۇرمەي، سىدىرماسىن ( Zipper) سىر ەتكىزە سالۋ ءادىسىن اقش 1893 جىلى تاپقىرلاعان ەكەن. ونسىز قازىر كوپ نارسەنىڭ اۋزىن جابۋ قيىن بولار ەدى.

ال، پۋلتتى (Remote control) اقش 1898 جىلى جاساپتى. ونى العاش تەلەۆيزورعا ەمەس، راديوعا قولدانعان ەكەن. تەلەۆيزوردىكى سودان دامىتىلعان.
1903 جىلى اقش "قالتاشاي" (Tea bag) دەگەندى تاپقىرلاپتى. ياعني ءبىر شوكىم شايدى كىشكەنتاي قاعاز قالتاعا سالىپ قوياسىز دا، قايناقسۋ قۇيىلعان ىدىسىڭىزعا ونى مالىپ، ءشايىن شىعارىپ ىشەسىز. سىزگە ارنايى شاي قايناتىپ ءجۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى ءبىزدىڭ كافەلەر وسى تەحنيكامەن دە اقشا تاۋىپ وتىر.

ال، ماشيناڭىزدىڭ الدىڭعى اينەگىن جاڭبىر جاۋا قالسا بۇلعاقتاپ سۇرتە جونەلەتىن ەكى «شىنى تازالاعىشتى» (Windshield wipers) اقش سول 1903 جىلى تاپقىرلاپتى.

تتەرەزە پەردەسىن تاياقشاعا ءىلۋ ءادىسىن اقش 1907 جىلى تاپقىرلاپتى. قازىر دە كوپ ۇيلەردەن پەردە تاياقشاسىن (Curtain rod) بايقاۋعا بولادى.
وسى جىلى، ياعني 1907 جىلى ولار دارەتحانا قاعازىن ويلاپ تاۋىپتى. بۇل ەندى اركىم ەسىندە ۇستاعانى دۇرىس تاپقىرلىق دەۋگە بولادى. ويتكەنى اقش: «قۇيرىعىڭىزدى دا سۇرتتىك، سىزگە تاعى نە ىستەپ بەرە الامىز» دەۋى مۇمكىن عوي))
1911 جىلى كەڭسەلەردە جاپپاي ىستەتىلەتىن قاعاز قىسقىش ويلاپ تاۋىپ، تاعى ماشينا جۇرەتىن جولداردىڭ بەتىن سىزىپ، تاڭبالاۋدى باستاعان ەكەن. قازىرگى ماشينا جۇرەتىن كوشە جولدارىنا سىزىلعان ءتۇرلى بەلگىلەر انە سول جىلى اقش-تان باستاۋ الىپتى.

ال، كەلەسى جىلى، 1912 جىلى، اقش باعدارشام (ەلەكترلىك) ورناتقان ەكەن. قازىرگى ءتورت كوشەلەردەگى قىزىل، جاسىل جانە سارى شىراقتار سودان باستاۋ الادى.

ال، ۇيىڭىزدەگى جارىق قوسقىش-سوندىرگىشتى اقش 1916 جىلى تاپقىرلاعان ەكەن. ونسىز ەندى توقتاردى جالعاپ، نە ءۇزىپ جۇرەتىنىڭىز انىق.
اقش لەيكوپلاستىردى 1921 جىلى تاپقىرلاپتى. ال، 1922 جىلى راديالدى تاقتاي تىلگىشتى تاپقىرلاپتى. ءتىستى دوڭگەلەكتىڭ تەز اينالۋى ارقىلى اعاشتى جاپىراقتاپ كەسەتىن وسى تاقتاي تىلگىشتى ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ اعاششىلار جاپپاي قولدانادى.

ال، 1923 جىلى اقش بۋلدوزەر تاپقىرلاعان. قىزىق بولعاندا، وسى جىلى ولار باسىنا ماقتا ورالعان قۇلاق شۇقىعىشتى (Cotton swab) دا ءوندىرىپ، ساتا باستاپتى.

Cheeseburger جەگەندى ۇناتاتىندار اقش-تىڭ 1924 جىلعى تاپقىرلىعىن ۇناتادى دەگەن ءسوز.

ال، 1925 جىلى ولار كلەيكالى لەنتا (Masking tape), ياعني جاپسىرعىش ويلاپ تاپقان. بۇل قازىرگى سكوتچتىڭ اتاسى.

