Baqytjan MOMYShÚLY, jazushy: Ataqty bolghannyng azaby kóp

- Altynshy mýshelinizge qaray ayaq basqan ekensiz. Qútty bol­syn...
- Raqmet, ainalayyn. 70 jyl­­dyghym da jaqyndap qaldy. Ortama, ainalama kanday pay­damdy tiygize aldym. Búl kýnge qalay keldim? Ne bitirdim? Mine, búl mereytoy osynday mazalaghan sansyz saualdaryma jauap izdeu arqyly ózim ýshin esep beru se­kil­di, Osy kezge deyin audar­ma­larymdy eseptemegende, odan bólek 30-gha juyq kitabym jaryq kóripti. Múnymen qosa, baspagha әzirlep, shygharugha dap-dayyn et­ip qoyghan alty qoljazbam bar.
- Siz óz tuyndylarynyzda negizinen úly danyshpandardyng filosofiyalyq tújyrymdaryna tereninen enip, býgingi kýnmen salystyra otyryp oy tolghaysyz. Ekining biri birden qabylday al­maytyn kýrdeli oilar sizding traktovkanyzda kimge bolsa da týsinikti. Tvorchestvolyq bas­tauyn­yz­da osynday joldy tan­dauynyzgha týrtki bolghan kim?
- Kitap oqugha jastayymnan tym әues bolghandyqtan shyghar. Jata jastana jatyp, bas kó­ter­mey kitap oqitynmyn. Bireuler kýrdeli jazasyz dep aitady. Oiyndy әdeyi kýrdeli bolsyn dep qúrmaysyn, bәri qúdiretti sózding qaghazgha qalay týrlenip týskenine baylanysty. O basta danalardyng filosofiyasyna jýgingendegi maqsatym - úly oishyldardyng tereng nәrinen jastarymyzdyng boyyna tam-túmdap bolsa da, eng joq degende bir tamshysy sinisti bolsa, jas tolqynnyng keregine jarap, tura joldy adaspay tabuyna bir sep­tigi tiyse degen niyetten tuyndady. Abay, Shәkәrim shygharmalary­nan, shyghys shayyrlary men kó­ne ústazdardyng naqyldaryn ózim­she talqylaugha tyrysamyn. 
Jalpy, mening oiymsha, tvor­­­chestvo degen dúrys emes, tvores - búl sóz tek qana 18 myng ghalam­dy Jaratushygha ghana tәn aity­luy tiyis atau. Óitkeni Ja­ratushy jalghyz. Tvorchestvo - iz­denu joly. Búl rette ózim tý­singendey ózgeler de sol úly­­lardyng úla­gha­tymen susyn­dap, ruhany kemel­dene týsse eken dep arman­day­myn. Ásirese, osynau kýrdeli za­manda úly ús­tazdardyn jo­lyn, baghytyn kór­setkim keledi oqyrmanyma. Ja­zu­shy retindegi missiyamdy kó­p­shilikting osylay qabyldagha­ny abzal.
- Keyipkerlerinizding deni derlik ortamyzda jýrgen belgili kisiler. Kópshilikting keyipker­ler­in­izdi kýndelikti bayqay bermeytin qyrlarynan asha otyryp, olardy biyikterge kóteresiz. Sizding shyghar­malarynyzdy oqyghanda, osynday biyik ruhty azamaty bar elding tý­tini týzu, shanyraghy shayqalmay­ty­nyna degen senim úyalaydy kó­keyge. Búl túrghyda óziniz qanday pikirdesiz?
- Biz kóbinese mansap iyesining shapanyn maqtaymyz, onyng jany qanday, oghan ýnile bermeymiz. So­dan baryp onyng jany, jýregi na­zardan tys qalady. Sonda keyip­kerding úlylyghyn úghynudyng or­ny­na úsaq-týiek, oqyrmangha esh oy salmaytyn, tek kýlki tu­dy­ratyn arzanqol is әreketin, syrt­qy kórinisti surettegennen ne út­paq­pyz.
