16 mausymda Úlytau oblysynda preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng qatysuymen Últtyq qúryltay ótti. Búl jiyngha elimizding belgili túlghalary, ghalymdar, Mәjilis deputattary, sarapshylar, kәsipkerler, azamattyq qogham men sayasy partiya ókilderi shaqyryldy. Qúryltaygha bas-ayaghy 117 adam qatysty.

El ishinde Últtyq qúryltaygha qatysty әrtýrli auandaghy pikirler aityluda. Jaqtaushylar da, synaushylar da joq emes. Biraq, kópting nazaryn audarghan bir mәsele – Últtyq qúryltaygha eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng shaqyrylmauy boldy. Al qúryltaygha mýshelerding deni ýsh jyl búryn preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng bastamasymen qúrylghan Últtyq senim kenesining mýsheleri eken. Al búl kenes (ÚQSK) Últtyq qúryltay qúru turaly Jarlyq shyghardan sәl búryn taratylghan edi.

Keshegi jiynda úzyn-yrghasy 12-13 adam sóz sóiledi. Olar qoghamdaghy әrtýrli mәselelerdi tilge tiyek etti. Al biz atalghan jiynda preziydent Toqaev qanday mәlimdemeler jasaghanyn bir sholyp shyqtyq. Sonymen:

Referendum turaly

«Barshanyzgha Últtyq qúryltaydyng ashyluy qútty bolsyn degim keledi. Biz býgin jalpyúlttyq referendumnan keyin alghash ret bas qosyp otyrmyz. Ata zangha ózgerister engizuge arnalghan referendum tabysty ótti. Azamattarymyz dauys beruge belsene qatysty. Otbasymen birge baryp, el bolashaghyna bey-jay qaramaytynyn kórsetti. Shynayy ózgeriske jәne jan-jaqty janghyrugha degen úmtylysyn bildirdi. Keleshegimizding jarqyn bolaryna ýmiti jәne senimi zor ekenin bayqatty. Elimiz ertengi kýnge myzghymas birlikpen qadam basugha dayyn ekenin anyq anghartty», - dedi Preziydent.

Qazaqstan atauy turaly

«Keybir azamattarymyz referendum kezinde memleketting atauy da ózgeruge tiyis edi degen pikir aityp jýr. Olar «Qazaqstan» atauyndaghy «-stan» sózin elimizge de, býkil Aziyagha da jat úghym dep sanaydy. Múny da qisyndy dep aitugha bolmaydy. Sebebi, әlemde dәl osynday Pәkistan, Ýndistan, Aughanstan jәne Ortalyq Aziya memleketteri bar. Eng basty mәsele, biz Tәuelsiz elimiz – Qazaqstan Respublikasy atynan 30 jyl ishinde kóptegen halyqaralyq kelisimsharttargha qol qoydyq, memlekettik shekaramyzdy bekittik. Osynday jaghdayda memleketimizding atauyn ózgertu jauapsyz sheshim bolar edi. Búl – eng aldymen, últtyq qauipsizdigimizge jәne halqymyzdyng beybit ómirine tikeley әseri bar óte manyzdy mәsele», - dedi.

«Jana Qazaqstan» turaly

«Jana Qazaqstan» bir kýnde nemese bir jylda qúrylmaytyny anyq. Búl – býkil qoghamdy ózgertetin kýrdeli әri úzaq ýderis. Múny jýzege asyru ýshin bir ghana biylik әreket etse, búl, әriyne, jetkiliksiz. Býkil el bolyp júmylsaq, kózdegen maqsatymyzgha jetemiz. Sol sebepti, men Joldauymda Últtyq qúryltay shaqyru turaly bastama kóterdim. Qúryltay shaqyru erteden kele jatqan ata dәstýrimiz ekenin jaqsy bilesizder. Babalarymyz manyzdy mәselelerdi osynday alqaly jiynda talqylaghan. Halyq ózara aqyldasa otyryp, bir toqtamgha kelgen. Múnday sheshimder býkil eldi biriktirgen. Tól tarihymyzda últ taghdyryn sheshken qúryltaylar bolghan. Onyng kóbi halqymyz ýshin manyzdy kezende ótkizilgen. Talas qúryltayynan keyin Altyn Orda derbes memleket boldy. Qaraqúm jәne Ordabasy qúryltaylary júrtymyzdy el qorghaugha úiystyrdy. Orynbordaghy birinshi qazaq qúryltayynda Alash partiyasy qúryldy. Ekinshi qúryltayda Alash avtonomiyasy jariyalandy», - dedi Preziydent.

