شي جينپيڭ قىتاي كومپارتياسىنىڭ تىزگىنىن قولىنا العالى ايعا جاقىندادى.  قازىرشە ەلەۋلى رەفورمانىڭ ءيىسى سەزىلمەيدى.  دەسەدە جۋىقتان بەرى كورشىلەرىمەن جەر تالاسىنا مىقتاپ كىرىسكەن قىتاي ونسىزدا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان ەكونوميكاسىن دۇرىستاۋعا اسىعار ەمەس. باتىس ەلدەرىندە اسىرەسە قازىرگى دامۋشى ەلدەردە حالىقتىڭ نازارىن باسقا ءبىر نارسەگە اۋدارۋ ارقىلى تىنىشتاندىراتىن ءتاسىل بار. مۇمكىن قىتاي سول پاراقورلىق پەن ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ سالماعىن سەزىنە باستاعان حالىقتىڭ نازارىن ەندى «جەر تالاسىنا»  اۋدارۋ ارقىلى ورنىقتىلىققا قول جەتكىزبەك پە؟

كۇنى كەشە عانا جاپونيامەن ارالعا تالاسقان قىتاي ماسەلەنى شەشىپ بولماي جاتىپ تاعى فيليپپين، ۆەتنام، ينديا، پاكىستان، يندونەزيا، تايۆان قاتارلى ەلدەردىڭ نارازىلىعىنا ۇشىرادى. ءتىپتى ۆەتنامعا  قىتايدىڭ جاڭا تولقۇجاتىنداعى قىتاي كارتاسىنا بايلانىستى ۆيزا بەرۋدى توقتاتتى.  قىتايدىڭ رەسەيمەن، مۇڭعۇليامەن بەلگىلى دارەجەدە جەر تالاسى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، جان-جاعىن قورشاعان كورشىلەرىمەن بۇلايشا جاۋلاسۋى وزدەرىنە پايدا اكەلە قويماس. نەمەسە ولار باسقا ەلدەردى دە كەشەگى جەرىن بەرە سالىپ قاراپ وتىراتىن قىرعىز سياقتى كورە مە ەكەن؟!

شي جينپيڭ قىتاي كومپارتياسىنىڭ تىزگىنىن قولىنا العالى ايعا جاقىندادى.  قازىرشە ەلەۋلى رەفورمانىڭ ءيىسى سەزىلمەيدى.  دەسەدە جۋىقتان بەرى كورشىلەرىمەن جەر تالاسىنا مىقتاپ كىرىسكەن قىتاي ونسىزدا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان ەكونوميكاسىن دۇرىستاۋعا اسىعار ەمەس. باتىس ەلدەرىندە اسىرەسە قازىرگى دامۋشى ەلدەردە حالىقتىڭ نازارىن باسقا ءبىر نارسەگە اۋدارۋ ارقىلى تىنىشتاندىراتىن ءتاسىل بار. مۇمكىن قىتاي سول پاراقورلىق پەن ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ سالماعىن سەزىنە باستاعان حالىقتىڭ نازارىن ەندى «جەر تالاسىنا»  اۋدارۋ ارقىلى ورنىقتىلىققا قول جەتكىزبەك پە؟

كۇنى كەشە عانا جاپونيامەن ارالعا تالاسقان قىتاي ماسەلەنى شەشىپ بولماي جاتىپ تاعى فيليپپين، ۆەتنام، ينديا، پاكىستان، يندونەزيا، تايۆان قاتارلى ەلدەردىڭ نارازىلىعىنا ۇشىرادى. ءتىپتى ۆەتنامعا  قىتايدىڭ جاڭا تولقۇجاتىنداعى قىتاي كارتاسىنا بايلانىستى ۆيزا بەرۋدى توقتاتتى.  قىتايدىڭ رەسەيمەن، مۇڭعۇليامەن بەلگىلى دارەجەدە جەر تالاسى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، جان-جاعىن قورشاعان كورشىلەرىمەن بۇلايشا جاۋلاسۋى وزدەرىنە پايدا اكەلە قويماس. نەمەسە ولار باسقا ەلدەردى دە كەشەگى جەرىن بەرە سالىپ قاراپ وتىراتىن قىرعىز سياقتى كورە مە ەكەن؟!

دەرەك: قىتايدىڭ يندونەزيا مەن فيليپپين اراسىندا تەڭىز قاراستىلىعى مەن شيشا توپ ارالدارىنىنا  بايلانىستى داۋىلى جەرلەرى بەر. ۆەتناممەن ارادا جەر داۋى بارعان سايىن ءورشىپ بارادى.  سونداي-اق ينديا مەن تيبەت اۆتونوميالى وكۋرگىنە شەكارالاس جەرلەردە جانە كاشمير ولكەسىنە قاراستى شەكارادا دا داۋى بار. بۇل ءتىپتى پاكىستان مەملەكەتىن دە قالىس قالدىرمايتىن ماسەلە. ال رەسەي مەن قازاقستانعا ازىرشە ەشتەڭە دەمەگەنىمەن، 1969 جىلعى «جالاڭاشكول وقيعاسى» مەن ۋسسۋري جاقتاعى قارۋلى قاقتىعىستى ەشكىم ۇمىتا قويعان جوق.    مۇڭعۇل ەلىمەن دە بەلگىلى داۋلى جەرلەردى ازىرشە ايتپاعانىمەن ءبىر كۇنى وقۋلىقتارىنا كىرگىزە قويۋى مۇمكىن. ءتىپتى مۇڭعۇليانى قىتاي تەرريتورياسى سانايتىنى تاعى بار.  مىنە، بۇعان جاپونيا مەن تايۆاندى قوسىڭىز.

قىسقاسى، قولىنا كوك تيىن تۇسسە شەت ەل اسۋدى ارماندايتىن قىتايلاردىڭ ەندى كورشىلەرمەن الاكوزدەنە باستاۋى نەنى بىلدىرەدى؟ نەمەسە قىتايدىڭ جاڭا تولقۇجاتتاعى كارتاسى نەنى تۇسىندىرەدى؟

بىرىنشىدەن، بۇل زور قىتايشىلدىق ساياساتتىڭ شەكتەن شىعا باستاعانىن اڭعارتادى.  «قارعا جەمتىك جەسەدە قاناتى بار» دەمەكشى، وزدەرىن زور سانايتىن قىزىل قىتايلار سوڭعى 2000-2008 جىلدارداعى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ بۋىمەن بۇرىنعى قۇلدانعان تاريحىن ۇمىتىپ كەتتى. ءتىپتى ۇلتتىق ايماقتاردى جەدەل قىتايلاندىرۋ ساياساتىنا كىرىسىت. ونسىزدا ءدىنى توسقاۋىل بولا المايتىن مۇڭعۇل سىياقتى ۇلتتار بىردەن  قىتايدىڭ قۇشاعىنا قۇلادى دا، ال ءدىنى مەن ءدىلى باسقا ۇلتتار ازىرشە اۋپىرىممەن تۇر. اللا ساقتاسىن دەپ تىرمىسىپ جاتقاندارىمەن الپاۋىت قىتايدىڭ ارباۋىنا قاشانعا دەيىن شىدارى بەلگىسىز.  ءبىز قازاقتار قىتايداعى تۋىستارىمىزدىڭ قامىن ويلاپ قينالىپ ءجۇرمىز، ال، مۇڭعۇلياداعى مۇڭعۇلدارعا ءبارى ءبىر ەكەن. ولاردىڭ سوزىمەن ايتساق، قىتايداعىلار مۇڭعۇل تەكتى حالىقتار عانا. ال  رەسەيدەگىلەر مۇڭعۇل ەمەس، قالماقتار سانالادى ەكەن.وسىلايشا 7 ميلليونعا تاياۋ مۇڭعۇل وزگە ەلدەرگە  سىڭىپ بارادى. ونىڭ ەسەسىنە وڭتۇستىك قىتايداعى قىتايلاردىڭ وزدەرىن قىتاي سانامايتىن اۋىرۋلارى اسقىنا باستاعان. ءتىپتى ولاردىڭ  وز تىلدەرى مەن اۆتونوميالارىن قۇرعىسى كەلەتىنى اندا-مۇندا كورىنىس بەرىپ قالادى. مىنە، بۇل قىتايدىڭ ىشكى جاۋلارىنىڭ دا باس كوتەرە  باستاعانىن بىلدىرسە كەرەك.

ەكىنشىدەن، قىتاي كەز كەلگەن تالاستاعى بار شەكارالىق ايماقتاردى تەك وزدەرى يەلەنگىسى كەلەدى. باسقالاردىڭ دالەل-پاكتىلەرىنە كوڭىل اۋدارمايدى. قىتايدىڭ وسىنىسى كورشى ەلدەردىڭ زىعىردانىن قايناتۋدا.

ۇشىنشىدەن، قىتاي ناقتى كۇشىنە ەمەس، سەزىمىنە سەنەتىن ەل. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە قىتاي تاريحتى وسى قۇلدانعان قىتايدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن جاڭادان  جاساپ يدەيالوگيالىق ساياساتتى بارىنشا كۇشەيتتى. مىنە سول تاربيمەن جەتىلگەن ۇرپاق تاريح ساحاناسىنا شىقتى.  قازىر جاس قىتايلار وزدەرىن جاپونيانىڭ باسقىنشىلىعىنان قۇتقارعان كەڭەس وداعى مەن اقش ەكەنىن بىلمەيدى. قىتايدا كەز كەلگەن جەردە قىتايدىڭ قۇلدىق تاريحى ايتىلمايدى نەمەسە ونى بۇرمالاپ كورسەتەدى. اناۋ اياقتارىن شي اياق ەتىپ، باستارىنا ايدار قويدىرعان ءشۇرشىت بيلىگىن قىتاي بيلىگى ەتىپ كورسەتەدى.

ەندى مىنا ساۋالعا كەلەيىك: قىتاي جەر داۋىنان ۇتا ما،  ۇتىلا ما؟

قىتاي جەر داۋىنان ۇتىلادى. سەبەبى:

بىرىنشىدەن، قىتاي اشىق سوعىسقا بارا المايدى.   ال، اشىق سوعىسقاننان گورى ەلدەردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، جىمىسقىلىقپەن باسىپ الاتىن زامان كەلمەسكە كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ ۆەتنام سوعىسىندا، كەڭەس وداعىمەن قاقتىعىستا تۇمىسىعى تاسقا ءتيىپ، بەتى قايتقان. سوعىستى قىتاي حالقى پسيحولوگيالىق جاقتان دا، ەكونوميكالىق جاقتان دا كوتەرە المايدى.

ەكىنشىدەن، قىتاي توسىن سەزىمىن جاڭا تولقۇجاتىندا بەينەلەپ كورشى ەلدەرىنىڭ اشۋىن تۋدىردى. ونسىزدا قىتايعا جاۋ كوزبەن قارايتىن ەل ەندى قىتايعا قارسى مىقتاپ  دايىندالا باستايدى. قىتايدان باسقا شىعار جول ىزدەپ، يممۋنيتەت جينايدى. وسىلايشا قىتاي ەكونوميكاسى مەن ساياساتىنان وقشاۋلاۋ  پوزيتسياسى قالىپتاسادى. قىتاي ەكونوميكالىق جاقتان بىرتىندەپ وسى وقشاۋلاۋدىڭ كەسىرىنەن بەلگىلى دارەجەدە كەرى شەگىنەدى.

ۇشىنشىدەن، قىتايعا كورشى ەلدەردە قىتايعا قارسى قارسىلىق جانە باسەكەلەستىك پايدا بولادى، داميدى جانە ءوزارا ءبىر-بىرىمەن بىرىگىپ، توپتاسا باستايدى. مىنە بۇل قىتاي بازارىن تاراتىپ، ونسىزدا قۇلاۋعا دايىن قىتاي ەكونوميكاسىنا اۋىر قىسىم تۇسىرەدى. ونىڭ ۇستىنە قىتاي بيلىگىندە بەلەڭ العان مافيا مەن جەمقورلىق، ىمىراشىلدىق پەن جاعىمپازدىق ونان ارمان اسقىنادى. مىنە بۇل قىتاي بيلىگىنىڭ ساليقالى ساياسات جاساۋىنا كەدەرگى بولادى. ونسىزدا ىشەر اس پەن جاتار ورىندى وتان رەتىندە تانيتىن قىتايلار ءۇشىن بۇل كەرىستىڭ بەرەرى شامالى.   تەك حالىق نازارىن  تالاس-تارتىستارعا اۋدارۋ عانا بولماق.

قىسقارتىپ ايتقاندا، قىتاي بۇرىنعى اڭدىپ باسىپ، قامتىپ قالاتىن  ساياساتىنان اۋىتقي باستادى. ەندى تەك قارىندى تويدىرىپ، اتاعىن اسپانداتار. بىراق داۋدى دا جاۋدى دا كوبەيتىپ العانى وزىنە سور. ال ءبىز قازاقتار ءۇشىن اڭدىپ جاتىپ اتىپ الار ولجا بولسا بولدى. اللا ءساتىن سالسىن دەپ تىلەيمىز!

«Abai.kz»