Seysenbi kýni Almatyda ótken qazaq ziyalylary forumynyn kezekti otyrysy qazaq kóshi-qony mәselesine arnaldy. «Abay.kz» internet portalynyng úiymdastyruymen ótkizilgen jiyngha elge tanymal ziyalylyar, belgili sayasatkerler, qogham qayratkerleri, ghalymdar, jurnalister, ata júrtqa oralghan azamattar qatysty.

Tómende forumnan týsirilgen beynejazba men «Dat» gazetinde jariyalanghan materialdy úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

Qaydasyndar, qazaqtar?!

«Qayda barsang da Qorqyttyng kóri» degen qazaqtyng maqaly «Núrly kóshke» arnalghanday. «Núrly kóshtin» qantaryluyna el ishindegi jantyqtar bar kinәni búrynghy ýkimet basshysy Mәsimovke japsa, qazaqqa jany ashityn azamattar preziydent Nazarbaevtyng ózi sebepshi bolghanyn seysenbi kýni Almatyda ótken qazaq ziyalylarynyng «Qazaq kóshine » arnalghan forumynda ashyq aitty. «Úly dala» qoghamdyq qozghalysy men «Abay.kz» internet portalynyng úiymdastyruymen ótkizilgen jiyngha elge tanymal ziyalylyar, belgili sayasatkerler, qogham qayratkerleri, ghalymdar, jurnalister, ata júrtqa oralghan azamattar qatysty.

Seysenbi kýni Almatyda ótken qazaq ziyalylary forumynyn kezekti otyrysy qazaq kóshi-qony mәselesine arnaldy. «Abay.kz» internet portalynyng úiymdastyruymen ótkizilgen jiyngha elge tanymal ziyalylyar, belgili sayasatkerler, qogham qayratkerleri, ghalymdar, jurnalister, ata júrtqa oralghan azamattar qatysty.

Tómende forumnan týsirilgen beynejazba men «Dat» gazetinde jariyalanghan materialdy úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

Qaydasyndar, qazaqtar?!

«Qayda barsang da Qorqyttyng kóri» degen qazaqtyng maqaly «Núrly kóshke» arnalghanday. «Núrly kóshtin» qantaryluyna el ishindegi jantyqtar bar kinәni búrynghy ýkimet basshysy Mәsimovke japsa, qazaqqa jany ashityn azamattar preziydent Nazarbaevtyng ózi sebepshi bolghanyn seysenbi kýni Almatyda ótken qazaq ziyalylarynyng «Qazaq kóshine » arnalghan forumynda ashyq aitty. «Úly dala» qoghamdyq qozghalysy men «Abay.kz» internet portalynyng úiymdastyruymen ótkizilgen jiyngha elge tanymal ziyalylyar, belgili sayasatkerler, qogham qayratkerleri, ghalymdar, jurnalister, ata júrtqa oralghan azamattar qatysty.

Qantarylghan kóshting ýzilgen búidasyn jalghap, jetelep erte jóneletin qúzyrly mekeme joqtyng qasy bolyp túrghan zamanda, «qazaqty qaytsek kóbeytemiz» degen arman saghymgha ainalar týri baryn osy forum barysyndaghy әngime auanynan anyq bayqadyq.

Qabdesh JÚMADILOV,

Halyq jazushysy:

Kóshti toqtatqan -

BIR ADAM...

Sheteldegi bauyrlarymyzdy kóshirip әkelu - Tәuelsiz Qazaqstan ýshin nómiri birinshi mindet. Qara shanyraqtaghy qazaqtardyng shette jýrgen qandastarymyzdy kóshirip aluy - paryz.

Shyny kerek, әuelde kósh jaqsy bastaldy. Kele-kele toqyraugha úshyrady. Tәuelsizdikting 20 jyldyghynda sarqylyp, toqtap qaldy. Meninshe, biyliktin, biylik basynda otyrghandardyng salghyrttyghynan osy kýige týstik. Kóshti Mәsimov te, Musin de toqtata almaydy. Toqtatqan bәriniz biletin «danyshpan» - bir adam ghana. Sonyng qalauymen ghana toqtady. Óz qazaghynan, óz últynan qoryqqan osylardy kórdim!