Mýsilim Dayyrbekov turaly kitap shyghardym. Ol kisi eng әueli qoljazbany Oljasqa oqytugha bergen eken, «búl bolashaqtyng ki­ta­by» dep bagha beripti aqyn aghamyz. Jer betinde perishtedey, taza jandy kezdestire qoy qiyn. Árkimning bir kemshiligi bar, kim bolsa da qatelesedi. Bir-birimizdi qúrmet tútyp, syilaghanda isimiz de ongha basady, algha jyljimyz. Janjal, dýrdarazdyq, esep aiy­rysu, ókpe jýrgen jerde, bereke qashatyny belgili. Sondyqtan da men ýnemi keyipkerlerimnen oqyr­­mangha núrly shuaq shashyl­ghanyn, oqyrmanymnyng jiyrenge­nin emes sýisingenin qalaymyn. 
100 payyz kirshiksiz taza adam joq. Eng ayar qylmyskerding de әiteuir bir jaqsy qasiyeti boluy mýmkin. Ony tek kóre bilu kerek. Soghan jol taba bilu kerek. Osy pozisiyada enbek etip jatyr­myn. 
- Baqytjan agha, 30-gha juyq kitaby jaryq kórgen sizden góri, el ishinde bir kitabymen batyr Bauyr­jannyng kelini qanday bolatynyn kópshilikke dәleldegen, әri oqyr­man­gha ózin jazushy retinde tanyt­qan jeneshemiz ataqty sekildi?..
- Keyde bireulerding «Zekeng ataqty bolyp ketti, kólenkesinde qalyp qoyghan joqsyz ba?» dep qaljyndaytyndary bar. Ataqta túrghan ne bar? Ol may emes nangha jaghyp jeytin. Kimning bolsa da tabysyna, jetistigine tek quanu kerek, eger ol adal, taza enbekpen kelgen bolsa, kimge bolsa da iygi­ligin kóruge nәsip etsin. Ákemiz ai­tushy edi, «ataqtyng qasynda azap jýredi» dep. Ataqty bol­ghan­nyng azaby kóp...
Biz bir-birimizdi emeurinnen týsinemiz. Sonymen adam baqytty. Jalpy, adamnyng eng ýlken bay­ly­ghy - janynda jaqyn jan­dardyn, әsirese, týsinetin jandardyng kóp bolghandyghynda. Talaylardy bile­miz, qarym qatynastary jat­tan da alys. 
Jeneshelering bir qoljazbany bitirdi. Ózi ol enbegin «Shuaqty kýnderdin» jalghasy dep otyr. Men ol oiymen kelispedim. «Búl jeke bir kitaptyng jýgin kóterip túr­ghan dýniye, sәtti shyqqan enbek» dep maqtadym.
- Oqyp shyqtynyz ba?
- IYә, әr tarauyn múqiyat qa­rap shyqtym. Jeneshelerindi ma­ghan jolyqtyrghanyn taghdyrdyng óte sәtti syiy dep bilemin Bizding ýide seniki, meniki degen joq. «Biz - Bizdiki» degen úghym qalyptasqan. Bәri bir baghytta jýredi, bir arnagha týsken otbasymyz. Kózqarasymyz birdey. Birden bәri dóngelep kete qoyghan joq, bir qalypqa týskenshe qajaluday qajaldy jeneshelerin. Adamdardyng birin-biri týsinisui onay sharua emes. Tolyq týsinistik ornyqpaghan otbasynyng berekesi de bolmaydy. Otbasy - shaghyn memleket. Sol ýshin jeneshelerine rizamyn. Ol da talay azap tartty. Qúran oqyghan sayyn keshirim súraymyn. 
- Bauyrjan Momyshúly jay­yn­da jazghan әr avtor batyr beyne­sin ózderi tanyghan qyrynan kórsetu­ge tyrysty. Al siz en­bek­terinizde әkenizding abyzdyq qasiye­tine erekshe toqtalasyz. Ómiri qay­shylyqtargha toly kýrdeli beyneni tolyq ashu mýmkin emes te shyghar?
