«...Istorii v belyh perchatkah nikto eshe ne delal.»
            Otto fon Bismark
pervyy kansler Germanskoy imperiiy,
osushestvivshiy plan obediyneniya
Germaniy po malogermanskomu putiy.

«Vse prihodiyt, y eto proydet...»
Sari Solomon.

Kezinde Qytay ghalymdarynyng qaysybiri kýnin kóru ýshin, (ishinara bolmasa) tarihy derekterding maghynasyn óz qalauynsha ózgertip, týrli arnagha týsirip, olardy kóbeytip, talap etken kerekti oryndargha tabys tabu ýshin úzaq jyldar berip otyrghan jәne olardy qamtamasyz etken. Búl әlemning jarty bóligin ózine baghyndyrghan Shynghys han taqyrybyna da qatysty deuge bolady.

Shartarap  ghalymdary úly qaghangha baylanysty derekterding kóbin osy Qytay ghalymdarynyng jazghandaryna jәne bergen mәlimetterine oray, ghylymy enbekterin jazghan jәne kitap qylyp shygharghan. Endi, osy ghalymdardyng shygharmalaryn oqyghan qalyng kópshilik әriyne, shyndyq pen aqiqattan alys ketip, naqty derekterge susynday almaydy. Olar úzaq jyldar ótirik pen jalghan mәlimetterdi maldanyp, shyndyqqa jaqynday almay jýredi. Sonday bir naqty bolghan oqighany orystyng tanymal jazushysy jәne ghalymy Aleksandr Bushkov bylay dep jazady:

... Poroy doverie k «drevnim rukopisyam» igraet s uchenymy zlye shutki. Vot, skajem, vzyati hotya by nedavniy kamernyy skandalichik v Britanskom muzee. Bolee shestisot «drevnekitayskih rukopiysey» okazalisi falishivkamy chisteyshey vody. Okazalosi, jil v Kitae, eshe v pervoy trety dvadsatogo stoletiya, nekiy jadnyy na denigy y vesima smyshlenyy aboriygen, kotoryy za prilichnui platu desyatiyletiyamy snabjal pochtennyh poslansev Britanskogo muzeya etimy «drevneyshimi» manuskriptami, kotorye izgotavlival sobstvennoy rukoy. On po – stahanovsky shtampoval  «drevnie rukopisi» do 1949 goda, poka v Pekin ne voshly chasty  Mao Sze – Duna.  Eto istoricheskoe sobytie lishi nenadolgo prervalo udarnui rabotu na blago Velikobritanskoy istoricheskoy nauki. Slinyaya v Gonkong, gde eshe ne odin god prodoljal radovati dostopochtennyh muzeyshikov rariytetamy odin drugogo krashe, kotorye «s riskom dlya jizny vyvezeny iz krasnogo Kitaya». Vskrylasi eta istoriya lishi v proshlom godu. Y vse by nichego, no vy predstavlyaete, skoliko uje dissertasiy zashiysheno na osnove etoy zalepuhi, skoliko uchenyh trudov vyshlo v svet, skoliko nauchnyh karier rassvelo pyshnym svetom? Y esly vy polagaete, chto v rezulitate sih shokiruishih razoblacheniy hoti kto – to iz istorikov publichno otkajetsya ot nauchnogo zvaniya, poluchennogo za izuchenie «rariytetov» kuhonnogo proizvodstva, libo vernet gonorar za knigy y statii, to vy ploho znaete istorikov..., - deydi Aleksandr Aleksandrovich. Osy orayda, elimizding osy kezenge  deyingi, sonday-aq, qazirgi keybir ghalymdarymyzdyng (biren-sarany ghana bolmasa)   Shynghys han jәne onyng úrpaqtaryna baylanysty, ashyghyn aitqanda, mongholdar  (buryattar) taqyrybyna jazghan enbekteri  tereng zerttelmey, at ýsti jazylghan deuge keyde negiz bar. Kóbi eski iydeologiyalyq sarymen jazylghan. Biraq, aitarymyz,  tyrnaq astynan kir izdegendik emes. Ayyp etpesin!