Biylik qazaqtyng kóbengine mýddeli emes. Qajet deseniz - qorqady, ýreylenedi. Mәselen, osydan 3 jyl búryn jalpyúlttyq halyq sanaghy ótti. Halyqtyng sany ýsh dýrkin ózgerdi. Alghashynda Qazaqstandaghy qazaqtyng sany 67,8 payyz dedi. Eki aidan keyin 65 payyzgha týsirdi. Taghy 3 ay ótkennen song 63 payyzgha azaytty.

Meninshe, býginde qazaqtyng sany 70 payyzgha jetip, monoúlt boldy. Qazaq eli últtyq memleketke ainaldy. Qazaqstan halyqtarynyng assambleyasynyng kók tiyndyq qúny qalmady. Biraq biylik qazaqtyng sanyn qoldan kemitti. Qazaq kóshin qoldan toqtatty. Kóshting iyisi tanauyna barmaytyn adamdardy kóshi-qon sayasatyn basqarugha jiberdi. Shetten kelgen aghayynnyng múnyn týsinedi dep, oblystardaghy kóshi-qon polisiyasy basqarmasy basshysynyng orynbasarlyghyna qandastarymyzdy úsyndyq. Qúlaqqa ilmedi.

Sonday-aq qazaq kóshining tarihyna, shejiresine ýnilu joq. Mәselen, aldaghy sәuir aiynda qazaq kóshine 50 jyl tolady. Sol kóshti eske alu kerek. Bir aidyng ishinde 200 myng qazaqtyng Tarbaghataydaghy, Shәueshektegi shekaradan asuy ýlken mәnge iye. Múny uaghyzdau qajet. Dәl qazir kóshting nasihaty joq. Mәselen, Resey orys halqynyng sany kemigeninen qauiptenip, amal jasauda. Al Qazaqstannyng aidaghany bes eshki, ysqyryghy jer jarady.

Shette jýrgen qazaqty kóshirip alugha asyghu kerek. Óitkeni kýn ótken sayyn shetelde qalghan diasporalarymyz assimilyasiyagha úshyrap, jútyluda. Qazaq boludan qalyp barady. Diaspora qoymadaghy zat emes: býgin bolmasa, erteng alam deytin. Ol - jandy organizm. Halyqtyng jýregi qazaq dep soghyp túrghanda, Qazaqstangha kóshirip alu qajet.

Búryn qarjy tapshy deytinbiz. Qazir qaltamyz qalyndady. Últtyq qordaghy qarajat az emes. Últtyq qordy últtyng basyn biriktiruge júmsamaghanda, qayda júmsaymyz? Jekeshelendiru sayasaty qolgha alynghan kezde, qazaqtyng ýshten biri syrtta jýrgende, jerdi satu ne súmdyq dep, óre týregeldik. «Qandastarymyzdyng da ata-babalary osy jerdi jaudan qyzghyshtay qorghaghan. Ýlesi, enshisi bar!» - dedik. Sonda da jerdi satty.

Rahym AYYPÚLY:

Oralmandar mәrtebesi

KELIMSEKTERMEN

birdey bolyp qaldy

Dýnie jýzi qazaqtarynyng túnghysh qúryltayy san ghasyrgha sozylghan bodandyqtan son, tútas әlem qazaqtaryna ghalamat ruhany silkinis tudyrghan tarihy uaqigha boldy. Ata-babamyz armandaghan osy kýnge deyin otarshyldyq ýstemdik túsynda bizding tughan halqymyz óz basynan qanday nәubetterdi ótkermedi?!