1927 جىلى اقش بۇگىندەرى ماشينا جۋدا كوپ قولدانىلاتىن قىسىمدى سۋ بۇرىككىشتى (Pressure washer) ويلاپ تاۋىپتى. وسى جىلى ولار رەزوناتورلى گيتارا مەن كۆارتس ساعاتتى دا قوسا ويلاپ تاپقان ەكەن.
كەيبىر ورىندىققا وتىرعاندا ونىڭ الدەنەسىن قوزعاۋ ارقىلى ارقالىعىن شالقايتىپ، شالقالاپ وتىرۋعا بولدى. الىس جولعا جۇرەتىن اۆتوبۋس ورىندىقتارىندا بۇل كوپ كەزدەسەدى. وسىنى اقش 1928 جىلى ويلاپ تاۋىپ بازارعا سالعان ەكەن.

ال، سول جىلى ولار ساعىزدى (Bubble gum) ويلاپ تاپقان ەكەن، شاماسى ورىندىققا شالقايىپ جاتىپ، ساعىز شايناۋدى كوزدەگەن بولسا كەرەك. قازاقتار قاراعايدىڭ ءشايىرىن ساعىز رەتىندە شايناپ، ءتىسىن تازالاپ جۇرگەندە، امەريكاندار زاۋىتتان ساعىز وندىرە بستاعان.

ال، وسى 1928 جىلى ولار تاعى ەلەكتروندى ۇستارا (Electric razor) ويلاپ تاۋىپ، قىرىنۋ تەحنيكاسىن جاڭا زاماندىق ساتىعا كوتەرگەن ەكەن. دىر-دىر ەتكىزە سالۋ ساقالعا سابىن جاعىپ، ونى كەسكىلەپ جۇرگەننەن الدەقايدا ءونىمدى جانە ىڭعايلى ەكەنى انىق.

1930 جىلى ولار ماشينا اۋديوسىن (Car audio) ويلاپ تاۋىپتى. ءسويتىپ ماشينا ىشىندە ولەڭ تىڭداۋدى باستاپتى.
1931 جىلى ولار ەلەكتروندى گيتارا ويلاپ تاۋىپ، مۋزىكاعا جاڭا اۋەن قوسىپتى.

ال، 1932 جىلى دارەتحانا ششەتكاسىن قولدانۋدى باستاپتى. قازىرگى ۋنيتازدىڭ قاسىندا تۇراتىن، تۋالەتتى سۇرتۋگە ارنالعان ششەتكا سودان باستاۋ الادى ەكەن. وسى جىلى ولار تاعى انتيستەپلەر جاساپتى. ول ەندى قاعاز جۇرگەن جەردە قاجەت بولاتىن نارسە.

ەگەر جازدا ۇلكەن باقشالاردى ارالاپ جۇرسەڭىز، پىس-پىس ەتىپ، اينالاسىنا شاشىراتا سۋ شاشىپ جاتقان سپرينكلەر دەپ اتالاتىن اسپاپتى بايقايسىز، ونى 1933 جىلى اقش ويلاپ تاپقان ەكەن.
بالالار سەكىرىپ وينايتىن زاماناۋي باتۋتتى (Trampoline) اقش 1934 جىلى ويلاپ تاۋىپتى.

بيىك تاۋلارعا جالعانعان سىرعىمالى ءليفتتى (Chair lift) اقش 1936 جىلى دۇنيەگە اكەلىپتى. الماتىداعى الاتاۋعا قاراي شىعىپ بارا جاتقان سىرعىمالى ليفتتەردىڭ اتاسى اقش.

"ساۋدا ارباسى" دەيمىز بە، "كارزەڭكە" دەيمىز بە، اقش تاپقىرلاعان سۋپەرماركەتتەن بىردەڭە العان كەزدە زاتتارىمىزدى تيەپ الىپ، ساتۋشىعا دەيىن اكەلەتىن قول اربانى (Shopping cart) اقش 1937 جىلى تاپقىرلاپتى.
ال، 38 جىلى ولار نەيلوندى دۇنيەگە اكەلىپتى.

