«Qyrghyzdar (qazaqtar), ekonomikalyq jaghynan әlsiz bolghandyqtan, marksistik prinsip boyynsha bәribir qúryp bitedi. Sondyqtan da revolusiya ýshin qarjyny  -  barlyq mýmkinshilikti ashtyqpen kýreske shyghyndaudyng ornyna maydandardy qoldaugha júmsaghan manyzdy». (Týrkistandaghy bolishevikter fraksiyasynyng jetekshisi IY.Tobolinning 1919 jylghy Týrkistan SIYK-ng mәjilisinde aitqan sózi. T.Rysqúlovtyn  «Revolusiya jәne Týrkistannyng jergilikti halqy» kitabynan).

«Eger biz, shet aimaqtardyng esebinen ortalyqty nyghaytqan bolsaq, búl isimiz dúrys, tabighy is bolghan bolar edi. Eger ortalyqty kýsheytu ýshin shet aimaqtardy tonau qajet bolsa, oghan da barghan bolar edik» (V.P.Zatonskiy, ukrain bolishevikterining jetekshilerining biri,  VKP (b) H sezinde sóilegen sózinen. M.Shoqaydyng «Kenester biylegen Týrkistan» kitabynan).

«Qyrghyzdar (qazaqtar), ekonomikalyq jaghynan әlsiz bolghandyqtan, marksistik prinsip boyynsha bәribir qúryp bitedi. Sondyqtan da revolusiya ýshin qarjyny  -  barlyq mýmkinshilikti ashtyqpen kýreske shyghyndaudyng ornyna maydandardy qoldaugha júmsaghan manyzdy». (Týrkistandaghy bolishevikter fraksiyasynyng jetekshisi IY.Tobolinning 1919 jylghy Týrkistan SIYK-ng mәjilisinde aitqan sózi. T.Rysqúlovtyn  «Revolusiya jәne Týrkistannyng jergilikti halqy» kitabynan).

«Eger biz, shet aimaqtardyng esebinen ortalyqty nyghaytqan bolsaq, búl isimiz dúrys, tabighy is bolghan bolar edi. Eger ortalyqty kýsheytu ýshin shet aimaqtardy tonau qajet bolsa, oghan da barghan bolar edik» (V.P.Zatonskiy, ukrain bolishevikterining jetekshilerining biri,  VKP (b) H sezinde sóilegen sózinen. M.Shoqaydyng «Kenester biylegen Týrkistan» kitabynan).

Qayta qúru kezinde qazaq jerinde bolghan jappay asharshylyq jayly aityla bastaghanda, ashtyq turaly naghashy әjem Ákiba Temirghaliqyzy Bekbolatovadan (198-14-1991,  BQO) kóp jәittardy súrap bilgen edim. Ájemning balalyq shaghyndaghy estelikterinde 20-y jyldardaghy, onyng ishinde shamamen 1922-23 jyldary bolghan erekshe qatal qys esinde jaqsy saqtalypty. Mýmkin ol kisining aitqan jyldarynyng dәldiginde qatelik te bolar, sebebi ol kezdegi qazaqtyng jyl sanaghy basqasha edi ghoy. Qazir 80-i jyldardyng ayaghynda sol kezdegi әjem aitqan әngimelerdi kompiuterge týsirgen kezimde, «keybir jerlerin óndesem qalay bolar eken» degen oilar da kelip qalatyn. Biraq, olay etken joqpyn,  búl әngimelerdi әjem qalay aitsa, solay qaghazgha týsirdim.  Ájem ol kezde jas ta bolsa, óte zerek, jady myqty, esti qyz bolypty. Ákiba әjem  Baybaqty ruynan, onyng Bayjiyeni, odan Toqsaba atalatyn tarmaghynan. Jazghy jaylaulary  Qyzyloba degen jer bolypty. Ájemning әkesi Temirghaly 1943 jyly 77 jasynda (ata-babasynyng kópshiligi osynday jasqa jetedi eken) dýniyeden ótti. Búl kisi óte iri kelgen, qaruly, boyy eki metr, sauaty mol, eti tiri, kókiregi oyau kisi bolypty. Qazan qalasyna baryp qazaqsha kitaptar әkelip, qystyng úzaq keshterinde auyldastaryna arnap olardy dauystap oqidy eken. Bir kýni dastarhan basynda shәy iship otyrghanda qonaqtardyng biri temir jol men shaytan arba jayly әngime qozghaghanda Temirghaly atam: «Shaytan, shaytan dep qoymaysyndar. Mine, mynau  samauryn qaynap túr, onyng selkildeuining sebebin bilesinder me? Sebebi, ony ishine simay túrghan bu selkildetip túr. Eger onyng ayaghyna dóngelek salsang jýrip keter edi» dep qarapayym tilmen týsindiruining ózi atamyzdyng sauatty ekenin kórsetedi.

Sol kezding ózinde ol kisining el ishindegi abyroy-qadirinin, kókiregining oyaulyghynyng arqasy bolar, kóptegen auqatty orystarmen tamyr bolghan, Lbiyshenskide (Kenes zamanyndaghy aty  Chapaev, audan ortalyghy) túratyn orystardyng malyn baqqan malshy, baqtashylardy basqarghan. Sonyng arqasynda orystardyng basshylarymen kelisip aghayyndaryn Lbiyshenskige jaqyn jerge, sol kezdegi zang boyynsha qazaqtargha Jayyq ózenine 10 shaqyrymnan jaqyn túrugha tiym salynghan aimaqqa kóshirip әkelipti. Sol jerde qos yldy shatyry bar ýy soghyp, ony boyy eki metrlik temir sharbaghy bar qaqpamen qorshatady.

Atamnyng birinshi әieli Otarqyzy Qatiradan bir úl (erte ólgen) jәne tórt qyz tughan. Mening әjem qyzdardyng ýshinshisi. Ájemning aitqanynan bilgenim, búl әulette әielderge, әsirese qyzdargha degen erekshe qúrmet bolghan. Ru atauynyng Bayjiyen bolyp ataluynyng ózi (ghalym S.Qondybaydyng týsinikterdi tarqatuyn negizge alsaq) búl ruda matriarhat ýrdisteri basymdyqta bolghangha úqsaydy. Temirghaly atam qyzdaryn tәrbiyeleuge kóp kónil bólgen, olargha ertegi, jyr, anyz, maqal-mәtelderdi bala tilimen jetkizip qúlaqtaryna qúiyp otyrghan. Dene shynyqtyru mәselesine de nazar salypty. Ájem jas kezinde Jayyq ózenin Chapaev qalasynyng túsynan bir qolymen jýzip (bir qolymen kiyimderin ústap) ótedi eken. Qyzdarynyng imandy әri zerekti boluy jaghyn da oilapty. Keyin qily zaman ornaghanda olardy әrtýrli qaru ústap mengeruge de ýiretken. Ájem kýieuge shyqqan son, atamnyng kenesimen tirge baryp, sol kezdegi «Vorshilov mergeni» degen ataqty bir salghannan alypty. Kinofilimderdi kórip otyrghan kezimizde әjem kino keyipkerlerining qolyndaghy qarulargha qarap  «mynau nagan men mauzer, mynau revoliver, pyatiliyneyka, berdanka, sholaq myltyq dep janylmay aityp otyratyn. Múnyn  barlyghyn aityp otyrghanym  -   әjemning aitqan әngimelerin onay týsinu ýshin qajetti jәittar  degenim.

....1922-23 jylghy qysta aulymyz ýlken jýrgin joldyng shetinde, ýlken eldi mekenge jaqyn bolghandyqtan, atys-shabysqa tap boldyq. Kýn sayyn atys, myltyqtyn, pulemetting dauysy estilip túrdy. Kýn sayyn Lbiyshenskiden qyzyldar qara shybynday qaptap kelip túrady. Ájemning olardy «bezenshi» dep nege ataytynyn súramappyn. Aqtardyng otryadtary, basqa da әrtýrli banditter kelip auyldy shauyp ketetin. Bәri de qayyrymsyz, qatal, tamaqtary ash, jýdeu, qolyna týskenning bәrin jinap alady. Qazaqtyng malyn tәrkilep yaghny kәmpeskelep sol jerde soyyp jeydi. Búny ózderi «qyzyl quyrdaq» dep ataytyn. Kóp úzamay naghyz ashtyq bastaldy. Balalar ashtyqtan ise bastady, ólim kóbeydi. Auyldastardyng kópshiligi múnday qauipti aimaqtan kóshuge bel baylady. Temirghaly olargha, kóshkennen payda bolmaytyndyghyn, mynaday  súrapyl qysta balalarmen kóshu qyrylugha soqtyraryn aityp ýgittegenimen ony eshkim tyndamady. Kópshiligi kóship auylymyzda ýsh-tórt qana ýy qaldy. Ýileri qanyrap bos qaldy. Kóship ketken aghayyndarymyzdyng kópshiligi sol ketkennen mol ketip, habar-osharsyz joq boldy.