Ókinishke qaray, tәuelsizdikten beri qazaq kóshi dәl songhy jyldardaghyday daghdarysty jaghdaygha tap bolghan emes. Dәlirek aitqanda, qantarylyp toqtaudyng az-aq aldynda túr. Búl jaghdaygha baylanysty ótken jyly dýnie jýzi qazaqtarynyng IV qúryltayynda preziydent N.Nazarbaevtyng ózi de songhy eki jyl boyy kóship kelu kvotasynyng oryndalmaghanyn ashyq mәlimdedi. Ótken jyldyng jeltoqsan aiyndaghy resmy mәlimetke sәikes, kóship kelu kvotasynyng nebary 33 payyzy ghana oryndalghan. Atalghan qúryltayda elbasy «qandastarymyzdyng qújat tapsyruda, tirkeuge túruda, azamattyq aluda kezdesetin týrli kedergilerdi jongdy» qadap tapsyrghan bolatyn. Ókinishke qaray, preziydent tapsyrmasyn oryndaugha bizdegi atqarushy biylik asyqpaytyn siyaqty. Sebebi ol kisi búl sózdi ótken jyldyng alghashqy jartysynda aitqan bolatyn. Mine, osy jyldyng songhy jartysy da ayaqtalugha jaqyn, biraq bayaghy jartas - sol jartas kýiinde qalyp otyr. Tipti elge oralghan qandastarymyzdyng jaghdayy odan beter qiynday týsti. Múnyng eng basty sebebi - bizdegi qúziretti biylikting óz qandastarymyzdyng jaghdayyn jyldan-jylgha qoldan qiyndatyp otyrghandyghy der edim. Atap aitar bolsaq, respublika ýkimeti eng aldymen osydan birneshe jyl búryn-aq eshbir negizsiz, sebep-syltausyz 1992 jyly 23 qyrkýiekte qabyldanghan «Shetelderdegi qazaq diasporasy ókilderining Qazaqstan Respublikasynda bolghan kezinde әleumettik-ekonomikalyq jenildiktermen qamtamasyz etu turaly» №791 qaulysynyng kýshin joydy. Sonyng kesirinen elge kelgen óz qandastarymyzdyng mәrtebesi kelimsektermen birdey bolyp kaldy.

Búdan keyin, 1999 jyldan bastap qoldanysqa engen taghdyr tәlkegimen bólinip-jarylghan otbasylardyng halyqaralyq adam qúqyghy paktileri negizinde shetelderdegi tuystaryn ózderining jeke kepildigi arqyly shaqyrtyp aluynyng jolyn japty. Preziydentting tapsyrmasyn ayaqasty etip otyrghan Ýkimet halyqaralyq paktilerdi qaytsin?! Ótken jyldyng 14 sәuirinde premier-ministrimiz ózi qol qoyghan №307 qaulysymen «Sheteldikterding Qazaqstan Respublikasynda boluyn qúqyqtyq retteuding jekelegen mәseleleri» dep atalatyn 2000 jyly 28 qantarda qabyldanghan Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining №136 qaulysyna ózgertuler men tolyqtyrular engizu arqyly elge keletin óz qandastarymyzdyng Qazaqstan Respublikasyndaghy jaghdayyn mýlde qiyndatyp jiberdi. Sonyng kesirinen vizasynyng merzimi bitken san myndaghan qandasymyz sot sheshimimen elden quylyp, bes jyl merzimge deyin óz otany Qazaqstangha qaytyp oralu qúqyghynan airyldy. Mine, osynday óz ýkimetimiz tarapynan jasalyp otyrghan jasandy tosqauyldardan keyin kóshi-qon kvotasynyng oryndaluynan qalay ýmittenuge bolady. Odan da soraqysy, osy jyly ýkimet kóship kelu kvotasyn 2015 jylgha deyin toqtatu jóninde qauly qabyldady. Elbasymyzdyng «týrli kedergilerdi jong» jónindegi tapsyrmasynyng kerisin istep kelgen Mәsimov ýkimetining otstavkagha ketuin qandastarymyz jyly qabyldady ghoy dep olaymyn. Sebebi el-júrt atalghan kemshilikterdi S.Ahmetov ýkimeti týzeydi dep ýmittenedi.

