«Egemen el» atanghan 30 jyl boyy kenestik qúndylyqtardan aryla almaghan qazaq biyligi «Qasiretti qantar oqighasynan» keyin de eski sýrleuden úzay qoymady.

Jana jyldy toylaugha aldyn ala, Tәuelsizdik kýninen jarty ay búryn qamdanatyn Almaty әkimshiligi biyl da, әkimi auyssa da eski daghdysynan janylmady. Aqorda kýni búryn «9 may jenis kýnine oray budjet shyghynyn ýnemdeu maqsatynda jyldaghyday saltanatty әskery parad ótpeytinin» habarlasa da, ontýstik astanada eldi eleng etkizgen erekshe búqaralyq shara ótkizdi. Sherushil qauym qyzyl terrordyng simvolyna ainalghan Stalin men Beriyanyng sústy fotolaryn joghary kóterip jýrdi. Sharagha kuә bolghan sayasy sekemshil júrt әleumettik jelilerde Kenes odaghy qayta ornaghanday kýy keshkenin jazyp, pikirtalas bastady. «Qantar oqighasyna» baylanysty qamalghandardyng qúqyq qorghau organdary qyzmetkerlerining qolymen ýtiktelip azaptalghany halyqtyng narazylyghyn tudyryp, preziydentting «Eskertusiz oq atu» búiryghy bastystyng adam qúqyn qorghau úiymdarynyng synyna úshyrap jatqanda múnday shara ótkizuding aqyldy sheshim bolmaghany anyq.

Geosayasy jaghdaydyng yqpylynan boldy dep aqtaugha da kelmeydi. Atyn «Halyq» dep ózgertkenimen kommunizmning qyzyl jalauyn kóterip jýrgen partiya ókilinin: «Tәuelsiz elde әrkimning óz ústanymyn bildiruge qúqy bar», - degen uәji de tym kýlkili estildi. Kózqaraqty sayasy sarapshylar: «Putinning Ukrainada alyp baryp jatqan «Arnayy operasiyasy» – onyng Kenes odaghyn qalpyna keltiru josparynyng basy, Resey әskerining basyp alghan jerlerine kelmeske ketken Kenes odaghynyng tuyn ilip, kýresindegi Leninning mýsinin qayta ornatuy – sonyng naqty kórinisi», - deydi.

Tәuelsiz Qazaqstanda kezinde qyzyl iydeologiyanyng pәrmenimen qyzyl datagha engen mereke-meyramdardyng qayta janghyryp, eski izben janalary payda bolyp kele jatqany barshagha mәlim. El astanasy keshegi Leningrad, Stalingrad siyaqty túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng atymen ataldy. Onyng tughan kýnimen túspa-týs keletin «Astana kýni» belgilendi. 1 jeltoqsan «Túnghysh preziydent kýni» bolyp bekitildi. Alda taghyda mereke. Qatang karantin kezinde de dýrildetip toylanghan «Astananyng tughan kýni». Býkil elge sauyn aityp, Nazarbaev qúrghan super preziydenttik sayasy jýieni reformalau maqsatynda referendum ótkizgen «Jana Qazaqstanshyl» biylik kezekti ret talqygha týskeli, syn-saghatqa tura kelgeli túr. «Qantar oqighasy» kezinde ereuilshilerding Nazarbaevtyng Taldyqorghandaghy enseli eskertkishin qiratyp, Almatydaghy reziydensiyasyn órtep jibergeni belgili. Preziydent Toqaev ta onyng túsynda at tóbelindey toptyng baylyqqa kenelgenin tilge tiyek etti. Eski preziydentting jaqyn tuystary qylmystyq jauapkershilikke tartyla bastady. Qoghamda da onyng otyz jyldyq sayasy ómirine bagha beru bastamalary kóterilude. Sol sebepti de Aqordanyng Nazarbaev biyligining simvolyna ainalghan «Astana kýnin» qalay ótkizui – halyqtyng «Jana Qazaqstangha» bolghan senimine tikeley әser etetini anyq.

