Shy Jinping Qytay kompartiyasynyng tizginin qolyna alghaly aigha jaqyndady.  Qazirshe eleuli reformanyng iyisi sezilmeydi.  Desede juyqtan beri kórshilerimen jer talasyna myqtap kirisken qytay onsyzda qúrdymgha ketip bara jatqan ekonomikasyn dúrystaugha asyghar emes. Batys elderinde әsirese qazirgi damushy elderde halyqtyng nazaryn basqa bir nәrsege audaru arqyly tynyshtandyratyn tәsil bar. Mýmkin qytay sol paraqorlyq pen ekonomikalyq qúldyraudyng salmaghyn sezine bastaghan halyqtyng nazaryn endi «Jer talasyna»  audaru arqyly ornyqtylyqqa qol jetkizbek pe?

Kýni keshe ghana Japoniyamen aralgha talasqan qytay mәseleni sheship bolmay jatyp taghy Filippiyn, Vietnam, Indiya, Pәkistan, Indoneziya, Tayvan qatarly elderding narazylyghyna úshyrady. Tipti Vietnamgha  qytaydyng jana tólqújatyndaghy qytay kartasyna baylanysty viza berudi toqtatty.  Qytaydyng Reseymen, Múnghúlyamen belgili dәrejede jer talasy bar ekenin eskersek, jan-jaghyn qorshaghan kórshilerimen búlaysha jaulasuy ózderine payda әkele qoymas. Nemese olar basqa elderdi de keshegi jerin bere salyp qarap otyratyn qyrghyz siyaqty kóre me eken?!

Shy Jinping Qytay kompartiyasynyng tizginin qolyna alghaly aigha jaqyndady.  Qazirshe eleuli reformanyng iyisi sezilmeydi.  Desede juyqtan beri kórshilerimen jer talasyna myqtap kirisken qytay onsyzda qúrdymgha ketip bara jatqan ekonomikasyn dúrystaugha asyghar emes. Batys elderinde әsirese qazirgi damushy elderde halyqtyng nazaryn basqa bir nәrsege audaru arqyly tynyshtandyratyn tәsil bar. Mýmkin qytay sol paraqorlyq pen ekonomikalyq qúldyraudyng salmaghyn sezine bastaghan halyqtyng nazaryn endi «Jer talasyna»  audaru arqyly ornyqtylyqqa qol jetkizbek pe?

Kýni keshe ghana Japoniyamen aralgha talasqan qytay mәseleni sheship bolmay jatyp taghy Filippiyn, Vietnam, Indiya, Pәkistan, Indoneziya, Tayvan qatarly elderding narazylyghyna úshyrady. Tipti Vietnamgha  qytaydyng jana tólqújatyndaghy qytay kartasyna baylanysty viza berudi toqtatty.  Qytaydyng Reseymen, Múnghúlyamen belgili dәrejede jer talasy bar ekenin eskersek, jan-jaghyn qorshaghan kórshilerimen búlaysha jaulasuy ózderine payda әkele qoymas. Nemese olar basqa elderdi de keshegi jerin bere salyp qarap otyratyn qyrghyz siyaqty kóre me eken?!

Derek: Qytaydyng Indoneziya men Filippin arasynda teniz qarastylyghy men Shisha top araldarynyna  baylanysty dauyly jerleri ber. Vietnammen arada jer dauy barghan sayyn órship barady.  Sonday-aq Indiya men Tiybet avtonomiyaly okurgine shekaralas jerlerde jәne Kashmir ólkesine qarasty shekarada da dauy bar. Búl tipti Pәkistan memleketin de qalys qaldyrmaytyn mәsele. Al Resey men Qazaqstangha әzirshe eshtene demegenimen, 1969 jylghy «Jalanashkól oqighasy» men Ussury jaqtaghy qaruly qaqtyghysty eshkim úmyta qoyghan joq.    Múnghúl elimen de belgili dauly jerlerdi әzirshe aitpaghanymen bir kýni oqulyqtaryna kirgize qoiy mýmkin. Tipti múnghúlyany qytay territoryasy sanaytyny taghy bar.  Mine, búghan Japoniya men Taivanidy qosynyz.

Qysqasy, qolyna kók tiyn týsse shet el asudy armandaytyn qytaylardyng endi kórshilermen alakózdene bastauy neni bildiredi? Nemese qytaydyng jana tólqújattaghy kartasy neni týsindiredi?

Birinshiden, búl zor qytayshyldyq sayasattyng shekten shygha bastaghanyn anghartady.  «Qargha jemtik jesede qanaty bar» demekshi, ózderin zor sanaytyn qyzyl qytaylar songhy 2000-2008 jyldardaghy ekonomikalyq ósimning buymen búrynghy qúldanghan tarihyn úmytyp ketti. Tipti últtyq aimaqtardy jedel qytaylandyru sayasatyna kirisit. Onsyzda dini tosqauyl bola almaytyn múnghúl syyaqty últtar birden  qytaydyng qúshaghyna qúlady da, al dini men dili basqa últtar әzirshe әupirimmen túr. Alla saqtasyn dep tyrmysyp jatqandarymen alpauyt qytaydyng arbauyna qashangha deyin shydary belgisiz.  Biz qazaqtar qytaydaghy tuystarymyzdyng qamyn oilap qinalyp jýrmiz, al, múnghúliyadaghy múnghúldargha bәri bir eken. Olardyng sózimen aitsaq, qytaydaghylar múnghúl tekti halyqtar ghana. Al  reseydegiler múnghúl emes, qalmaqtar sanalady eken.Osylaysha 7 milliongha tayau múnghúl ózge elderge  sinip barady. Onyng esesine ontýstik qytaydaghy qytaylardyng ózderin qytay sanamaytyn auyrulary asqyna bastaghan. Tipti olardyng  óz tilderi men avtonomiyalaryn qúrghysy keletini anda-múnda kórinis berip qalady. Mine, búl qytaydyng ishki jaularynyng da bas kótere  bastaghanyn bildirse kerek.

Ekinshiden, qytay kez kelgen talastaghy bar shekaralyq aimaqtardy tek ózderi iyelengisi keledi. Basqalardyng dәlel-paktilerine kónil audarmaydy. Qytaydyng osynysy kórshi elderding zyghyrdanyn qaynatuda.

Ýshinshiden, qytay naqty kýshine emes, sezimine senetin el. Taghy bir eskeretin mәsele qytay tarihty osy qúldanghan qytaydyng ruhyn kóteru ýshin janadan  jasap iydeyalogiyalyq sayasatty barynsha kýsheytti. Mine sol tәrbiymen jetilgen úrpaq tarih sahanasyna shyqty.  Qazir jas qytaylar ózderin Japoniyanyng basqynshylyghynan qútqarghan Kenes odaghy men AQSh ekenin bilmeydi. Qytayda kez kelgen jerde qytaydyng qúldyq tarihy aitylmaydy nemese ony búrmalap kórsetedi. Anau ayaqtaryn shy ayaq etip, bastaryna aidar qoydyrghan shýrshit biyligin qytay biyligi etip kórsetedi.

Endi myna saualgha keleyik: qytay jer dauynan úta ma,  útyla ma?

Qytay jer dauynan útylady. Sebebi:

Birinshiden, Qytay ashyq soghysqa bara almaydy.   Al, ashyq soghysqannan góri elderdi bir-birine aidap salyp, jymysqylyqpen basyp alatyn zaman kelmeske ketken. Onyng ýstine qytaydyng vietnam soghysynda, kenes odaghymen qaqtyghysta túmysyghy tasqa tiyip, beti qaytqan. Soghysty qytay halqy psihologialyq jaqtan da, ekonomikalyq jaqtan da kótere almaydy.

Ekinshiden, qytay tosyn sezimin jana tólqújatynda beynelep kórshi elderining ashuyn tudyrdy. Onsyzda qytaygha jau kózben qaraytyn el endi qytaygha qarsy myqtap  dayyndala bastaydy. Qytaydan basqa shyghar jol izdep, immuniytet jinaydy. Osylaysha qytay ekonomikasy men sayasatynan oqshaulau  pozisiyasy qalyptasady. Qytay ekonomikalyq jaqtan birtindep osy oqshaulaudyng kesirinen belgili dәrejede keri sheginedi.

Ýshinshiden, qytaygha kórshi elderde qytaygha qarsy qarsylyq jәne bәsekelestik payda bolady, damidy jәne ózara bir-birimen birigip, toptasa bastaydy. Mine búl qytay bazaryn taratyp, onsyzda qúlaugha dayyn qytay ekonomikasyna auyr qysym týsiredi. Onyng ýstine qytay biyliginde beleng alghan mafiya men jemqorlyq, ymyrashyldyq pen jaghympazdyq onan arman asqynady. Mine búl qytay biyligining saliqaly sayasat jasauyna kedergi bolady. Onsyzda isher as pen jatar oryndy otan retinde tanityn qytaylar ýshin búl keristing bereri shamaly.   Tek halyq nazaryn  talas-tartystargha audaru ghana bolmaq.

Qysqartyp aitqanda, qytay búrynghy andyp basyp, qamtyp qalatyn  sayasatynan auytqy bastady. Endi tek qaryndy toydyryp, ataghyn aspandatar. Biraq daudy da jaudy da kóbeytip alghany ózine sor. Al biz qazaqtar ýshin andyp jatyp atyp alar olja bolsa boldy. Alla sәtin salsyn dep tileymiz!

«Abai.kz»