Al dәl qazir oralman qandastarymyzdyng basyndaghy eng ýlken qiyndyq - olardyng elge kelgennen keyingi azamattyq aludaghy әkimshilik kedergilerding esinnen tandyratyndyghy. Ótken jyly qabyldanghan «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zannyng janartylghan núsqasynda oralmandargha azamattyq aludyng jenildetilgen tәrtibi qoldanylatyndyghy aitylghan. Áriyne, zandaghy búl janalyq qúptarlyq jaghday. Biraq jaqynnan beri oralman aghayyn azamattyq aluda ózi kelgen elinen qylmys jasamaghandyghy jóninde anyqtama әkelui shart degen talap qosylypty. Jәne oghan sol elding osyndaghy diplomatiyalyq ókildikteri rastap mórin basady eken. Basqa eldi bilmeymin, Qytayda búl mәsele әldeqashan zanmen rettelgen. Mysaly,»Qytay Halyq Respublikasy azamattarynyng shekaradan kirip-shyghuy turaly» QHR Zanynyng 8-babynda: «Tómendegi jaghdaylardyng bireui bolsa, azamattardyng shekaradan shyghuyna tyiym salynady» - dep aiqyn jazylghan. Búghan mynalar kiredi: «1.Qylmystyq jauapkershilikke tartylghandar jәne qogham qauipsizdigi, prokuratura nemese sot oryndarynyng bireui kýdikti dep tapqan azamattar; 2. Soty ayaqtalmaghan azamattyq dau-shargha ilikkender; 3. Jazasyn óteushiler; 4. Enbekpen týzeu mekemesining tәrbiyelenushileri».

Zannan әlippelik sauaty bar adamdardyng barlyghy osyghan úqsas zang talaptarynyng barlyq elde bar ekenin bilmeui mýmkin emes. Soghan qaramastan, oralman qandastarymyzgha 20 jyldan asa uaqyt qoyylmaghan basy artyq talap qoy kimge kerek bolghanyn óz basym týsine almadym. Almaty qalasynda túraqty tirkeluding adam aitqysyz mashaqatyn da aitpay ketuge bolmaydy. 2010 jyly Almaty qalalyq mәslihaty qabyldaghan tirkeuge túrudaghy adam basyna 15 sharshy metrden kem bolmauy jónindegi sheshimi qandastarymyzdyng basyndaghy jaghdaydy erekshe qiyndatyp jiberdi. Búdan tys, elimizge oqu izdep kelgen shetelderdegi qazaq diasporasy úl-qyzdarynyng jaghdayy da kisi qyzygharlyq emes. Olardyng oqugha qabyldanghangha deyingi uaqytsha tirkelu oryndarynyng bolmauy jәne tirkelu merzimin sozdyra almauy, oqugha qabyldanghannan keyin azamattyqqa qújattaryn rәsimdey almauy olardyng ómirindegi eng basty qiyndyq sanalady. Ótken jyly qabyldanghan «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zannyng 33-bap, 1-tarmaghy, 2-abzasyndaghy: «Qazaqstan Respublikasyna bilim alu maqsatynda kelgen etnikalyq qazaqtar oqugha týskennen keyin túraqty túrugha jәne Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn qabyldau turaly ótinish beruge qúqyly», - degen erekshe taghdyrlyq manyzy bar normalardyng boluyna qaramastan, joghary jәne arnauly oqu oryndarynyng kóbisi olardy jataqhanalargha túraqty tirkeluge qoldau hat bermeydi.

Áriyne, qúqyqtyq bazadaghy ózindik kemshilikter de jetip artylady. Mysaly, 23-baptyng 6-tarmaghynda: «Oralmandardyng kóship kelu kvotasyna engizuge kelisim alghan etnikalyq qazaqtar men olardyng otbasy mýsheleri, sonday-aq oralmandardyng kóship kelu kvotasyna engizilgen oralmandar men olardyng otbasy mýsheleri Qazaqstan Respublikasy aumaghyna kelgen kezde, kólik qúraldaryn qospaghanda, jeke mýlkine keden tólemderin tóleuden bosatylady», - dep jazylghan. Bayqap qaraghan adamgha múnda da mysyq tileuli bireuding aghayyndy alalap, bir bólimin shómishten qaghugha baghyttalghan jat pighylynyng qúlaghy qyltiyady. Tútas 23-bap oralmandargha arnalghan jenildikter men basqa da kómek týrlerine arnalghan son, memleketke salmaq salmay, óz mýmkindigimen elge oralghan aghayyndy naq bir kinәli adamday, bar jighan-tergenindi jat júrtta qaldyryp, kedennen 50 keli jýginmen ghana ótesing dep mindetteuding qanday qajettiligi bolghanyn týsinsem búiyrmasyn. Mine, endi kóship kelu kvotasynyng 2015 jylgha deyin toqtatyluyna baylanysty elge oralghan qandastarymyzdyng barlyghy da bar jighan-tergenin jat júrtta qaldyryp ketuge mәjbýr. Atalghan jaghdaygha baylanysty qazaq kóshin qalypty arnagha búru maqsatynda tómendegi qúqyqtyq jәne әkimshilik sharalardy qolgha alu qajet dep bilemiz.

