Tayau arada Múhtar Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng ghylymy kenesi úsynysymen jaryq kórgen «Qazaq kórkem sózining sheberleri» degen kólemdi kitap qolyma tiydi (jalpy redaksiyasyn basqarghan QR Últtyq ghylym akademiyasynyng akademiygi S.Qirabaev). Oqy bastadym. Kólemdi enbek qazaqtyng oqyrmangha etene tanys, kórkemsóz sheberlerine airyqsha toqtalyp, aishyqtay jazylghan tuyndy eken. Kitap sonau HVIII ghasyrda ghúmyr keshken aiday әlemge ayan ataqty Búqar jyrau Qalqamanúlynan bastap, býgingi tәuelsizdik tanyn kózimen kórip, kónili tasyghan seksenning sengirinen asqan mening de ghúmyrnamammen ayaqtalghan irgeli enbek bolyp shyqty. Orta mektep pen joghary oqu oryndarynda әdebiyet pәninen dәris alatyndar ýshin bilimderin bayyta týsetin, olardy otansýigishtikke, patriottyqqa, adamgershilik qasiyetterin molaytugha baulityn baghaly ghylymy enbek dep aitugha tura keledi. ...Kitapty bastan-ayaq oqyp shyqqan son, men erekshe tolghanys qúshaghyna shomdym. Átten, qazirgi naryq zamanynyng zyghyry saldarynan bar bolghany myn-aq danamen basylypty. Bәlkim keyin demeushiler qoldauymen kitap sanyn kóbeytip, qayta bassa mәdeniy-ruhany qúndylyqtarymyzgha qosylar mol ýles bolary haq. Institut basshylyghy (Uәlihan Qalijan) osy pikirdi eskere jatar degen ýmittemiz.
«Meni erekshe tolghandyrghan - qazaq jyraulary. Auyzdan auyzgha tarap, gha­syrlar boyy tot shalmas altynday jar­­qyraghan jyraulyq dәstýr ne kýi­de?» degen saualgha jauap izdeymin. Jyraulyq, jyrshylyq mektebi qúrdymgha ainalyp bara jatyr degen birjaqty oidan aulaqpyn, әriyne. Qúdaygha shýkir, joq emes, jalghastyrushylar birshama bar. Biraq kóp emes, neken-sayaq. Tandy tangha jalghastyryp, kómeyin kýmbirlete jaghy talmay jyrlaytyn Qazaq últtyq óner ins­titutynyng ústazy ­Almasbek ­Almatov, Kókshe ónirinen kósile shyqqan ­aytysker aqyn, hәm Arqa óniri hissalaryn da, qyrghyzdyng «Manasyn» da mayyn tamyza tolghaytyn Bayanghaly Álimjanov, dombyra qolyna tiyse-aq dauysyn altyqyrgha attandyryp, shanaghyn jútyp qoyarday shynqyldata jóneletin, qyl qobyzdy solqyldata sazdatyp, kýmis kómeyimen astastyra asqaqtaytyn aituly jyrau Bekbolat Tleuhanov... ...Taghy kimder? Manghystaudan, Altay jaqtan, Qarataudan, Jambyl ónirinen... anda-sanda bolsa da «Men múndamyn» desip jýrgender joq emes. Onyng ýstine ózimizding Qúrmanghazy atyndaghy últtyq konservatoriya, Qyzylordadaghy Qorqyt atyndaghy uniyversiytet әsirese elimiz egemendigin alghannan keyin jana bir serpilispen jyraulyq ónerdi órge sýirep, ony kәsiby dәrejege kóteru jolynda әjeptәuir qadymdar jasap jýr... Dese de múnyng bәri jyraulyq mektebin óristetudegi jetistikter bola, tura kólge tamghan tamshylarday ghana tәrizdi. Eger jogharydaghy jyraulyq dәstýrdi jalghastyrushylar qarqyndaryn ýdetip, daryndar qataryn kóbeytip jatsa núr ýstine núr.
Bizdinshe búl ónerge erekshe mәn berilse, balalar baqshalarynda taqpaq aityp, «taqyl­daghyshtar» mektep qabyrghasyna kelgende jy­raulyq ónermen de týbegeyli ainalysa bastasa deymin. QR Bilim jәne ghylym ministrligi jyraulyqty kәsiby dәrejege jetkizu ýshin mektepterde arnayy pәn engiziluine qoldau kórsetse, qúba-qúp demekpiz. Bir bayqaghanymyz, әrtýrli ai­tystar, aqyndardyng jyr mýshәiralary, ólendi mәnerlep oqu sekildi is-sharalar dәstýrge ainal­ghaly biraz boldy. Alayda jyraulyq dәs­týrine arnalghan arnayy baghdarlama bolghan emes.