Nastoyashiye, a ne skazochnye mongoly v XIII veku iymely eshe menishe vozmojnostey k tomu, chtoby sozdati tu velikui imperii, kotorui im sklonny prepiysyvati . Potomu chto, glyadya pravde v glaza, predstavlyaly soboy ne bolee chem ryhloe skopiyshe plemen (lesnyh ohotnikov). Legko sochinyati krasivye skazkiy: pro to, kak ety klassicheskie kochevniky odnajdy, nevedomo s kakogo perepugu, reshily zavoevati y ograbiti vesi okrujaishiy mir do «poslednego morya».

Qazaq ghalymy O. Ismaghúlov (1977 jyl.): «U istokov drevnego naseleniya Kazahstana ...nahoditsya horosho otlichaemyi, yarko vyrajennyy evropeoidnyy tip bez kakoy – libo mongoloidnoy priymesiy».

A mej tem drenie istochniky risuit Chingishana vysokiym, dlinnoborodym, s «rysiimi» zeleno – jeltymy glazami! Sovremennik Chingisa, persidskiy istorik Rashid Ad – Din pisal, chto v rodu Chingishana dety «rojdalisi bolishey chastiu s serymy glazamy y belokurye». Soglasno legende, Boduanichar, predok Chingishana v devyatom kolene – belokuryy y goluboglazyi. K chemu tot je Rashid Ad – Din dobavlyaet: rodovoe imya «Bordjigiyn» (Bórijegen ruy), kotoroe nosily potomky Boduanichara, kak raz y oznachaet «Seroglazyi».

Pered nami, takim obrazom, nikakoy ne mongol (yaghni, qysyq kózdi monghol emes), a obychnyy turk (qazaq  dalasyn mekendegen europalyq kelbetti  týrki – qypshaq).  A tak je,   narod podchinyavshiysya Chingishanu toje yavlyaitsya turkami.

Nazvati Chingishana y ego podchenennyh ludey  mongolamy absolutno ne verno. Napisati takoe mog  toliko sovershenno ne znaishiy drevnih tradisiy Velikih stepey. Tam kak raz prinyato bylo skrupulezno doiskivatisya do korney.  Vsem, navernoe, pomnitsya isvechnyy vopros, s kakim obrashaitsya k geroi v russkih skazkah: «Oy ty, goy esi, dobryy molodes! Ty kakogo budeshi rodu – plemeniy?».

Tak vot, etot vopros pozaimstvovan iz staroy turkskoy tradisii, gde ego sledovalo ponimati v bukvalinom smysle: putniyk, kakogo ty roda, kakogo plemeni? V stepy ne byvaet kakih – to abstraktnyh «kazahov» - esti u niyh  jalaiyr, kiyat, nayman, merkit y tak dalee.

Srednevekovye pradedy  kirgizov, kazahov prosto – naprosto ne viydely poblizosty ot sebya nikakih takih silinyh, moguchiyh, predstavlyaiyshih realinui opasnosti, mongolov, vot y vse… Togdashniy narod mongolov (lesnye buryaty)   – slishkom byla malenikoy  y dohlenikoy. Otkuda ony sozdadut  takuy velikui imperii. Eto smeshno.

Kstati, «kiyat» ( tegi, qúraq - degen sóz-au)  (obedenennyi), «jalaiyr», «nayman», «kerey», «merkiyt»,  «argyn», «konyrat»  - rody, upominaishiyesya pry perechisliniy «mongoliskiyh» rodov Chingishana, - eto sovremennye kazahskie rody! K mongolam nikakogo otnosheniya ne iymeiyshiye.  Obychay izbranie novogo hana, eto toje kazahskaya tradisiya. U mongolov izbranie hana nikogda ne bylo y slovo «han» v ih obychayah  ne vstretishi.

Azii - poradivshui Chingishana y Temirlana mojno nazvati velikim kontiynentom.

… Y po stepyam vnovi poskachut batyry, y budut krasivye pesny y ukrasheniya, y budut lubiti devushek, y meritisya siloy, y sobludati stepnye zakony, sobrannye velikim turkom Chingishanom v «Yase».  

Qúrmetti, oqyrmandarym! Osy keltirilgen sóilemder, әrdayym esterinizde jýrsin!

Aleksandr Bushkov,

Odin iz samyh samobytnyh y chitaemyh v Rossiy issledovateley, a tak je pisateley.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz