Men búl «El bolam desen... qarttaryndy týze» degen jazbany semeylik qayratker qyz Mayra Ábenovanyng Feysbuktegi paraqshasynan tauyp aldym. Dәl aitylghan!

Aqtaulyq qyryq qariyanyng Janaózenning atyn ózgertu jayly súrqiya úsynysy, basqany qaydam, ózimning osy kezge deyingi qazaq aqsaqaldary jayly aita almay jýrgen biteu jaramdy jaryp jiberdi...

Býgingi qazaq aqsaqaldary kimder? Olardyng abyroy-qadiri bar ma? Bar bolsa qanday dengeyde? Arasynda elge, halyqqa aqyl sóz, danalyq naqyl aitatyndary tabyla ma? Biylikke, әkimge, basshygha jaltaqtamay óz pikirin qoryqpay aita alatyn qazaq aqsaqaldary bar ma? Óz tórin tómendetpeytin, adamgershiligin alasartpaytyn, syiy men synyn qashyrmay, óz sәnimen әdemi qartayyp jatqan shaldar elimizde bar ma?

Keshegi Janaózen tragediyasy kezinde auyzdaryn bughan shaldar ertengi úrpaqqa ne qaldyrdym dep aita alady? Janaózen tragediyasyn aighaylap aiyptaudyng ornyna, ary men úyatyn jiyp qoyyp, ony úrpaqqa úmyttyrudy maqsat qoyghan qariyalar ertengi úrpaqtyng ózderi jayly ne aitaryn oilady ma eken? Qazaqtyng shaldary nege jaltaq? Olar kimnen qorqady? Tipti kenes zamanynda qazaqtan bes adam qoryqpay Stalinge hat jazdy emes pe?! Qazir nege ondaylar tabylmay otyr? Búl súraqtardyng jauaby bireuge aiqyn, bireuge týsiniksiz bolar.

Men búl «El bolam desen... qarttaryndy týze» degen jazbany semeylik qayratker qyz Mayra Ábenovanyng Feysbuktegi paraqshasynan tauyp aldym. Dәl aitylghan!

Aqtaulyq qyryq qariyanyng Janaózenning atyn ózgertu jayly súrqiya úsynysy, basqany qaydam, ózimning osy kezge deyingi qazaq aqsaqaldary jayly aita almay jýrgen biteu jaramdy jaryp jiberdi...

Býgingi qazaq aqsaqaldary kimder? Olardyng abyroy-qadiri bar ma? Bar bolsa qanday dengeyde? Arasynda elge, halyqqa aqyl sóz, danalyq naqyl aitatyndary tabyla ma? Biylikke, әkimge, basshygha jaltaqtamay óz pikirin qoryqpay aita alatyn qazaq aqsaqaldary bar ma? Óz tórin tómendetpeytin, adamgershiligin alasartpaytyn, syiy men synyn qashyrmay, óz sәnimen әdemi qartayyp jatqan shaldar elimizde bar ma?

Keshegi Janaózen tragediyasy kezinde auyzdaryn bughan shaldar ertengi úrpaqqa ne qaldyrdym dep aita alady? Janaózen tragediyasyn aighaylap aiyptaudyng ornyna, ary men úyatyn jiyp qoyyp, ony úrpaqqa úmyttyrudy maqsat qoyghan qariyalar ertengi úrpaqtyng ózderi jayly ne aitaryn oilady ma eken? Qazaqtyng shaldary nege jaltaq? Olar kimnen qorqady? Tipti kenes zamanynda qazaqtan bes adam qoryqpay Stalinge hat jazdy emes pe?! Qazir nege ondaylar tabylmay otyr? Búl súraqtardyng jauaby bireuge aiqyn, bireuge týsiniksiz bolar.

Ózimdi, qúrby-qúrdas zamandastarymdy auyldyng qariyalarynyng sózimen, ghibrattarymen, jyr, әngimelerin estip óskender, solardan tәrbie alghan úrpaq dep sanaymyn. Ar, namys, abyroy, iman degen úghymdardy zamanymyzdyng qariyalarynan alyp óstik.... Al, býgin she? Qazirgi jastarymyz tәlim-tәrbiyeni býgingi aqsaqaldardan alyp otyr dep aita alamyz ba?

Áriyne, aqylgóy dana, óz ornymen, sәnimen qartayyp jatqan qazaq aqsaqaldary qazirgi zamanda joq deu - kýnә bolar. Biraq, olar az bolar. Bar shyghar, biraq ondaylardy baghalaytyn, qadirleytin qogham, biylik, ýkimet býgin joq ekeni aiqyn...

Mening býgingi aitpaq әngimem osy at tóbelindey az ghana, kózge kórinbey jýrgen qariyalar men aqsaqaldar turasynda emes... Mening әngimemning býgingi keyipkerleri - azghan, tozghan, qadirsiz, biylikting aidashabyna ainalghan, shapan japsa eken, arqamnan qaqsa eken dep, әkimder men qaltalylardyn, lauazymdylardyng quyrshaghyna ainalghan, bata beruding ornyna tost aitatyn, tilek aitudyng ornyna «alyp qoyayyq» deytin biylikting sayqymazaghy, jezókshesi, syldyrmaq temir men jalghan ataqtyng qúly, shendilerge jarysyp maqtau aitatyn aljyghan qarttary jayly, keshirersiz, qyrttary haqynda. Meyram, mereke, kәsiby mereke, mereytoylar sayyn әrtýrli as, jiyndar sayyn syi-siyapat alyp ýirengen, saqalyn, qariyalylyghyn satqan asyrandy shaldar jayly. Sol marapattargha shaqyrylmay úmyt qalsa, syi-siyapattardan bayqausyzda tasa qalyp qoysa, әkimder men basshylardy jaghalap, ókpe-nazyn jyr etip aitpasa, tamaqtary sinbeytinder jayly.

Osynshama jaman teneulerdi qariyalargha ayamay tógetindey sen kimsin, sonshama olarda qansha aqyng qaldy dersin, oqushym. Sókkim joq, biraq sókpeske amalym joq. Ózim de shalmyn, maghan da qatysy bar, maghan da tiyip jatqan jan auyrtatyn isterdi kórip túryp qalay ýndemeyin. Qarttardyng abyroyy - mening de abyroyym. Qarttardyng abyroyy - elimizdin, bolashaqtyn, jas úrpaqtyng abyroyy. Býgingi keybir qariyalardyng biylikting tabanyn jalap, qadirinen airylyp jatqanyn jas úrpaq kórip otyr, olardyng las, jiyirkenishti isterin ýlgi dep qabyldap otyr. Osy «ýlgini» jastar erteng qaytalaydy, qazir de qaytalap («jasotandyqtar») otyr. Sonday baghytta memlekettik tәrbie jýrip jatyr. Ótken zamanda jarysa maqtaghan kýn kósemderding býgin tarihtyng batpaghynda, shanynyng astynda qalghanynan nege sabaq almaymyz? «Qart janylmasyn, qatesin jóndeuge uaqyty jetpeydi» degen sóz bar. Kәri qoydyng jasynday ómiri qalghandar osyny nege oilamaydy?

Qazaq qariyalarynyng súrqiya jaramsaqtyghyn, qolpash sýigishtigin kórip: «Sender aqsha, mansap qughan әkimderdin, balalarynnyng mazaghyna, quyrshaghyna ainalyp barasyndar!» dep aiqaylaghyng keledi.

Osyndayda bir әkimning aitqany esime týsedi. «...Ýlken mereke bolatyn kýnning qarsany edi. Tang atpay qaladan әkimning orynbasary telefon soghyp: «Býgin әkim barady, dereu jýzge kelgen aqsaqaldy tap, sóz sóileytin bolsyn» dep sart etkizdi. Ne isteymin, ayaq astynan jýzge kelgen shaldy qaydan tabamyn? Toqsangha kelgen bir shal bar edi, balasy qaramaghymda mekeme bastyghy. Balasyn shaqyryp alyp, jaqsylap qúlaghyn búradym. Shalmen de sóilestim, jýzge keldim dep aitynyz dep qayta-qayta tapsyrdym, ekeuine de. Sonymen shaldyng sóileu kezegi kelip, ortagha shyghyp alyp «jasym toqsangha kelip túr» demesi bar emes pe!? Ákim bolsa meni kózimen tesip jep barady.

«Jәke, aljyghan shal ghoy, jasyn úmytyp qalghan» - dep basymdy әreng arashalap qaldym».

Bir biznesmen arnayy tapsyryspen anasynyng Preziydentpen birge suretke týsken «kezdesuin» beynelegen bilbordty saldyryp, sol arqyly ózining mereyi men biznesin kótermek bolghan әreketining keyin jalghan ekendigi ashylyp, kýlkili jaghdaygha tap bolghany júrttyng esinde.

Preziydenttin, әkimning aldyna shyghyp, bata beruge, maqtau óleng oqugha jarysyp talasu - osy mazaqtyng taghy bir kórinisi. Elbasy bir audangha kelip, halyqpen kezdesuge jinalghan jerde bir toqsandaghy qariya (kenes zamanynda Enbek eri degen ataghy bolghan): «Men qaytsem de, Elbasygha arnaghan ólenimdi ol kisining ózine oqymasam bolmaydy» dep qoymaydy. «Bolmaydy» degenge týsinbey ezeuregen shaldyng isi aldyn ala eskertilmegen shara bolghandyqtan, qariyanyng «men geroymyn» degenin oqqagharlar tynday ma, toqsangha kelgen shaldy Elbasynyng kýzetshileri júrt kózinshe silkilep, mazaq qylyp ónmeninen iyterip tastaydy.

Atyn tarihta qaldyrugha, kóshe t.b. ataular ýshin talasyp, onyng ayaghy adam kýletin, halyqty jikke bóletin, arazdastyratyn jaghdaylargha dushar etip jatyr. Bir auylda aghayyn, tughandary, balalary dýniyeden ótken bir aqsaqalgha sol auyldan bir kóshe atyn alyp beruge qoldaryn jetkizedi. Bәri jinalyp, bir kýndi belgilep, arnayy taqta dayyndap, sol taqtany iluge arnalghan jiyn ótkizbek bolady. Sharanyng ashylar uaqytyna az qalghanda auylgha eki djip mingen bir top adam sau ete qalypty. «Ne istep jatyrsyndar! Dereu toqtatyndar búl is-sharalaryndy! Búl kóshege pәlenshe degen bizding adamymyzdyng aty berilmekshi. Ol jayly audan әkimi men mәslihatpen kelisimimiz bar, beretinderin berip qoyghanbyz!! - dep atoy salady. Ne kerek, búl dau-janjal birazgha sozylyp, sol auyldyn, aghayynnyng berekesin alyp tynady.

Shaldardyng ekijýzdiligi, dýniyege ashkózdigi әrtýrli saylau kezderinde, qaltaly ýmitkerlerding kәmpiyt-shәiin qaytsem alyp qalamyn dep, ar-úyattan bezui jii kórinis tauyp jatyr. J. degen ýgitshining әngimesi: «Qazaly audanynda mәjilis deputattyghyna saylau aldy nasihatynyng kezi. Eki myqty ýmitkerding kýresi. Bir abyroyy bar degen aqsaqaldyng ýiine arnayy baryp, beretinimdi berip, aqsaqaldan kimge dauys beretinin súradym. «Myna túrghan nemeremning ómirimen ant eteyin, sening adamyna dauys beremin» - degende sonshama emeshesi maghan búrylmay-aq, nemeresining atymen ant bermey-aq qoysa qaytedi dep ynghaysyzdanyp qalghan edim. Sýitsem, keyin bildim, janaghy shalym bizding qarsylasymyzdyng ýgitshisine de solay ant beripti».

Áriyne, búl sózderimizden býgingi qarttardy syilama, olar ónsheng alayaq, ónsheng ekijýzdi degen pikir tumasyn demekpin. Onday maqsatym da joq. Maqsat - qazaq júrtynyng shaldarynyng býgingi zamangha kelispeytin isterin aitu, ony boldyrmau. Aytu paryzymyz. Jastargha aitarymyz: «Qartty syila, ol býgingi әken, ertengi ózin» desek, qarttargha aitarymyz: «Qartayghanda qúr madaqqa jelpildeme, qúr qolpashqa elpildeme. Óz ornyndy bil, sәnimen qartay!».

* * *

Qazaqtar jayly anekdottardyng basty maghynasy - kóbinese qazaqtardyng maqtanshaqtyghy, qazaqtyng barlyq zatty, eldi óz últyna, ruyna tuys etip qosyp alghyshtyghy jayly ekenin bilemiz. Solay desek te, qazaqtar jayly naghyz anekdottar býgingi ómirimizde, kýndelikti jergilikti ýkimettik BAQ pen telearnalarymyzda kórinis tauyp jatyr. Búl anekdot kórinisterdi memlekettik sayasat, memlekettik iydeologiya desek qatelespeymiz.

...Teledidardan kóshesin asfalittaghany ýshin әkimdi ainalyp, tolghanyp sóilep jatqan qariya - býgingi memlekettik sayasatymyzdyng súrqiyalyq masqaragha toly simvoly, bet perdesi desek bolady.

Saghat JÝSIP

"Obshestvennaya pozisiya"

(proekt "DAT" № 44 (172) ot 29 noyabrya 2012 g.