- Ákem jayly jazatyndar kóp. Bir ret kórgenining ózin ony ghúmyr baqy biletin sekildi es­telikter jazady keyde. Keybir avtorlar «Anany quyp jiberipti, mynany boqtap jiberipti» degen sekildi úsaq-týiek nәrsege әues. Onyng astaryna ýnilmeydi. Ne sebepti olay bolghan, oghan mәn bermeydi, tipti. Ákemning syrtqy bolmysyn ghana suretteytinder jeterlik. Tamyrlarymyzdan aq­qan nәrdi týsinbegennen keyin qiyn bolady. Ákemiz ghúmyr boyy últyn jan-tәnimen sýiip, onyng bolashaghyna alandap ótken túlgha. Bir kýni bylay dedi: «Darvin may­myldan jaratylghan, al men qas­qyrdan jaralghanmyn!» Osy­lay bir auyz sózimen Darvinning evolu­siyasyn joqqa shygharyp otyr. Óitkeni bizding kiyemiz kók­bóri bolghan ghoy. «Sony úmyt­pan­dar!» degen astar jatyr oiynda.
Kez kelgen otyrysta, kezdesu­lerde júrt menen әkem jayly sú­raydy. Onday jaghdayda «Óziniz әke­niz jayly ne bilesiz?» dep qar­sy saual qoyamyn. Kóbinese estiy­ti­nim, «әkem sovhoz diyrektory bolghan nemese partorg, ministr» degen sekildi әngime. Partorg, miy­nistr degen qyzmet qoy. Al ainalasyndaghylar onyng jýregin kóre aldy ma? Mәsele osynda. Bauyrjan atalaryng aitqan edi kezinde: «Adamnyng betin kóru onay, jýregin kóru qiyn» dep. Sony kóruge enbek kerek. Kóre biler kóz kerek, sezine biler sezim kerek. Adamnyng ishki әlemi shek­siz, túnghiyq múhit sekildi. Men oqyrmanyma keyipkerimning ruha­ny әlemin keninen ashyp kórsetkim keledi, jaqsy jaghyn nasihattaghym keledi. Onyng ózge qyzyghar qasiye­tin aldynghy plangha alyp shyghugha tyrysamyn. Óz tuyndylarymen ózgeni qyzyqtyra alsa, onda ja­zu­shynyng maqsaty oryndal­ghany. 
- Bolashaqta әke taqyrybyna әli talay oralatyn bolarsyz?
- Enbekterimning bәrinde әkem­nin, anamnyng aty jýredi. Alay­da jeke ózin bas keyipker etu­ge әli tolyq dayyn emes sekil­dimin. Bar bolghany maghan osynday әke bergenine tәube deymin. 
- Kezinde Batyr Bauyrjannyng balasy «oryssha jazady» dep synaghandar da bolghan shyghar?
- Oryssha jazatynym esh­kimg­e jasyryn emes. Oghan men kin­әli emespin. Aulada birge oi­naytyn dostarym, mektebim, bәri de oryssha, orta solay boldy. Almatyda ol kezde bar bolghany jalghyz qazaq mektebi. Anam «Le­ninshil jas» gazetinde terimshi bo­lyp qyzmet atqardy kezinde. Óte meyirimdi, qoly ashyq, das­tarqany mol kisi edi. «Leninshil jastyn» jas jurnalisteri anam­dy tughan apalarynday kóretin. Ýige jii keletindi. Meni tughan bauyrlaryn­day erkeletti. Sony bayqaghan әk­em, anama: «Osy ba­la­largha esiging ashyq bolsyn әrday­ym. Mynaghan agha bolyp jýrsin ji­gitter» depti. «Leninshil jas­tyn» jurnaliys­teri­ning bәrin agha tú­typ óstim, degenmen shyn mә­nin­degi ómirlik aghalarym bolyp qalghan - Haydolla agha Tilemisov­tin, Kәkimjan agha Qazybaevtyn, Sattar agha Ból­dekbaevtardyng orny erekshe. Búl kýnderi bәri de marqúm boldy. 
Aghalarym kezek-kezek meni teatrgha, spektakliderge, opera­lar­gha aparatyn edi. Dina apamnyng konsertine barghanym әli kýnge jadymda. Opera teatrynyng bar­lyq repertuaryn jatqa biletin­min. Kanikulgha shyqqan kezde, dos­tarymdy ata-analary Mәskeu, Leningradty aralap qaytugha jiberip jatsa, meni әkemning tap­syrmasymen mindetti týrde auylgha attandyratyn. Ishtey әkeme ren­jiy­tinmin sonda. Ol kezde әkemdi týsinbeppin. Auyl degeniniz qay­maghy búzylmaghan últtyq salt-dәs­týr, nanym-senimning qaynar bastauy emes pe! Til de, dil de osynda. Sodan әli kýnge әkeme de, anama da, auylgha da rizamyn. Ákem­­ning kóregendiligine tanghala­myn osy kýnderi. Tamyrym kesil­se de shabylmapty. Ózimning eng birinshi ruhany ústazym - әkem dep bilem әrdayym.
Óz basymnan ótkergennen key­in til bilmegenning jәiin jaq­sy týsinemin, qiyn. Orysqa da bir­jola sinip kete almaydy, ne tolyq qazaq bolyp ta jarytpaydy, qazaq ta dýbәrany qabylda­may­dy.
- Al endi qazirgi tanda nemere­le­riniz qanday mektepterde oqyp jýr?
- Úlymyz Erjandy qazaq mektebine bergen kezimizde, ta­nys­tarymyz: «Bastyq bola almay qalady. Nege olay ettinder» dedi. «Bastyq bolu - basty maqsat emes, eng bastysy - adam bolghany. Bas­tyq bolmasa bolmay-aq qoy­syn, qazaq bolsa bolghany» dedim. Ol mektepti altyn medalimen bi­tirdi. Jurnalistikany tәmamda­ghan Erjanym, keyin kele «papa, men tehnikalyq oqu ornyna týs­kim keledi» dedi. Sodan Almaty energetikalyq institutyn bi­ti­rip, diplomyn әkelip kórset­ken­de, anasy; «Balam, endi medisina­lyq institutqa týsseng qaytedi» dep qaljyndady. Allagha shýkir. Balam adal, taza azamat bolyp erjetti.
Qúdalarym da adal, taza jan­dar. Kelinim qyzym sekildi bolyp ketti.Ýlken nemeremiz fizika-matematika mektebinde oqidy. Ozat oqushy. Matematikagha beyim­diligi babasyna tartqan. Qimyl-qoz­ghalysyna deyin aumaydy әkem­nen. Minezi salmaqty, esimi - Núr­súltan. Ákemiz altyn júl­dyz alyp jatqan­da, dýniyege kel­gen Qayrat Saty­baldynyng úly­nyng atyn Núrekeng «Bauyrjan» qoy­yp­ty. Biz sodan túnghysh ne­me­remizge Núrekenning esimin tan­da­dyq. Al ekinshi ne­meremiz Madiyar - әjesinen au­may­dy. Auzy bir ty­nym tappaydy. Ájelering ekeuin­ning batereyalaryng bitpeydi dep men kýlemin. Óte bauyrmal, kóp­shil. Kimmen bolsa da tez arada til tabysyp ketedi. Biyl birinshi sy­nypqa bardy. Ekeui de qazaq mek­tebinde oqidy.
- Baukenning 100 jyldyq me­reytoyyn býkil respublika bolyp atap ótkenine de kóp bola qoyghan joq. Búl toydyng bir ereksheligi - ru­haniyat jaghyna kóp mәn berilu­men este qaldy. Osy toy qarsanyn­da Bau­kene mәngilik óshpeytin es­kertkish ispetti 30 tomdyghy jaryq kórdi. Oqyrmannyng pikiri qan­day?.
- 100 jyldyq mereytoyy qar­sanynda arnayy bir ghylymy or­ta­lyq ashylyp, estelikterin, arhiyv­te búryn-sondy ja­riya­lan­baghan qoljazbalaryn shygharudy josparlaghan bolatyn. Oghan da arnayy dayyndyq kerek. Ishtey ruhany dәrejege kóterilu kerek. Ásirese, әrbir materialgha qatysty osy oqyrmangha kerek pe, joq pa, búl estelikting shyghar merzimi jetti me, jetpedi me degen mәseleni al­dyn ala taldap, talqylap, zerde tarazynan ótkize bilu kerek edi.
- Keshiriniz, kóp tomdyq kóni­linizden shyqpady ma?