Aytyp-aytpay eski jýiening kezinde qabyldaghan birjaqty sayasy sheshimderi «Jana Qazaqstan» qúrghysy keletinderding qolyn baylap, adymyn ashtyrmauda. Songhy on jylda, Nazarbaev biyligi kezinde birde-bir sayasy úiymnyng tirkeuden ótpegeni jariya boldy. Sonyng kesirinen aldaghy sayasy reformanyng kórigin sayasy alamannan әlde qashan shyghyp qalghan eski sayasatkerler qyzdyrugha mәjbýr boluda. Keybiri sayasy sahnadan bayaghyda aty óshken partiyasyn qayta tirkeu qamyna kirisse, endi bireulerining partiyasynyng jana atynan eski stiyli kózge úryp túr. Partiya qúrghandardyng ishindegi eng jas degen Sanjar Boqaev ta bir kezde «Asarlatyp» jýrgen bala edi. Júrt kimge senerin, kimge ýmit artaryn bilmey dal. Biylikting de, oppozisiyanyng qalpaghyn alma-kezek auystyryp kiyip jýre beretin sayasy belsendilerding әreketine de jip tagha almay әlek.

Eski jýiening taghy bir basty qateligi shygharmashylyq odaq, ghylymy birlestikterdi, búqaralyq aqparat qúraldaryn qarjylyq jaqtan baghynyshty etip, biylikting aitqanyn oryndaytyn qolbalagha ainaldyryp kelip edi. Sonyng kesirinen qoghamdyq sana janghyrmay, jasampazdyq jiger әlsirep, ruhany toqyrau oryn aldy. Áleumettik jelining erkin pikir alanyna emes, «Taptyq kýres» maydanyna ainaluy sonyng aiqyn kórinisi. Óz kezeginde ol ortaq sayasi, ruhany qúndylyqtar qalyptastyrugha kedergi keltirude. Ony joy maqsatynda da alghy sharttar, әreketter jasaluda. Preziydent Toqaev «Qantar oqighasynan» keyingi alghashqy súhbatynda ziyaly qauymnyng jaghympazdyghynan jiyrenetinin tilge tiyek etti. «Jaqsygha basyn aitsa, ayaghyn aitqyzbay ózi týsinedi» degendey qalamgerlerden «Jana Qazaqstangha» layyq janasha minez talap etetinin isharalap jetkizdi. Baspasóz qyzmetkerlerining mýshkil halyna da toqtalyp, búdan bylay sóz erkindigining baghalanatynyn qadap aitty.

Kýni keshe shyt jana Ghylym ministrligi payda boldy. Búrynghy Bilim ministrligi Oqu-aghartu jәne Ghylym ministrligi bolyp ekige bólindi. Últtyq qoghamdyq senim kenesining alghashqy basqosuynda: «Biz joghalghan buynnyng ókilimiz», - dep Toqaevtyng aldynda dat aitqan Sayasat Núrbek basshy boldy.

Qoryta aitqanda 30 jyl arqandauly attay kýy keshken qazaq qoghamy ainalyp-aynalyp, demokratiyanyn, sayasy ózgeristing tabaldyryghyna qayta keldi. Tarihy oraydy dúrys paydalanu ýshin, ótkennen sabaq alu, eski sýrleuden shyghu asa manyzdy. Ol ýshin әkimshil-әmirshil stildi týbegeyli ózgertu kerek. Bizneske, shygharmashylyqqa erkindik beru kerek. Naryqtyq jýieni, avtorlyq qúqyq zanyn kemeldendiru kerek. Sóz, oy bostandyghyna, qoghamdy ortaq basqarugha mýmkindik beretin, órkeniyetke jetkizetin sayasi, ruhany tetikterdi tolyq sәulelendiru kerek. Sonda ghana el armandaghan aty zatyna say «Jana Qazaqstan» qúrylmaq.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz