1917 jyly Orynbor qalasynda 21-26 nshy shilde aralyghynda I nshi jalpyqazaq sezi ashyldy. Sezge Aqmola, Torghay, Semey, Oral, Syrdariya, Jetisu, Ferghana oblystarynan jәne Bókey ordasynan 20 gha juyq ókil qatysqan. Sezding kýn tәrtibine sol kezendegi qazaq júrty ýshin ózekti delingen on tór mәsele qoyylghan. Onyng eng manyzdysy «Alash» pariyasyn qúru jónindegi mәsele. Alayda, arada 92 jyl ótkenimen sol tústa Alash ziyalylary kótergen mәselelerding kóbi әli kýnge ózektiligin joyghan joq.

1917 jyldyng 21-nshi shildesi qazaq tarihyndaghy airyqsha kýn. Búl kýni tek qana alghash ret jalpyqazaq sezi ashylyp, qazaq mәselesin túnghysh ret zamanauy sayasy dengeyde qazaq ziyalary kóterip qana qoyghan joq, sonday-aq. Búl sezde «Alash» partiyasyn qúru turaly sheshim shygharyldy. Tarihshy, alashtanushy ghalym Mәmbet Qoygeldi I-nshi jalpyqazaq sezining qújattyq hattamasy saqtalmaghanyn aitady. Biraq ta eng manyzdy mәseleler retinde memleket basqaru týrleri, avtonomiya mәselesi, jer mәselesi, oqu-aghartu, әiel tendigi siyaqty ózekti mәseler talqygha týsken. Alayda, sezde kóterilgen jer mәselesi býgingi tanda da qazaq últy ýshin ózektiligin joyghan joq. Al, sezding sheshimindegi jer mәselesi jóninde tarihshy Mәmbet Qoygeldi mynanday derek aitty:

1917 jyly Orynbor qalasynda 21-26 nshy shilde aralyghynda I nshi jalpyqazaq sezi ashyldy. Sezge Aqmola, Torghay, Semey, Oral, Syrdariya, Jetisu, Ferghana oblystarynan jәne Bókey ordasynan 20 gha juyq ókil qatysqan. Sezding kýn tәrtibine sol kezendegi qazaq júrty ýshin ózekti delingen on tór mәsele qoyylghan. Onyng eng manyzdysy «Alash» pariyasyn qúru jónindegi mәsele. Alayda, arada 92 jyl ótkenimen sol tústa Alash ziyalylary kótergen mәselelerding kóbi әli kýnge ózektiligin joyghan joq.

1917 jyldyng 21-nshi shildesi qazaq tarihyndaghy airyqsha kýn. Búl kýni tek qana alghash ret jalpyqazaq sezi ashylyp, qazaq mәselesin túnghysh ret zamanauy sayasy dengeyde qazaq ziyalary kóterip qana qoyghan joq, sonday-aq. Búl sezde «Alash» partiyasyn qúru turaly sheshim shygharyldy. Tarihshy, alashtanushy ghalym Mәmbet Qoygeldi I-nshi jalpyqazaq sezining qújattyq hattamasy saqtalmaghanyn aitady. Biraq ta eng manyzdy mәseleler retinde memleket basqaru týrleri, avtonomiya mәselesi, jer mәselesi, oqu-aghartu, әiel tendigi siyaqty ózekti mәseler talqygha týsken. Alayda, sezde kóterilgen jer mәselesi býgingi tanda da qazaq últy ýshin ózektiligin joyghan joq. Al, sezding sheshimindegi jer mәselesi jóninde tarihshy Mәmbet Qoygeldi mynanday derek aitty:

««Qazaq» gazetining 1917 jylghy 31 shilde kýngi sanynda jariyalanghan sezding qaulysynda qazaq halqy ózine enshili jerge ornalasyp bolghansha, jer eshkimge berilmesin dedi. Jәne qazaq dalasynda jaramdy jer az bolghandyqtan, qazaq paydasynan alynyp ketken mynanday jerler toqtausyz qaytarylsyn: dvoryandyq, mal ósiru, sauda-ónerkәsip, kurort, monastyr ýshin dep alynghan jerler týgeldey qazaqtardyng ózderine qaytarylyp berilsin dedi»