- Joq, shyqqan joq. 30 tom shy­ghardy, kóp nәrseni býldirgen. Mening qolymda «Bauyrjan Mo­myshúly arhiyvining zandy múra­geri» degen qaghaz bar. Memlekettik arhiv eshkimge mening rúqsatymsyz bir japyraq qaghaz da bermeydi. Alayda men arhivten әkemning qa­la­ghan qaghazdaryn alugha rúqsatym­dy berdim. Reseyde búl zannyng ta­laptaryna asa jauapkershi­lik­pen qaraydy. Bizde oghan onsha mәn bermeytin sekildi, múnyng ózi zan­dy dúrys bilmegenning saldary. «Bәri de oqyrman ýshin ghoy, jaqsy etip shygharsynshy» degen oimen ýidegi arhivti de berdik. Qysqasy, 30 tomdyqqa sýzgiden ótpegen dý­niyeler de enip ketken. 
- Siz sayasatqa aralaspaysyz, kópshilik aldyna da kóp shygha bermeysiz. Ne sebepti?
- Eshqanday sayasatqa aralas­qan emespin. Kóppen birge komso­mol qataryna ótkenim bolmasa, jas kezimde de. Partiyagha ótuge úsy­nys týskende, bas tartqan bo­latynmyn. Qúdaysyzdyghyn jýre­gi qabyldamady.
Jazushylar odaghynyng bas­shy­lary aitady: «Bәke, siz 50, 60 jyldyghynyzdy atap kórmediniz. Endi, mine - 70. Taghy da bas tartyp otyrsyz. Nege?» deydi.
Maghan onyng qajeti shamaly. «Kózi tirisinde estip qalsynshy ózi jayly ne aitatynymyzdy» de­gendey, sahnanyng tórine otyr­ghyzyp qoyyp, birinen song biri ilip alyp maqtaghannan ne shyghady. Qúr bosqa ketken uaqytqa obal. Onyng ornyna sol uaqyttyng ishin­de bir bet bolsa da, jazu jazghanym paydaly.
Kindik qanym tamghan jer - Almaty. Jazatynym da Almaty jayynda. Áriyne, óz kórgen-bil­ge­nindi, ómirden týigenindi jazasyn. Bireuler ana bastyqty, myna bas­tyqty jamandaydy, synap jata­dy. Eshkimning esigin ashyp kórgen joqpyn. Qay bastyqtyng qanday ekenin de bilmeymin. Teledidardan kórip, gazetten oqyghannyng bәrine sene beruim qiyn. Jalpy, sayasat­taghy kóp nәrseni týsinbeymin. Tý­sinbey túryp jazghannyng ózi - kýnә.
«Sizding jazghanynyz biz ýshin eskertkish» deydi oqyrmandarym. IYә, ol ras, kitap - mәngilik es­kertkish. Aytalyq, әigili adam­dar­dyng qalanyng kez kelgen búryshynda túrghan qoladan qú­y­yl­ghan eskertkishterdin, tas mý­sinderin bir ret kóru ýshin adamdar izdep barsa, al kitap - әr ýige oqyrmanyn ózi izdep kelgen es­kert­kish. Árdayym qasynnan ta­bylady, onyng keremettigining ózi osynda. Mysaly, men әkemning kitaptaryn saghynghanda jii qoly­ma alamyn. Qaytalap oqyghan say­yn quattana týsemin. Taghy bir qo­lyma qayta alghansha ayalap ornyna qoyamyn .
Memlekettik baspalarda kitap shygharudyng búrynghy tәrtibinen esh júrnaq qalmaghan, qysqartyp esti shygharady. Demeushi tabylsa, jekemenshik baspalarda shygharghan tiyimdi, tirajyndy ýige әkep be­re­di.Ony men avtor retinde mek­tepterge, kolledjderge, oqu oryn­daryna tegin taratamyn. Je­ke óz basym odan materialdyq payda kórip jatqan joqpyn. 
Aq qaghaz kýtip jatqan sekildi.Tang azannan túryp, qúranymdy oqyp, sosyn júmysqa otyramyn. Júmyssyz, yaky jazusyz ótken kýnimdi syzyp tastaugha әzirmin. Jaratqan IYem ghúmyr berse, taghy bir onshaqty kitapty dýniyege әkel­sem be dep oilaymyn. Men­degi arman әzirge osy.

Súhbattasqan Úlbosyn AYTÓLEN

"Ayqyn" gazeti