...Alysqa barmay-aq kórshimiz qyrghyz elin­­­de bir ghana «Manas» tónireginde kóptegen bayqau­lar jiyi-jii ótkizilip, myqty manasshylargha syi-siyapattar berilip jatady. Bala manasshy, jigit manasshy, qariya manasshylar barshylyq. Osy­dan kóp jyl búryn Qyrghyz eli men Qazaq­stan ónerpazdarynyng birlesken mәdeny apta­ly­ghynda sahnagha basyna aq qalpaq kiyip, bilegin týre tastap, kishkentay ernin dýrdiyte ýshinshi sy­nyp oqushysynyng shinkildek dauysyna basyp:
«E-ey, kórup te kelgen kisi joq,
Kópurte aitsa isi joq» dep bastap, ala jó­nelip zorgha toqtaghanyn kórip qayran qalghan edik.
Yaghny ónerding qay salasy bolsyn erterek bastaghan abzal. Horeografiya mektepterinde bo­lashaq biyshilerdi qalay tәrbiyelese, jyrau­lyq ónerdi de mektep qabyrghasynan órbitken jón.
Jyrau - basshynyng ong qoly, onyng aqyl­góii, el namysyn, jer namysyn has jyrymen qor­ghaushy, ýgitshi, ol - jaqsylyqtyng jarshysy, ja­man­dyq pen arambezdikke qarsy, sózin sýiek­ten ót­kizetin jauynger sarbaz. Abyz oily filosof.
Yqylym zamannan bizge tanys jyraular­dyng jyr marjandarynyng ólmey, óshpey, eskirmey kele jatuynyng sebebi de osydan bolsa kerek.
...Jalqúiryghy qaba dep,
Jabydan aighyr salmanyz.
Qalyng maly arzan dep,
Jamannan qatyn almanyz.
Jabydan aighyr salsanyz,
Jaugha miner at tumas.
Jamannan qatyn alsanyz,
Topqa týser úl tumas.
Jamannan jaqsy tusa da,
Tartpay qoymas negizge...
Mine, Búqar jyrau aitqan tәlim taghylymy mol túnyp túrghan filosofiyalyq tuyndy. Qazaq elining birligi ýshin arpalysqan Abylay hannyng qanmaydanda aqylshysy bolghan, jeteli maqsat-múratynyng jarshysy bolghan Búqar jyraudy Abylay han da airyqsha qasterlegen. Jyrau da ómir boyy Abylaydyng jas shaghynan bastap, egde tartqan kezine deyin onyng eli men jeri ýshin kýresken eresen sәtterin jyryna qosyp, sharshy topqa taratyp otyrghan. Al Búqar jyrau ­qartayyp, toqsannyng tórteuine qaraghan shaghynda, baqigha ozghaly jatqanda han qazasyna qatty qayghyra qabyrghasy sógilip:
Qayyrusyz jylqy baqtyrghan hanym-ay,
Qalyng malsyz qalyndyq
qúshtyrghan hanym-ay.
Ýsh jýzding kisisinen ýsheuin atasam,
Qalar ma eken janyn-ay, - dep egilgen.
Aragha ghasyr salyp Mahambet aqyn Isatay qaza bolghanda:
Au, qyzghysh qús, qyzghysh qús,
Qanatyng qatty, moynyng bos.
Isataydan aiyrylyp,
Jalghyzdyqpen boldym dos, - dep tebirendi emes pe?!
El qamyn qaster tútqan Dulat Babatayúly:
Mynau azghan zamanda
Qarasy - antqor, hany - aram.
Batyry kókser basy aman
Bәibishe - tantyq, bay - aram...
Bozbalasy - bolashaq
...Ebi ketken el boldy.
Endi qayda men baram? - dep zaman aghysynan týnilgen jyrau jýrek «zapyranyn» múndy-zarly kónil kýiimen astastyra tógiltedi. Óz zamanynyng keskin-keypin kórkemsózimen kes­teley bilgen, kórgeni mol, kónilge toqyghany zor aqyn jyry sayasy sarkazm dәrejesine deyin kóterilgeni kórinip túr.
Shóje Qarjaubayúly:
Balyqshy bayymaydy kólden alghan,
Aqyn da bayymaydy elden alghan.