Temirghalidyng eki ýlken qyzy ol kezde túrmysqa shyqqan. Atam qúda tandaugha erekshe qaraydy eken. Qalyng malyna qajetti zergerlik búiymdardy ózi istegen. Apalarymnyng birine qalay qúda týskeni jayly bir әngimeni әjem jii aitatyn. Apasynyng birine Lbiyshenskiden alys jerde túratyn, elde qadirli bir kisi qúda týsipti. Atam qyzyn qasynan alys jerge jibergisi kelmese kerek, biraq qadirli kisige ashyq bas tarta almaydy. Syltau izdep, bayaghy ertegilerde bolatyn ýrdister esine týsse kerek, qulyqqa barypty. «Qyzyma qalyng malgha pәlen degen (óte siyrek kezdesetin) túqymdas jylqy beresin» deydi. Qúdalar oghan da kelisip, jylqylaryn aiyrbastap Temirghalidyng barlyq sharttaryn oryndaydy. Amal joq, endi qúdalyqtan bas tarta almaydy, bolashaq qúdalaryna qiyn shartty oryndatqanyn týsingen, endi óz abyroyyn týsirmeu ýshin atam qyzynyng barlyq jasauy men qalyng malyn qomaqty etuge kýsh salyp qyzyn abyroymen úzatady. Qiyn zaman ornaghan kezde eki qyzynyng da kýieuleri ólip qalghan son, ekeuining de otbasyn qasyna kóshirip әkeledi. Ájem men onyng sinlisining boylary ýlken emes-ti. «Ashtyqtan ghoy» deytin әjem. Kerisinshe eki әpkesi de boyshang bolypty, maghan «senen de biyik» (mening boyym 169 sm) deytin.

Temirghaly atam sol kezdegi qiyn zamangha, otbasyn ashtyqtan aman alyp qalugha dayyndala bastaydy. Sol kezdegi qanghyp jýrgen biren-saran soldattargha qarsy túru ýshin әrkez boyynda qaru ústap jýripti. Qorasynyng quys-quysyna qarulardy tyghyp, qaru bolmaghan kezde aiyr, balta, shalghy siyaqty suyq qarulardy tyghyp jýripti. Birneshe ret tәrkileuge týsip aman qalghan eki siyryn egesiz qalghan saraylargha qamap, tyghyp ústaydy. Olargha pishendi tek týn kezinde, jolynda pishenning birde bir qylauyn týsirmey jetkizip túrghan. Maldyng qiyn auyl syrtyna aparyp qardyng astyna jasyrghan. Saraygha barghan izin de jasyryp otyrghan. Siyr búzaulaghan kezde tólderin ýy astynan ójire qazyp sonda ústapty. Sauylghan sýtti tek búzaulargha bergen, sebebi ýide azyq-týlik pen tamaq saqtau qauipti. Tamaq dayyndap jatqan kezde Temirghaly jolgha shyghyp kýzetedi eken. Ózi tamaq jemey jartylay ash jýrgen. Tamaq istegen qazandy bosaghan song qarmen әbden ysqylaudy úmytpaghan. Soldattar qazanda maydyng izi bar ma, joq pa dep tekseredi eken. Qyzdardyng qabyrghalaryn ústap «ash balagha úqsamaydy, ispepti, sende tamaq bar» deydi eken. Jýdeu kórinsin dep qyzdargha alba-júlba kóilek kiygizip, әjemning tilimen aitqanda «syghan» qyzdary siyaqty kiyindiredi eken. Soldattardyng da jaghdayy mәz emes, ashtyqtan jýdegen, әlsiz. Bir soldat Temirghalidyng ýlken qyzynyng tamaqty tyghyp jatqanynyng ýstinen shyghypty. Tamaqty tartyp almaq bolghan soldatty әiel iyterip jiberip qaruyn tartyp alady. Kelesi bir osynday jaghdayda sholanda jasyryp ýlgermegen bir kese sýtti tapqan soldattar soghan ózara talasyp tóbelesip qalady. Bir kese sýt eshqaysysyna da búiyrmay tógilip qalghan, sholanda soldattardyng shiyneliderining júlynghan belbeulerining ýzindileri qalypty.