Sezge deyin «Qazaq» gazetinde alda qúrylatyn qazaqtyng túnghysh sayasy partiyasy turaly maqalalar jaryq kórip, halyqqa týsinik berilgen. Mәmbet Qoygeldining aituynsha, sol tústa «Qazaq» gazetinde jaryq kórgen Mirjaqyp Dulatúlynyng bir maqalasynda partiya turaly bylay degen: «Reseyde neshe týrli partiya bar. Biraq eshqaysynyng baghdarlamasy qazaq últynyng múrat-mýddesine say kelmeydi». Tarihshy Mәmbet Qoygeldi sol kezenning ózinde últ ziyalylary Qazaqstanda qúryluy tiyis kez kelgen sayasy partiyanyng týp negizinde últtyq mýdde men últtyq talap-tilek jatuy mindetti ekenin bilgen әri múny basy ashyq mәsele retinde qarastyrghan deydi.

Al, qazirgi JSDP tóraghasynyng orynbasary Ámirjan Qosanov býginde alash ziyalylarynyng izbasarlary joq dep esepteydi. Onyng oiynsha, tipti biren-saran últshyl, memleketshil túlghalardyng bar ekenin esepke alghan kýnning ózinde býgingi sayasy jýiening shenberinde olardyng últ ýshin kýresine oryn joq.

Azattyq pen avtonomiya arasy

Tarihshy Mәmbet Qoygeldining aituynsha, 1913 jyly Baqytjan Qarataev, Rayymjan Mәrsekov, Jahansha Seydalin siyaqty últ ziyalylary jalpyqazaq sezin shaqyru, últtyq partiya qúru turaly әngime kótergen. Alayda, búl әngimege Alashordanyng kóshbasshysy Álihan Bókeyhan, «Qazaq» gazetining bas redaktory Ahmet Baytúrsynúly «Qazaq» gazetine toqtau aityp maqala jazghan. Tarihshy Mәmbet Qoygeldi óz sózinde búl turasyna kenirek toqtaldy.

«Ol kezde patshalyq reseyding zany boyynsha, memlekettik dumagha deputat partiyanyng atynan týsetin bolghan. Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly sol kezdegi patshalyq jýie jaghdayynda jәne sol tústaghy sayasy tәrtip jaghdayynda jalpyqazaq sezin shaqyryp, onda sayasy partiya qúru turaly bastama kóteru qatelik bolatynyn onyng sony patshalyq ókimet tarapynan repressiyagha úlasatynyn jaqsy bildi. Sondyqtan da, Álihan Bókeyhan «Qazaq» gazetinde jaryq kórgen maqalasynda bylay dedi: ««Ýy ózimdiki deme, ýy artynda kisi bar» degen qazaqtyng sózi bar. Sening әrbir qadamyndy, әr sózindi andyp otyrghan biylik bar. Jaraydy, sender jalpyqazaq sezin shaqyrasyndar, onda sayasat turaly sóz bolmay qoymaydy. Sonyng bәri biylikting qúlaghyna jetse, senderding әr qaysyndy jýrgizbeydi. Sondyqtan búl әngimeni qoya túryndar. Uaqyty kelgende kórermiz» degen. Shynynda, Baqytjan Qarataev, Rayymjan Mәrsekov, Jahansha Seydalinderding ústaghan baghytynyng strategiyalyq jәne taktikalyq túrghydan dúrys emestigin uaqyt kórsetti»,-dedi Mәmbet Qoygeldi.

Jalpyqazaq sezin shaqyru jәne onda sayasy partiya qúru turaly mәsele qarau jqninde sol tústaghy bastama alash ziyalylarynyng arasynda ýlken әngimege arqau bolghan. Ziyalylar búl mәselege qatysty óz ústanymdary men kózqarastaryn «Ayqap» jurnaly men «Qazaq» gazetining betinde maqala arqyly aitqan.

Al, 1917 jyly 21 shildeden 26 shildege deydin bes kýnge úlasqan I jalpyqazaq sezinde avtonomiya alu men birden Tәuelsizdik jariyalau turaly әngimede Alash ziyalylary arasynda qyzu pikirtalas tughan. Sezde Ahmet Baytúrsynúly men Mirjaqyp Dulatov Qazaq Respublikasy tolyq tәuelsizdigin jariyalau kerek degen talap qoyghan. Alayda, búghan Álihan Bókeyhanov kónbegen. Múny «Alashorda» derekti filimining ssenariy avtory Bolat Mýrsәlim aityp otyr. Al, tarihshy Mәmbet Qoygeldi Álihan Bókeyhannyng búl talapqa qarsy aitqan dәiegin bylaysha keltirdi.

«Álihan Bókeyhan sol tústaghy qoghamdyq-sayasy ahualdy óte tereng әri jaqsy týsingen. Álekeng bylay dedi: «Qazaq jerinde qonys audarushy orys sharualary men orys kazaktarynyng sany basym әri olardyng qolynda qaru bar. Jәne biylikte solardyng jaghynda. Biz әueli olardy ishke tartyp, biz senderdi eshqayda qumaymyz, senderge jaulyghymyz joq, birigip memleket qúrayyq, birlesip әreket eteyik dep olargha týsindireyik. Sosyn baryp, tәuelsizdikti jariyalayyq»,- degen. Álihan Bókeyhan ústanymy dúrys bolatyn.

Sóitip, qúryltaygha deyin eldi basqarugha alghan uaqytsha ókimetting túsynda býkil memleketting formasy federasiya bolady degen әngime gulep túrghan kezde qúryltaygha qazaq halqy ózining jeke partiyasymen qatysyp, sol partiyanyng atynan avtonomiya súrau qajet boldy. Osylaysha, «Alash» partiyasy qúryldy. Al, tarihshy Mәmbet Qoygeldi «Alash» sol kezdegi europalyq ýlgidegi últtyq demokratiyalyq partiya bolghan. Partiyanyng basty qújaty sanalatyn baghdarlamasynyng ózi sol tústaghy batystaghy kez kelgen partiyanyng baghdarlamasynan kem bolmaghan», - deydi.

Tәuelsizdik hәm Alash iydeyasy

Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan keyin últtyq mýddeni kózdegen, talap-tilekteri tek qana últtyng múrat-maqsattaryna negizdelgen Alash iydeyasy jýzege aspady degen pikir qoghamda arakidik aitylady. Bolat Mýrsәlimning pikirinshe, Alash ziyalylary europalyq sayasy mәdeniyetti ústanghan әri europanyng órkeniyetti dәstýrlerine boy úrghan.

«Alayda, býgingi Qazaqstan Reseyding 300 jyldyq otarynyng sanagha singen qúldyq psihologiyasynan әli de ajyray almay keledi. Alash ziyalylary sóz bostanydyghynyng boluyn, barlyq sayasiy-qoghamdyq mәseleler demokratiyalyq jolmen sheshiluin qarastyrdy. Býgingi kýni sayasy mәselerde, kez kelgen mәseleni qazaqtyq negizde qarastyruda alash iydeyasy, olardyng maqsat-múrattary jýzege asqan joq»,- deydi Bolat Mýrsәlim

Alash ziyalylarynyng deni 1937-38 jylghy stalindik repressiya kezinde naqaqtan atyldy. Al, 21 shilde kýni Azattyq radiosynyng veb-paraqshasynda jaryq kórgen Aleksandr Narodesskiyding «Toqaev EQYÚ-nyng Gitler men Stalindi qatar qoyghanyna qynjylys bildiredi» degen maqalasynda EQYÚ-nyng parlamenttik assambleyasy nasizm men stalinizmdi ayausyz synaghanyn aita kelip, QR Parlamenti Senatynyng spiykeri Qasymjomart Toqaev myrzanyng «EQYÚ parlamenttik assambleyasynyng viyse-preziydenti retinde jalpygha mәlim tarihy derekter men qújattargha qarama-qayshy rezolusiyanyng qabyldanghanyna ókinish bildiruge mәjbýrmin. Búl qújat nasistik rejimdi jәne antigitlerlik koalisiyagha kirip, fashizmdi joigha ýlken ýles qosqan әri BÚÚ qúryltayshylarynyng biri bolghan memleketti bir oryngha qatar qoyady» - degen sózin jolma-jol beripti. Al, endeshe...