Ózinning mandayyna bitpegen son,
Qalady jelmen ketip, jelden alghan...
Ózi ómir sýrgen dәuirding betpernesin osylay minep sheneydi. Shójening osy bir shumaq ólenindegi ómir shyndyghy dәl býgingi kezde de óz kýshin joymaghan ghoy. Osy joldardy oqyp otyryp, kýni býginge deyin týbegeyli sheshilmey kele jatqan qalamaqy mәselesi esime týse ketkenin qarashy. Týn balasynda kóz mayyn tauysyp, kýibendeumen jazatyn shygharmang eleusiz qala berse qabyrghang qayyspay qaytedi?
Asyly, quattylar men biyligi barlar qoldasa sheshilmeytin mәsele joq qoy. Kim bilsin, ýmitsiz saytan bolsyn. Jazushylar odaghynyng tayauda ghana ótken kezekti qúryltayynda jogharghy jaqtan kelgen biyik mәrtebeli myrzamyz qalamaqy haqynda qysqasha sóz sóilep:
- Qalamaqynyng tómengi mólsherin tayau arada sheshudi oilastyryp jatyrmyz, - degen jaqsy niyet bildirip ketti. Eger aitqan sóz nysanagha jetse azdy-kópti aqyn-jyraulardyng materialdyq jaghdayy jaqsarary haq.
«Auzyna may» degennen basqa ne aitamyz.
Jyr alyby Jambyl 97 jasynda el basyna kýn tuyp, súrapyl soghys jýrip jatqanda, Almaty­da Abay atyndaghy opera jәne balet teatryn­da (1943 j) bastalghan aqyndar aitysyn ashqanyn 14 jasymda kórgen edim. Kýmis kómey, jeztanday jyrshylar men aqyndar Isa, ­Na­rtay, Shashubay, Núrlybek, Mayasar, Núrqan jәne basqalary bir-birimen ýsh kýn boyy aitysty.
- E-eu, Alataudan, Arqadan
Aqyndarym kelipsin.
Tilderinen bal tamghan
Jaqyndarym kelipsin.
Ertis, Edil, Ile, Syr
Basqosqaly kelipsin.
Jýrgen jering duman jyr,
Sender elge kóriksin.
Sharshy topta tógilgen
Sózderindi saghyndym.
Kózge jyly kóringen
Ózderindi saghyndym.
...E-eu qyran-qyran bolar ma
Tas qiyalgha órlemey.
Jýirik jýirik bolar ma
Sharshy tóske sermemey.
Jorgha jorgha bolar ma
Tórt ayaghy taypalmay.
Batyr batyr bolar ma
Qalyng jaudy qaytarmay.
Aqyn aqyn bolar ma
Arqa qyzyp әn salmay.
Otyrghan mynau halayyq
Qolyn soghyp tamsanbay.
...E-ey asudan asu belim bar,
Aydyndy shalqar kólim bar,
El basqarghan erim bar.
Jer qoynyna qarasaq,
Lyqsyp jatqan kenim bar.
Osynday baylyq túrghanda,
Aqyndar neden keming bar?
El dәuletin endeshe
Jyrlay túghyn jóning bar, - dep ekpindete, qúiylta bastap jyryn ayaqtaugha tayaghanda jaugha qarsy jaudyrghan zymyran snaryadtay zuylday jóneldi:
- O-ou, Orynbay men Shashubay
Sender ózen basynday.
Jarqyrat jyryndy
Jazghy túrghy tasqynday.
Nartay, Kenen, Núrlybek
Óleng sózdi dýrildet.
Kókten týsken jasynday
Sózderinning kýshinen
Jau jýregi týrshiksin
Jyrlaryndy estigen
Júrt qúmardan bir shyqsyn!... Tyndarman qauym teatr qúrsaghyn dýrildetip, qyzu alaqandaryn soqty.
- Jasa, Jambyl!
- Jasa, jyr alyby! - desip dauystap ta jiberdi.
Jambyl jyrynan qandybalaq qas jaugha degen óshpendilik oty lapyldap ketkendey әser qaldyrdy. Úly aqynymyzdyng «Aqyndargha arnauyn» alda-jalda dombyragha qosylyp men de aityp jýremin. Onyng syrtynda qazaqtyng batyrlyq dastany «Alpamys», qyrghyzdyng batyrlyq dastany «Manasynan» da ýzindiler oryndaudy әdetime ainaldyrdym. Men jyraulyq ónerdi asa joghary baghalaghandyqtan hissalardy qyzygha jattap, qyzulana saludy mansúq etuden jalyqqan joqpyn. Búl ónerimdi «Qazaqstan» últtyq arnasy arnayy týsirip, kórermenderge tartu etti.