Bir joly qanghyp jýrgen otryadtyng soldattary siyrdyng bireuin tauyp, alyp ketpekshi bolghanda Temirghalidyng eki qyzy er kisining kiyimin kiyip alyp әkesi ýsheui soldattargha qaru kezinedi. Mening әjem atamnyng ymdauymen, qorqyp túrghanyn jenip soldattargha baryp qoldaryndaghy siyrdy búidasynan ústap júlyp alady. Soldattar ketip bara jatyp, otryadpen qaytyp kelemiz dep qorqytsa kerek, biraq Qúday saqtap aman qalady. Osynday erekshe saqtyqtyn, joly bolghyshtyqtyng arqasynda soldattar osy qysta Temirghalidyng otbasynan bar bolghany 5 kilo ún jәne arnayy tigilgen әkemning qos qabat bylgharydan tikken kiyiz japsyrmasy bar saptama etigin alypty. Qystan әbden jýdep-jadap bolsa da, eng bastysy aman shyghypty. Auylda qalghan eki-ýsh otbasy aghayyndarymyzdyng jaghdayy mýshkil bolypty. Áskerlerding doyyr qamshysynyng astyna týsken, atyp tastau qaterinen qoryqqan aghayyndar tyqqan maly men azyghynyng jatqan jerin kórsetip bәri de ashtan óledi. Bir ghana shal men kempir tiri qalypty. Temirghaly olargha kómektese almaghan, eger olardyng malyn óz malymen qosyp qosyp birge tyqqan bolsa, óz balalarynyng ómirin qauipke salady, sonymen birge olar qorqyp birge tyqqan maly men azyghynyng ornyn aityp qoyghan bolar edi. Taghy bir otbasyda ata-anasy men jalghyz balasy aman  qalypty.

Birde osy ýiding otaghasy Baymyrza Temirghaligha kelip kempirding ýiine bir qayyrshy qyzdyng kirip qaytyp shyqpaghanyn aitady.  - «Sening de balalaryng bar, mening úlym bar... Ne isteymiz?  Temirghaly qolyna sholaq myltyghyn alyp aghayyn kempirding ýiine barady. Sarayynda qyzdyng jiliktelgen, túzdalghan etin kóredi. Kempirge kirse ýiinde әlsirep nashar halde jatyr eken. Kele jatqan adamnyng dybysyn estigen kempir:

- Temir, sensing be?

- IYә, men.  Apa ózing ólim auzynda jatyrsyn. Jazyqsyz jannyng qanyn jýktegening ne? Qalay tiri jýrmeksin? Bir oqpen janyndy alayyn ba?

- Qasyqtay ghana qanym bar. Tuys emespiz be. Atam deseng at.

Temirghaly bógelip túryp qalady, biraq jaqyn tuysyn atugha bata almay shyghyp ketedi. Kóp úzamay adamnyng eti de búiyrmaghan kempir óledi.  Temirghaly kempirdi de, qyzdan qalghan sýiekterdi de jerleydi.

Temirghaligha sheshesi jaghynan tuys keletin bir shal jalghyz qalghan song aghayyndary kenes qúryp shaldan kimning qolynda túratynyn súrapty. «Temirghalidyng qolyna baramyn. Jaqsylyq ta, jamandyq ta, shyqsa tentekten shyghar» depti.

Kóktem shyghyp tabighat oyanghan kezde qyzdary kógalgha oinap, qymyzdyq teruge shyqqan kezde әkesi qyzdarynyng qastarynda bolyp әrkez shapanynyng astyna sholaq myltyghyn tyghyp jýredi eken. Qyzdaryn bireuler úrlap keter, adam jegishterge qoldy bolar dep qorqady eken.

Jazghytúry shyqqanda Temirghaly eki ýlken qyzyna aman qalghan eki baspaghyn berip (jasauy retinde) ekeui de qaytadan kýieuge shyghady. Sýitip, osy qystan shyqqandar ýshin jana ómir bastalady...

***

Almatydaghy ýiimizding terezesining aldynda qyzyl shie ósip túrdy. Ony Kenjebek aqsaqal egipti. Búl kisi Tәttimbet pen Mәdiyge tuys eken. Qyzyl shiyening jemisteri iri jәne tәtti bolghandyqtan auladaghy balalardyng kóz qúrtyn jeytin edi. Balalardyng talay shabuyldaryna tóze almaghan (balalar shiyeni bútaghymen júlatyn) aghash keyin óspey qaldy. Jyl sayyn kóktem kelgende shiyening gýldegenin kórgen sayyn әjem: «Jaryqtyq, tiri jangha kóktem keldi» deytin edi...

«Abai.kz»