«Últtyq qúryltaydyng Úlytauda bastalghany dúrys boldy. Kiyeli ólkemiz «Jana Qazaqstandy» qúru jolyndaghy birlikting simvolyna ainaldy. Osy orayda, men taghy bir manyzdy bastama kótergim keledi. Búl jerde barlyq rulardyng tanbasy tasqa jazylghan. Sol arqyly babalarymyz últ birligin kórsetken. Qanysh Sәtbaev «Elimizding tu tikken jeri – Tanbaly tas» degen. Ókinishke qaray, qasterli jazular keyin әbden býlindi. El azamattary Úlytaugha eskertkish qoyyp, tastaghy tanbalardy janghyrtty. Biraq, búl jetkiliksiz dep oilaymyn. Múnda qazaqtyng birligin әigileytin sәuletti nysan túruy kerek. Men Áuliyetaudyng eteginde Memlekettik rәmizder alanyn ashudy tapsyramyn. Qasiyetti ónirde kók bayraghymyz asqaqtap túrugha tiyis. Sol arqyly úrpaqtar sabaqtastyghy jalghasyp jatqanyn kórsetemiz. Tamyry tereng memlekettigimizding jana dәuiri bastalghanyn bildiremiz», - dedi Memleket basshysy.

«Reformany sozyp, arqany kenge salugha bolmaydy»

«Men referendumgha deyin partiya qatarynan shyqtym. 5 mausymnan keyin búl sheshim konstitusiyalyq normagha ainaldy. Memleket basshysy barlyq sayasy kýshterden derbes túruy kerek. Preziydentting әrbir is-әreketi tek memleket mýddesine arnalugha tiyis.

Konstitusiyalyq ózgerister, osylaysha, kezen-kezenimen qoldanyla bermek. Janarghan Konstitusiya tolyqqandy qoldanysqa enui ýshin әli kóp júmys isteuimiz kerek. Biz 20-dan astam jana zang jobasyn әzirlep, qabyldauymyz qajet. Saylau turaly, sayasy partiyalar turaly jәne basqa da birqatar zandardy ózgertemiz. Búl eldi tabysty janghyrtu túrghysynan óte manyzdy. Zandardy qabyldau ýshin birneshe ai, tipti, jarty jyl uaqyt qajet boluy mýmkin. Biraq, reformany sozyp, arqany kenge salugha bolmaydy. Júrt naqty ózgeristerding qazir bolghanyn qalaydy. Sondyqtan, deputattarymyz negizgi zang jobalaryn osy kezden jinaqtay berui kerek. Sosyn kýzgi sessiya bastalghanda birden iske kirisken jón. Basty zandar jyl sonyna deyin qabyldanugha tiyis. Sonda ghana jan-jaqty janghyrudy joghary qarqynmen jalghastyra alamyz», - dedi Preziydent.

«Biz últty úiystyratyn parasatty, tyng iydeyalar men úsynystargha airyqsha mәn beruimiz qajet. Búl – Últtyq qúryltaydyng eng basty mindeti. Sondyqtan, mynaday baghyttargha nazar audaru qajet dep oilaymyn.

Birinshi, Jalpyúlttyq birlikti nyghaytu. Biz demokratiya dәstýri jetilgen, myqty azamattyq qogham qúramyz. Búl – strategiyalyq baghytymyz. Osy baghdardy berik ústanuymyz kerek. Songhy ýsh jylda búl salada biraz nәtiyjege jettik. Biylik pen halyq arasynda mazmúndy dialog ornattyq. Búghan Últtyq qoghamdyq senim kenesi zor septigin tiygizgenin atap ótkim keledi. Sol arqyly birqatar ozyq iydeyalar úsynyldy. Mitingiler turaly demokratiyalyq zang shyqty. Partiyalyq saylau tizimine әielder men jastar ýshin otyz payyzdyq kvota engizildi. Qoghamdyq kenesterding júmysy jandana týsti. Sayasy janghyru baghdarlamasy arqyly ong bastamalar layyqty jalghasyn tabary sózsiz», - dedi Memleket basshysy.