Rysbek SÁRSENBAYÚLY,

«Jas Alash» gazetining bas redaktory:

Biylik syrttan keletin

QAZAQTAN QORQADY

Syrttan keletin aghayyndargha qarjylay, әleumettik kómek kórsete almaytynday elimizde ekonomikalyq daghdarys bar ma? Joq! El basyna ekonomikalyq nәubet tuyp otyrghan joq. Jerimizding kendigi men baylyghy ishtegi ghana emes, syrttan keletin qandastarymyzgha jaghday jasaugha jetkilikti. Demek, ekonomikalyq daghdarys syltau bola almaydy.

Álde el ishinde soghys, últaralyq qaqtyghystar siyaqty kedergi bolarlyq sebepter bar ma? Onday nәrseler de joq. Basqa diasporalardyng ókilderi de syrttan keletin qazaqtargha qarsylyq tanytyp otyrghan joq. Bәlkim, demokratiyasy shamaly, erkindigi shektelgen, әdiletsiz qoghamda ómir sýredi dep, syrttaghy aghayyndardyng ózderining Qazaqstangha kelgisi joq bolar? Múnday da sebep joq. Óitkeni tughan jerding topyraghyna jete almay, armanda ketken Qajyghúmar aqsaqaldyng tilegin syrttaghy milliondaghan qandastarymyzdyng ansap jýrgeni anyq. Jýzdegen nemese myndaghan qazaqty emes, eng aqyry bir ghana Qajyghúmar aqsaqaldy elge jetkize almadyq.

Óz qandastarymyzdy elge kóshiru sayasaty nege ózgerdi? Nege bastalghan isti biyliktegiler ayaqsyz qaldyrdy? Meninshe, jogharydaghylar syrttan keletin qazaqtardyng belsendiliginen qauiptenedi, seskenedi. Óitkeni olardyng elge janashyrlyghy, tәuelsizdikti qadirleui óte joghary. Sondyqtan da syrttan kelgenderge tughan jerindegi kelensiz qúbylystar týrpidey tiyedi. Nege búlay ómir sýremiz, nege memlekettik til ýstemdik qúrmaydy, nege el baylyghy shetel asady dep, sayasy belsendilik tanytuy avtoritarly biylik jýiesine qater bolyp sanalady. Últtyq sananyng nyghangy, últtyq mәselelerdi kóterip, jaghdayymyzdy qiyndatyp, biyligimizdi әlsirete me degen qorqynysh boluy mýmkin.

Eger syrttan milliondap qandastarymyz keletin bolsa, qazaq tilining mәselesi ózinen-ózi sheshiledi. Orys tilining ýstemdigi joyylady. Qalagha qazaqtardy meylinshe kóbirek shoghyrlandyrsa, últtyq mәsele de kedergisiz sheshiledi. Sondyqtan osydan seskenetinder biylik basynda az emes. Orystildi sheneunikter men qazaq tiline shorqaq basshylardyng syrttan keletin kóshti toqtatugha jymysqy sayasatty astyrtyn jýrgizip otyrghanyn bayqau qiyn emes. Búl mening subiektivti pikirim. Búl mәseleni sheshuding birden-bir joly - janayqaydy preziydentke tikeley jetkizu dep bilemin. Taghy da «men bilmey qaldym» degizbes ýshin, elge, halyqqa, últqa shyn jany ashityn aghalarymyz ben azamattarymyzdyng qolyna býgingi jiynnyng qorytyndy qararyn ústatyp, sol kisige jiberuimiz kerek. Sonda ghana osy jiynda kóterilgen mәseleler men súraqtardyng jauabyn preziydentting ózinen tikeley súrap, naqty jauabyn alugha bolady