ەگەر بالاڭىز ىستىقتا بالمۇزداق جەگىسى كەلسە، «شوكولاد قوسىلعان»، نە «قۇلپىناي قوسىلعان» دەپ ءوز تالابىن ايتسا، ەندەشە ءسىز كوكشەتاۋ بالمۇزداعىن ەمەس، ارنايى اسپاپتان كونۋس فورماسىندا قۇيىلاتىن نۇسقاسىن تاڭدادىڭىز، ول 1938 جىلى اقش-تا تاپقىرلانعان بالمۇزداق.
1942 جىلى ولار ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاجەت ءۇشىن Bazooka دەپ اتالاتىن، يىققا قويىپ اتاتىن تانكاتار ويلاپ تاۋىپتى.

ال، 1945 جىلى اقش ميكروتولقىندى پەش ويلاپ تاپقان ەكەن.
ەگەر ءسىز قازىرگى جاڭا دەڭگەيدەگى تۋالەتتەرگە كىرسەڭىز، قول كەپتىرگىشكە جۋعان قولىڭىزدى كەپتىرىپ الاسىز. وسىنى 1948 جىلى اقش تاپقىرلارعان ەكەن.
ءدال وسى جىلى اقش «ۆيدەوويىندار» ويناۋدى دا، تاريحي ارتەفاكتتەردىڭ ۋاقىتىن انىقتايتىن «راديوكومىرتەكتى انىقتاۋدى» دا تاپقىرلاعان ەكەن. وسى راديوكومىرتەكتى انىقتاۋدىڭ ارقاسىندا، تالاي تاريحي زاتتىڭ قاي زاماندىكى ەكەنى بەلگىلى ءبىر دالدىككە دەيىن دۇرىس انىقتالعانىن تاريحشىلار جاقسى بىلەدى.

ماشينالارعا ورناتىلاتىن «اۋاقالتا» (Airbag) دەگەن بار، شىرعالاڭ بولا قالعاندا وزدىگىنەن اۋاعا تولىپ قامپيىپ، ادامعا زاقىم كەلتىرمەۋگە كومەكتەسەتىن قالتا، سونى اقش 1952 جىلى تاپقىرلاعان ەكەن.
ءدال سول جىلى اقش شتريح-كود (Barcode) جۇيەسىن تاپقىرلاعان ەكەن، ونسىز قازىرگى تاۋارلاردى توپتىق جانە جەكە ساتۋ قيىن بولار ەدى. شتريح كود دەگەن استىندا تسيفرى بار جۋان-جىڭىشكە قارا سىزىقتار قاتارى. ءار ەلدىڭ ءوز شتريح كود جۇيەسى بار.

«جاساندى جۇرەكتى» (Artificial heart) دە اقش سول جىلى تاپقىرلاعان ەكەن، ۋاقىتشا ادامنىڭ جۇرەگىن قوزعالىسقا كەلتىرەتىن اسپاپ.
ال، 1953 جىلى اقش «ماركەر قالامىن» (Marker pen) جاساعان ەكەن. بالاسىنا جازۋ ۇيرەتۋ ءۇشىن ۇيىنە اق دوسكا ورناتقاندار مۇنى جاقسى بىلەدى جانە جاقسى كورەدى. ويتكەنى ول وشىرۋگە بولاتىن بوياۋدان جاسالادى.
ال، 1954 جىلى اقش «وزدىگىنەن اشىلاتىن ەسىك» (Door (automatic sliding)) تاپقىرلاپتى. وسى ەسىكتىڭ ارقاسىندا قازىر ءىرى ساۋدا ۇيلەرىنىڭ ەسىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاماي ەركىن كىرىپ-شىعا بەرەسىز، ەسىك ءوزى ءسىزدىڭ كەلگەن-كەتكەنىڭىزدى بىلەدى.

1965 جىلى جاپىراق شاڭعى «سنوۋبورد» تاپقىرلاعان ەكەن، قازىر تۋريستىك ايماقتار قىستا سونىمەن كوڭىل اشادى.

قازىر بالالار بۇرىنعى سەكىلدى ەسەپتەردى ميمەن شىعارماي، كالكۋلياتورىمەن ەسەپتەي سالادى، ونى اقش 1967 جىلى تاپقىرلاعان ەكەن.
اقش كومپيۋتەردىڭ ءتىنتۋىرىن تاپقىرلاعان جىلى، ياعني 1971 جىلى تاعى «ە-mail» جىبەرۋدى باستاعان ەكەن، قازىر ءبىز دە حات جازۋدى تاستاپ، وسىعان اۋىپ الدىق.

سول 1971 جىلى اقش GPS جۇيەسىن قولدانۋدى باستاپ بەرىپتى.

حايدار الپى

Abai.kz