«Jauapkershiligi joq» blogerlerdi syngha aldy

«Zang men tәrtip – ishki túraqtylyqtyng birden-bir kepili. Onsyz qoghamnyng damuy mýmkin emes. Sondyqtan, búl qaghida bizding eng basty baghdarymyz bolugha tiyis. Jalpy, otbasyn asyrau ýshin tabandy enbek etip jýrgen, zangha baghynatyn adamdar qúrmetke ie boluy kerek. Ókinishke qaray, bizde kóshe búzaqylary, jauapkershilikten júrday blogerler jәne masyldyq pighylmen aiqay shygharatyn adamdar býgingi kýnning batyryna ainaldy. Deputattar men atqarushy biylik ókilderi solargha ghana basa mәn beretin boldy. Týrli dengeydegi sheneunikter solardyng ghana talabyn oryndaugha jýgiredi. Ortalyqtaghy jәne aimaqtardaghy biylik barlyq azamattyng mún-múqtajyna birdey qaraugha tiyis. «Halyq ýnine qúlaq asatyn memlekettin» kómegine senip otyrghan, zangha baghynatyn qarapayym júrt nazardan tys qalmauy kerek», - dedi Toqaev.

«Ekinshi, Reformalardyng mәn-manyzyn halyqqa týsindiru. Eng bastysy, bizding baghdarymyzdy halyqtyng basym kópshiligi qoldap otyr. Azamattarymyz elimizde týbegeyli ózgeris bolatynyna senedi. Degenmen, referendum tabysty ótti eken dep, bosansugha bolmaydy. Naghyz júmys endi bastaldy. Reformany jýzege asyru barysyn elge údayy týsindirip otyruymyz kerek. Qazirding ózinde janghyru ýderisi birtindep jalpyúlttyq sipatqa ie bola bastady. Shyn mәninde, janghyrudyng әserin әrbir azamatymyz sezinui qajet. Eldegi ózgeriske әrkim óz isindey qarasa, shyn mәninde, janaru jolyna týsemiz. Múny elimizding әrbir azamaty tereng týsingeni jón», - dedi Preziydent.

25 qazan – Respublika kýni qayta mereke bolady

«Últtyq merekeler men atauly kýnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respublika kýnine últtyq mereke mәrtebesin qaytarudy úsynamyn. Sondyqtan, qazannyng jiyrma besi kýni jyl sayyn Egemendik kýnin elimizding basty merekesi retinde atap ótuimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyng egemendigi turaly deklarasiya qabyldandy. Búl elimizding tәuelsizdik jolyndaghy túnghysh qadamy bolatyn. Osy qújatty qabyldaghan kezde Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev asa manyzdy, tipti sheshushi ról atqardy. Respublika kýni elding memleket qúru jolyndaghy tarihy qadamynyng simvoly boluy kerek. Áriyne, Tәuelsizdik kýnining bastapqy mәni saqtalady. Búl kýn memlekettik mereke bolyp qala beredi. Biraq, tәuelsizdik alugha zor ýles qosqan últtyq batyrlarymyzgha taghzym kýni retinde atap ótilui kerek», - dedi.

«Eski kadrlar oryndaryn asyqpay bosatady»

«Qoghamda qyzu talqylanyp jatqan taghy bir mәselege toqtalsam. Búl – kadr sayasaty. Ádiletti Qazaqstandy qúru kadrlardyng ornyn auystyra beru degen sóz emes. Óz isin jetik biletin kәsiby mamandar, otanshyl azamattar qashanda baghaly. Memlekettik qyzmetshilerge qanday da bir klannyng mýshesi retinde qaraugha bolmaydy. Áriyne, olardyng qúramyn janartyp otyrghan dúrys. Biraq, múny tereng oilanyp, bayyppen jasau qajet. Kadrlardy jappay júmystan shygharu jaqsylyqqa aparmaydy. Áleumettik jelide «eski kadrmen Jana Qazaqstandy qalay qúrugha bolady?» deytinder bar. Búl – oryndy súraq. Biraq, negizinen kadrlardy birtindep auystyru kerek.

Jalpy, memlekettik qyzmetshilerdi qolynan týk kelmeydi dep kemsitudi dogharu kerek. Tipti, olardy «Halyq jaulary» siyaqty kóretinder de bar. «Sheneunik» degen sóz jaghymsyz úghymgha ainalyp barady. Búl – dúrys emes. Memlekettik qyzmette adal әri bilikti kadrlar óte kóp. Olar Otanymyzdyng iygiligi jolynda tynbay enbek etip jýr. Biraq, ókinishke qaray, «Bir qaryn maydy bir qúmalaq shiritedi» degen de bar. Onday adamdarmen biz birden qoshtasyp jatyrmyz. Bolashaqta da solay bolady», - dedi Toqaev.

«Jemqorlyq – júrttyng sanasyna sinip qalghan»

«Biz sybaylas jemqorlyqqa qarsy belsendi kýres jýrgizip jatyrmyz. Búl – elimiz ýshin óte ózekti, qajetti mәsele. Qazaqstan jemqorlyqpen kýresting negizgi kórsetkishteri boyynsha aitarlyqtay algha basty. Halyqaralyq reyting agenttikteri osylay dep baghalap otyr. Biraq, toqmeyilsip otyrugha bolmaydy. Ókinishke qaray, jemqorlyq – júrttyng sanasyna sinip, әbden әdetke ainalyp ketken. Búl – ashy bolsa da, shyndyq.

Azamattarymyz sayasy qoldaugha ie bolghan keybir adamdardyng shekten tys bayyp ketetinine narazy. Oghan qosa, olar baylyqtarynyng qomaqty bóligin shetel asyryp әketken. Halyqtyng ashuyn týsinuge bolady. Sondyqtan, mening Jarlyghymmen Arnauly mekemearalyq komissiya qúryldy. Komissiyanyng mindeti – shetelge zansyz shygharylghan qarjyny elge qaytaru. Búl – óte kýrdeli júmys, úzaqqa sozyluy mýmkin. Sebebi, kóptegen zandyq proseduradan ótu kerek. Biraq, biz qalay bolsa da, búl mәselemen múqiyat ainalysuymyz qajet. Áytpese, әdiletti qogham turaly sóz qozghaudyng ózi qiyn bolady»,- dedi Preziydent.

«Biz barlyq salada bәrine birdey mýmkindik beretin naghyz әdil qogham qúruymyz kerek. Onyng bir joly – tәuelsiz sot jýiesi. Babalarymyz «Tura biyde tughan joq degen» degen sózdi tegin aitqan joq. Biz qara qyldy qaq jarghan biyler jolyn jalghastyrugha tiyispiz. Qazirgi tanda elimizde ýsh jýzge juyq sudiya jetispeydi. Sol oryndargha әdil, adal jәne bilikti jastardy tartuymyz qajet. Men myqty kәsiby zangerlerdi Ádiletti Qazaqstandy birge qúrugha shaqyramyn», - dedi Memleket basshysy.

«Qazaq memleketi aman túrghanda, qazaq tili jasay beredi»

«Memlekettik rәmizderimizge, ana tilimizge degen qúrmet әrqashan joghary bolugha tiyis. Qazaq tiline qatysty alandaushylyq eldegi jaghdaydy dúrys týsinbegennen tuyndap otyr. Shyn mәninde, búrynghy ahual men qazirgi kezendi mýlde salystyrugha kelmeydi. Memlekettik tilding túghyry kýn ótken sayyn nyghayyp keledi. Oghan qosa, әlemning basty aqparat qúraldary qazaqsha shyghyp jatyr. Jaqynda әigili «APPLE» kompaniyasy qazaq tilin iOS-tyng tilder jýiesine qosty. Álemning 40 tilinde taraytyn «NICKEL ODEON» telearnasy qazaqsha kórsetile bastady. Jastardyng bastamasymen «NATIONAL GEOGRAPHIC» jurnaly 6 jyldan beri ana tilimizde jaryq kórude. Osynday kóptegen jaghymdy janalyqtar bar. Sondyqtan, qatty alandaugha negiz joq dep oilaymyn. Desek te, osy saladaghy júmysymyzdy danghaza jasamay, tabandylyqpen jýrgizuimiz qajet. Qazaq memleketi aman túrghanda, qazaq tili jasay beredi. Búghan eshqanday kýmәn bolmauy kerek.

Bizding elde últyna, tiline bola eshbir azamattyng qúqy shektelmeuge tiyis. Áytpese, qoghamda janjal tuuy mýmkin. El ishine iritki týskenin qalaytyndar osyny tilep otyr. Sondyqtan, til mәselesi boyynsha bәrimiz ústamdylyq tanytuymyz kerek dep oilaymyn. Búl syrt kózge últymyzdyng óz bolashaghyna degen senimsizdigi, tipti, әlsizdigi siyaqty kórinedi. Barshamyz tilge qúrmetimizdi qúr sózben emes, naqty ispen kórsetuimiz kerek», - dedi Toqaev.

«Tilge baylanysty taghy bir manyzdy mәsele. Búl – latyn әlipbiyine kóshu turaly. Keybir qogham ókilderi biz әli kýnge deyin kirillisadan aryla almay jatyrmyz dep, alandaushylyq bildirude. Biraq, eng aldymen, búl lingvistikalyq túrghydan óte kýrdeli mәsele. Osyny jaqsy týsingen jón. Búghan deyin biz 2 ret latyn grafikasyna kóshuge tyrystyq. Alayda, sony sәtti bolghan joq. Sondyqtan, búl mәselege jan-jaqty, tereng taldau jasap baryp, týbegeyli sheshim qabyldaghan abzal. Kirillisadan latyn әlipbiyine jasandy týrde, tek sәikes әripterdi ózgertu arqyly kóshuge bolmaydy. Áytpese, búl ýlken qatelikke aparyp soghady. Eng bastysy, azamattar, әsirese, jastarymyz qazaq tilindegi barlyq sózderding latyn grafikasyndaghy jazylu tәrtibin anyq bilui kerek. Yaghni, tilimizge arnalghan orfografiyalyq qaghidalardy qayta qaraghan jón. Men Til bilimi institutyna qazaq tilining jana orfografiyasy turaly arnayy enbek әzirleudi tapsyrdym. Sodan keyin ghana latyn әlipbiyine auysu jóninde aitugha bolady. Asyghystyqqa jol bermeuimiz kerek. Tipti, kóshedegi bilbordtar men ministrlikterding atauyna qarasaq ta jetkilikti. Tilimiz búrmalanyp ketti. Ashyghyn aitu kerek, búl qazaq tilining tabighatyna jat, tipti, tilimizdi mazaq qylu siyaqty kórinedi. Múnday ýstirt jasalghan til reformasynyng qajeti joq. Bizge naqty reforma kerek», - dep Toqaev kirillisadan latyn әlippesine kóshu ýshin әli de dayyndyq kerek ekenin eske saldy.

Qúryltay jyl sayyn әr aimaqta ótip túrady

«Últtyq qúryltay turaly bastamany qoldaghandarynyz ýshin barshanyzgha rizashylyghymdy bildiremin. Biz býgin qúryltay júmysynyng negizgi baghdaryn aiqyndadyq. Búl qúrylym demokratiya qúndylyqtaryn ornyqtyrugha zor ýles qosary sózsiz. Qúryltay júmysy múnymen shektelip qalmaydy. Biz jyl sayyn túraqty týrde kezdesip túramyz. Qazaq dalasynda el taghdyry sheshilgen tarihy oryndar az emes. Úlytaudan bólek, Ordabasy, Mәrtóbe, Kýltóbe siyaqty qasterli jerlerimiz bar. Men kelesi basqosudy kiyeli Týrkistanda ótkizudi úsynamyn. Qúryltaydyng әr aimaqta ótu sol ónirding damuyna serpin beredi. Onyng mýsheleri әr joly bir ónirding tynys-tirshiligimen tanysady.

Aldymyzda auqymdy júmys bar. Eng bastysy, elimizde beybitshilik pen túraqtylyq boluy kerek. Onsyz Qazaqstannyng ósip-órkendeui mýmkin emes. Beybitshilik pen túraqtylyqtyng ózegi el birligi ekenin este saqtayyq. Halqymyz «Bereke basy – birlik» degen. Qazir әlemdegi ahual qúbylmaly. Ony jaqsy bilesizder. Osy kýrdeli kezende auyzbirshiligimizding myqty boluy óte manyzdy. Biz qiyndyqtyng bәrin yntymaqtyng arqasynda enserip kelemiz. Bolashaqta da osy joldan taymauymyz kerek. Men halqymyzdyng jasampazdyq ruhyna kәmil senemin. Qazaq elining mәrtebesi biyiktey bersin», - dep sózin týiindedi Toqaev.

Preziydent sóz sonynda belgili aqyn Múhtar Shahanovty 80 jasqa toluyna baylanysty «Qazaqstannyng Enbek Eri» tósbelgisimen marapattady.

Ayjan Temirhan

Abai.kz