Nәbijan MÚHAMETHANÚLY, ghalym:

QÚJAT JINAUDYNG ÁLEGI

syrttaghy qazaqtardy keudeden iyteredi

Oralman studentterding bilim aluyna baylanysty mәseleler kóp. Bir million halyq otangha oraldy. Degenmen, bir halyqtyng ýshten bir bóligi shetelde ómir sýrip jatqandyqtan, Qazaqstangha etnikalyq qazaqtardyng oralu ýrdisi jalghasa beredi. Sonyng ishinde eng keremet sayasat - tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda bastalghan bolatyn. Qandastarymyzdyng úl-qyzdary men bala-shaghasy Qazaqstan Respublikasynda bilim aluyna tolyq jaghday jasalghan bolatyn. Onyng zandyq negizderi de bar. Bir erekshiligigi - jyl sayyn bólinetin kvota joghary oqu oryndaryna týsetin studentterding eki payyzyn ghana qamtyghan. Naqtylap aitqanda, 1400 studentke arnalghan.

Etnikalyq qazaqtardyng elge kelu sayasaty ózgergen joq, Mәselen, 1995 jyly qabyldanghan Qazaqstan Respublikasy Konstitutsiyasynyng 30-babynda, 12-babynyng 4-tarmaghynda QR sheteldik azamattardyng qúqyqtyq jaghdayy turaly, 1995 jyly mausymnyng 19-da qabyldanghan №23/37 zanynda oralman jastardyng elde bilim aluyna tolyq zandyq negiz jasalghan bolatyn. 2011 jylghy qabyldanghan «Kóshi-qon turaly zannyn» 4-baby 9-tarmaghynda «atqarushy mekemelerge etnikalyq qazaqtardyng tarihy otanyna qonys audaruyna jәrdemdesu kerek dep kórsetilgen».

Biraq keybir zannama men keybir erejelerde oralman studentterding Otanyna oralyp, bilim aluyna kedergi keltiretin tústary bar. Mysaly, QR Bilim jәne ghylym ministrligining «Qazaqstan Respublikasynda sheteldik bilim úiymdary bergen bilim turaly qújattardy tanu jәne nostrifikasiyalau (balamasyn belgileu) turaly ereje bekitilgen. Osy ereje 2003 jyly 8 tamyzda №542 búiryqpen jariyalanghan. Erejede «bilim alugha ótinish bildirgen bilim turaly qújattardy bergen oqu ornynyng akkreditteu turaly nemese liysenziyasynyng kóshirmesi oqu oryndarynyng nómirimen rastalghan qújatyn úsynuy kerek» dep jazylghan.

Demek, shetelde orta mektep nemese joghary oqu ornyn bitirgen azamattar Qazaqstanda bilim alam dese, osy qújattardy ótkizuge tiyis eken. Basqa memleketterdi bilmeymin, Qytay múnday qújatty bermeydi. Pekindegi Últtar uniyversiytetin bitirgen bir azamat osynda ghylymy dәreje qorghau ýshin liysenziya alugha barghanynda, «keshe ghana memleket bolyp qúrylghan Qazaqstan qanday elsinder ózi? Bizding shәkirttermizden Europadaghy joghary oqu oryndary múnday qújat súraghan emes, kerek bolsa, internetten qarap alyndar», - dep qaytarghan.

Ásirese orta mektep bitirip kelgen 17-18 jastaghy balany Astanagha jiberip, kuәligin ótkizuge qanday mýmkindik bar? Oralman jastardy qújat jinaudyng әlegi shoshytty, kelem deushilerding azangynyng basty sebebi osy. Moralidyq әri ekonomikalyq jaghynan da ýlken shyghyngha batyratyn sebepteri osynda túr.