Óz júmysyn bastaghanyna jyldan asyp bara jatqan «Mәdeniyet» telearnasy da «Jýzdesu» degen aidary arqyly mening oryndauymdaghy jyraulyq ónerimdi tayauda kórermenderge kórsetti. Bizdinshe, aldaghy uaqytta «Mәdeniyet» arnasy «Jýzdesu» aidary arqyly «súraq-jauappen» ghana shektelmey, onsyz da sausaqpen sanaghanday jyraulyq ónerdi jalghastyrushylargha kórermen kózin molynan suaryp kókeylerin oyatarday arnayy uaqyt berse qúba-qúp bolar edi. «Qazaqstan» últtyq teleradio korporasiyasy basshylarynyng qúlaghyna altyn syrgha demekpiz.
Qazaq eposy men auyz әdebiyeti, jyraular, aitys ónerleri haqynda klassik jazushylarymyz Múhtar Áuezov pen Sәbit Múqanov, Saparghaly Begalin kóptegen ghylymy enbekter jazyp qaldyrdy.
Qazaq әdebiyeti tarihyn hәm jyrshy, jyraular, sheshendik sózderdi zertteu isinde asqan ghúlama, úly jazushymyz Múhtar Áuezov mektebinen ótken әigili akdemikterding syrtynda zertteushilikpen keyingi kezderi ainalysyp, ghylymy enbekter jazyp jýrgen filologiya ghylymdarynyng doktorlary Núrdәulet Aqysh, Gýljahan Orda, tarihy túlghalardyng ghúmyrnamalyghy haqynda qyruar kitaptardyng jaryqqa shyghuyna úiytqy bolghan Sәrsenbi Dәuitov, ózge de aty atalmaghan әdebiyetshilerge sәttilik tileymiz.
Suyrypsalma aqyndar ishinen erekshe oryn ala­tyny - Isa Bayzaqov ekenin kezinde úly Múhtar aitqan bolatyn. Isanyng «Qúralay sú­­­lu», «Aqbópe», «Altay ayasynda» sekildi ózge de to­lyp jatqan epikalyq dastandaryn bylay qoy­ghan­da, ol aitysqa týsse aldyna jan salmaghan jenim­paz, qolyna dombyra alsa «Jeldirmesimen» dýiim júrttyng delebesin qozdyryp, jelpindirip tastaytyn jyrshy, talantty akter retinde este qaldy. Al Úly Otan soghysy kezinde Ontýstik Qazaqstan ónirining eldi mekenderin erkin sharlap jyraulyq ónerimen tanyldy. Óz dastandaryn bylay qoyghanda, «Qobylandy», «Alpamys», «Qozy Kórpesh - Bayan súlu», ózge de kóptegen lirika-epostyq dastandardy tandy tangha úryp jaghy talmay aitqan jyrau edi.
Ámire, Núrpeyis, Túrmaghambet, ­Shashu­­bay, Doskey, Nartay, Kenen ispetti jyrshy, jyrau­lyq, sazgerlik, әnshilikpen ainalysyp, kezinde kó­rermenderining kózderin toyattatyp, talantta­rymen tamsandyrghandar búl kýnde aramyzda joq.
«At túyaghyn tay basar» degendey, óner dyraulary sanalghan qazaq jyraularynyng oryndaryn oisyratpay, olardyng ónegeli de óreli dәstýrlerin jalghastyrushylardy tәrbiyeleu býgingi úrpaqtyng ýlesine tiyip otyrghanyn әste esten shygharmauymyz kerek.
Ardaqty «Ana tili» gazetining redaksiyasy! Oqyrmandar sýiip oqityn basylym betinde jyraulyq ónerge arnalyp arnayy bayqau jariyalansa. Kenbaytaq respublikamyzdyng oblys­tardaghy mәdeniyet basqarmalarymen kelisip, Almaty qalasynda «Jyraular jarysy» aidarymen bayqau ótkizuge múryndyq bolsanyzdar eken. Búl ýrdis bir ret qana emes, jyl sayyn ótkizilip túrsa qúba-qúp. Eger búl tilek jýzege asa qalsa, bayqaudyng belgili dәrejede ótuine atsalysatynym sózsiz.
«Qúlaqtan kirip boydy alar
Jaqsy әn men tәtti kýi» dep dana Abay aitqanday, bizde jyraudy aitasyz-au, әnshiler, naghyz әnshiler de az. Onyng ishinde keng tynysty dauys diapazondary erekshe dәstýrli әnshiler de neken-sayaq. Búl rette mikrafonsyz hali mýshkil estradalyq әnshiler óz aldyna bir basqa. Al dәstýrli әnshiler bir bólek. Arqa әnderin asqaqtata shyrqaytyn QR halyq artiysi Qayrat Baybosynov pen Ámire Qashaubaev atyndaghy bayqaudyng jenimpazy, QR enbek sinirgen artiysi Bahytqan Ýderbaeva, Múhiyt, Gharifolla dәstýrin jalghastyrushy, QR halyq artiysi Bekbosyn Qajybaev pen sanlaq әnshimiz Sәule Janpeyisova, dәstýrli әnshilerimiz Erkin Shýkimanov pen Erlan Rymghaly shyrqaghan әnder tyndarmandaryn erekshe tamsandyryp, talap-talgham dengeyinen shyghyp jýr.
Osy dәstýr alda da jalghasyn tabar degen oidamyz.
...Taghy bir oida jýrgen týitkildi tarqatsaq. Keyingi kezde qazaq hissalaryn ýzip-júlyp mikrafon arqyly shuyldaq aspaptar sýiemeldeuimen oryndaytyndar shygha bastady. Bizdinshe búl jyraulyq ónerge jýrdim-bardym qaraushylardyng isi. Kórermenderding kórine kózderin arbap, basyn qatyrudyng qajeti bar ma?..
Jyraulyq dәstýrdi dombyra sýiemeldeui­men ghana jalghastyrghan lәzim. Ony aitasyz-au, әnning mәtinin de, sazyn da ózi jazghyshtar kóbeyip barady. Ólenge úqsamaytyn sóz tirkesteri men danghaza shugha qúrylghan sazsymaqtar jauynnan songhy sanyrauqúlaqtay qaptap ketti. Áy deytin әje, qoy deytin qoja joq. Pәlenshe toby, týgenshe toby oryndaulary arqyly orghyp-qarghyp jatyr. «Ana tili» gazetinde búrynyraq «Estradadaghy epiydemiya» degen taqyryppen osy jýgensizdikter turaly syny maqala jazghan edim. Ony da qúlaqtaryna qystyrghan eshkim kórine qoyghan joq. Kenestik kezdegi keybir kelisti tәr­tipterdi tәjiriybege engizip, әn mәtini men sazy arnayy kórkemóner kenesterinde qaralyp, rúqsat berilgennen keyin oryndalsa, kýldi-kómesh shópshalandargha tosqauyl qoyylary sózsiz.
...«Júmyla kótergen jýk jenil» degendey, jyraulyq ónerge qolúshyn berushiler kóbeyse, ghasyrlardan syr shertetin ghibraty mol sheshendik shejiresining órisi keneyip órge sýireri sózsiz.
Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini - osydan búryn «Ýsh ghasyr jyrlaydy» degen atpen jyraular tobyn qúraytyn ýsh tomdyqpen oqyrmandaryn quantqan institut újymy aragha biraz jyl salyp jaryqqa shygharghan «Qazaq kórkemsózining sheberleri» atalatyn tuyn­dysy bes ghasyr shejiresin shertken antologiya dese bolghanday. Sebebi búl tom ereksheligi - búrynghy enbekterde Búqar jyrau bastaghan kóne kezgi jyraular ghana tilge tiyek etilgen edi. Al kólemi jaghynan da kóz tartatyn búl kitapqa HH-HHI ghasyrda ómir sýrgen kórkemsóz sheberlerining kórnektileri engizilipti. Múhtar Áuezov atyndaghy instituttyng әdebiyet tarihyn zertteushi ghalymdarynyng qyruar enbegining jemisi, mine osynysymen de erekshelenedi. Búl enbek әdebiy-mәdeny ómirimizding qúndylyghyna qosylghan qazyna deuge әbden bolady.
...IYә, qashanda gauhar jyrlary qúlaqtan ki­rip, boyyndy balqytyp, kónilindi shalqytatyn qazaq jyraulary daryn dyraulary.
Jyraulyq ónerdi qyzu qolpashtap, úrpaqtan úrpaqqa әspettey bereyik, aghayyn!

Mynbay Rәsh, aqyn

"Ana tili" gazeti