Ekinshi, songhy jyldarda viza alu mәselesi óte qiyndap ketken, Qazaqstangha Qytaydan kelip oqityndar aldymen qonaqqa kelu vizasy boyynsha ýsh aigha kelip, emtihan tapsyrady, ýsh ay ótken song ghana joghary oqu oryndarynda túraqty tirkeledi. Songhy kezde Ýrimjiden nemese Pekinnen oqu vizasyn ashyp keludi talap etude, sondyqtan qaytadan Qytaygha baryp әlgi qújatty alyp kelgeninshe, alpys kýn de óte shyghady. Demek, viza jasaugha jarty jyl uaqyty ketedi. Oqu oqy ma, әlde viza jasaugha shapqylay ma, tiyimsiz jaghday osy bolyp túr.

Qytayda joghary oqu ornyn bitirip kelgender magistratura men doktaranturagha qabyldanbay, dayyn mamandar orta joldan keri qaytyp jatyr. Biz búl mәselede zandyq erejelerdegi sәikessizdik kedergi bolyp otyr dep týsinemiz.

Oralmandar sayasatyn dúrys jýrgizu - últtyq birtútastyqqa bastaytyn birden-bir jol. Sondyqtan búl sayasatty әlsiretip, qoldan kedergi jasamay, ol ary qaray damugha tiyisti dep oilaymyz.

Beysenqúl BEGDESINOV,

Týrkimenstannan kelgen qazaq:

ELShILIK ESIKTI JAPTY

«Oralman» degen termin maghan únamaydy, Qazaqstanda osy sóz «boghauyz sóz» siyaqty bolyp ketken, mәselen, Reseyge kóship baram desem, olar ýshin men «otandaspyn». Al Qazaqstangha kelgende «oralman», qaydan kelding degen kekesin sóz siyaqty.

Janaózen oqighasyna Týrkimenstannan kelgen oralmandar kinәli deu - baryp túrghan jala. Shynyn aitsaq, sol Janaóznge shapyrashtylardy aparyp túrghyzyp qoysa, kóterilisting kókesi sonda bolar edi. Oralmandardy әkelude myna Reseyden ýlgi alayyqshy. Olar halqy eng az ónirlerge qonystandyrady da, júmyspen de, ýimen de, ózge de kómekpen qamtamasyz etedi. Al Qazaqstannyng sheteldegi elshilikteri sondaghy qazaqtar ýshin esh júmys jasamaydy. Týrkimenstanda Qazaqstannyng elshiligi bolmaghanda, ondaghy qazaqtar otanymyzgha tezirek oralar ma edi. «Teatr kiyim ilgishten bastalady» demekshi, Qazaqstannyng syrttaghy memlekettiligi elshilikten bastalady. Týrkimenstanda Qazaqstan elshiligi ashylghannan beri, kóp mәselege shekteu qoyylghan. Elshilik bolmasa, qazaqtar ýshin jaqsy bolatyn edi. Óitkeni onyng qyzmetin basqa elshilik atqaratyn edi. Sol elshilikting arqasynda solar jergilikti telearnada biz qazaq-týrkimen tuysqan halyqpyz, dinimiz, tilimiz bir dep mәlimdeme jasaghan son, Týrkimenstandaghy 33 qazaq mektebi jabylyp qaldy. Tilimiz bir bolsa, senderge jeke mektepting qajeti ne dedi.

Ayqarmany dayyndaghan -

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

Qarardaghy qadalar

TOQTAP QALGhAN KÓSh

qayta jandanuy qajet...

• Respublika aumaghynda Kóshi-qondy basqaru qúziretin IIM-nen alyp, arnayy ministirlik nemese agenttik etip qayta jasaqtau qajet;
• 1992 jyly 23 qyrkýiekte respublika ýkimeti qabyldanghan «Shetelderdegi qazaq diasporasy ókilderining Qazaqstan Respublikasynda bolghan kezinde әleumettik-ekonomikalyq jenildiktermen qamtamasyz etu turaly» №791 qaulysyn qayta qalpyna keltiru kerek;
• 2010 jyldyng 14 sәuirinde QR premier-ministri qol qoyghan №307 qaulysynyng kýshin joyyp, «Sheteldikterding Qazaqstan Respublikasynda boluyn qúqyqtyq retteuding jekelegen mәseleleri» dep atalatyn 2000 jyly 28 qantarda qabyldanghan QR ýkimetining №136 qaulysyn qayta qalpyna keltiru jәne jetildiru kerek;
• Jyl sayyn 20 myng otbasygha arnalghan kóship kelu kvotasyn 2015 jylgha deyin uaqytsha toqtata túru jónindegi ýkimet qaulysynyng kýshin jong qajet;
• Shetelderdegi qazaq diasporasy ókilderining Qazaqstan Respublikasyna kedergisiz oraluy ýshin, olargha elimizding sheteldegi diplomatiyalyq ókildikterinen, óz ótinishterine sәikes, bir jylgha esh kedergisiz kóp mәrte viza beru qajet;
• Ótken jyly qabyldanghan «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zannyng janartylghan núsqasynda oralmandargha azamattyq aludyng jenildetilgen tәrtibi qoldanylatyndyghy aitylghan. Biraq jaqynnan beri oralman aghayyn azamattyq aluda ózi kelgen elinen «qylmys jasamaghandyghy jóninde anyqtama» әkelui shart degen talap qosylypty. Jәne oghan sol elding osyndaghy diplomatiyalyq ókildikteri rastap, mórin basady eken. Qytayda jәne basqa da alys-jaqyn shetelderde búl mәsele әldeqashan zanmen rettelgen. Mysaly, «Qytay Halyq Respublikasy azamattarynyng shekaradan kirip-shyghuy turaly» QHR Zanynyng 8-babynda: «Tómendegi jaghdaylardyng bireui bolsa, azamattardyng shekaradan shyghuyna tyiym salynady» - dep ashyq jazylghan. Búghan mynalar kiredi: 1) Qylmystyq jauapkershilikke tartylghandar jәne qogham qauipsizdigi, prokuratura nemese sot oryndarynyng bireui kýdikti dep tapqan azamattar; 2) Soty ayaqtalmaghan azamattyq dau-shargha ilikkender; 3) Jazasyn óteushiler; 4) Enbekpen týzeu mekemesining tәrbiyelenushileri». Demek, elge oralghan qandastarymyzgha jiyrma jyl boyy qoyylmaghan múnday basy artyq talap qoygha tyiym salu qajet;
• Respublika aumaghyndaghy barlyq joghary jәne arnauly oqu oryndaryna etnikalyq qazaq studentterin jataqhanamen qamtugha jәne QR azamattyghyn qabyldau turaly ótinish berushilerge esh kedergisiz qoldau hat beruge mindetteu kerek;
• «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zannyng 23-baptyng 6-tarmaghynda: «Oralmandardyng kóship kelu kvotasyna engizuge kelisim alghan etnikalyq qazaqtar men olardyng otbasy mýsheleri, sonday-aq oralmandardyng kóship kelu kvotasyna engizilgen oralmandar men olardyng otbasy mýsheleri Qazaqstan Respublikasy aumaghyna kelgen kezde, kólik qúraldaryn qospaghanda, jeke mýlkine keden tólemderin tóleuden bosatylady» - dep jazylghan. Tútas 23-bap oralmandargha arnalghan jenildikter men basqa da kómek týrlerine arnalghan son, memleketke salmaq salmay, óz mýmkindigimen elge oralghan aghayyndy bar jighan-tergenindi jat júrtta qaldyryp, kedennen 50 keli jýginmen ghana ótesing dep mindetteuding eshqanday qajettiligi joq. Mine, endi kóship kelu kvotasynyng 2015 jylgha deyin toqtatyluyna baylanysty elge oralghan qandastarymyzdyng barlyghy da bar jighan-tergenin jat júrtta qaldyryp ketuge mәjbýr. Sol sebepti barlyq kóship kelushi etnikalyq qazaqtardyng jeke mýlkine keden tólemderin tóleuden bosatu kerek;
• Qazaq kóshining jaghdayy, ony jandandyrudyng naqty joldary haqynda QR parlamentinde arnayy tyndau ótkizu qajet.

qabyldandy.

Almaty qalasy, 2012 jylghy 4 jeltoqsan

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 45 (173) 06 jeltoqsan 2012 jyl