- Beken myrza, býgingi tanda qazaq qoghamyn tolghandyryp otyrghan mәselening biri - kóshi-qon salasynyng toqtauy bolyp otyr. Tipten keybir ziyalylar múny «qazaq qoghamynyng ýlken toqyrauy» dep atap jýrgenin bayqaymyz. Búl turaly ne aitasyz?  Rasymen kósh toqtap qaldy ma?

- Rasynda qazir kóshi-qon salasy birshama toqyrap túr. Mamandar onyng birneshe sebebi bar dep týsindirip jýr ghoy. Eng bastysy әri negizgi sebebi dep kvota mәselesin aityp jatady.  Bәlkim ol da ras shyghar? Olay deytinim, aldynghy jyly kóship kelgen aghayyndargha dep bólingen 20 myng otbasyna arnalghan kvotanyng tek 34 payyzy ghana iygerilgeni anyqtaldy. Yaghny memleketten bólingen qanshama qarjy jelge úshty. Taghy qanshamasy jemqorlardyng jemsauynda ketti. Taghysyn taghylar. Al men búl jerde basqa dýniyening iyisin sezemin.

- Ol ne iyis? Tolyqtyryp aita ketseniz?

- Memleketimiz kýnnen kýnge damyp, gýldenip keledi. Oghan sóz joq. Biraq últtyq memleket bolyp qalu mәselesi әli de qiyn kýiinde qalyp túr. Kóshting toqtauyna ózimiz emes, syrtqy kýshterding yqpaly boldy ma dep oilaymyn.

- Syrtqy kýshter deysiz be? Olargha qazaqtyng kóshi-qony ne ýshin qajet?

- Óitkeni olar qorqady.

- Neden qorqady sonda?

- Beken myrza, býgingi tanda qazaq qoghamyn tolghandyryp otyrghan mәselening biri - kóshi-qon salasynyng toqtauy bolyp otyr. Tipten keybir ziyalylar múny «qazaq qoghamynyng ýlken toqyrauy» dep atap jýrgenin bayqaymyz. Búl turaly ne aitasyz?  Rasymen kósh toqtap qaldy ma?

- Rasynda qazir kóshi-qon salasy birshama toqyrap túr. Mamandar onyng birneshe sebebi bar dep týsindirip jýr ghoy. Eng bastysy әri negizgi sebebi dep kvota mәselesin aityp jatady.  Bәlkim ol da ras shyghar? Olay deytinim, aldynghy jyly kóship kelgen aghayyndargha dep bólingen 20 myng otbasyna arnalghan kvotanyng tek 34 payyzy ghana iygerilgeni anyqtaldy. Yaghny memleketten bólingen qanshama qarjy jelge úshty. Taghy qanshamasy jemqorlardyng jemsauynda ketti. Taghysyn taghylar. Al men búl jerde basqa dýniyening iyisin sezemin.

- Ol ne iyis? Tolyqtyryp aita ketseniz?

- Memleketimiz kýnnen kýnge damyp, gýldenip keledi. Oghan sóz joq. Biraq últtyq memleket bolyp qalu mәselesi әli de qiyn kýiinde qalyp túr. Kóshting toqtauyna ózimiz emes, syrtqy kýshterding yqpaly boldy ma dep oilaymyn.

- Syrtqy kýshter deysiz be? Olargha qazaqtyng kóshi-qony ne ýshin qajet?

- Óitkeni olar qorqady.

- Neden qorqady sonda?

- Qazaqtyng kýsheyip ketuinen qorqady. Syrtqy kýshter әli de bolsa Qazaqstannyng memleket bolyp, әsirese últtyq memleket bolyp kýsheyip ketuinen qatty seskenedi. Qazaq damyp, últtyq memleketke ainalyp ketse, elimizde emin-erkin sayran salyp jýrgen sheteldik alpauyttargha esik jabylady. Jep otyrghan nanynan airylady. Olar qazaq dalasyn ózderi qoyghan, sózderin sóileytin jemqor sheneunikter arqyly basqaryp otyr. Elimiz alghash tәuelsiz el bolyp, әlemning әr týkpirinde shashylyp jýrgen qazaqtargha aiqara esik ashqannan keyin oralmandardyng alghashqy legi kele bastaghanda syrtqy kýshter oilady: «Jana ortagha sinip kete almaydy» dep. Alayda olay bolmady. Oralmandar sinisip, kiyeli qazaq elining tolyqqandy azamaty bolyp ketti.

Kezinde evreylerdi gumanitarlyq salagha oqytpau turaly jasyryn zang bolghan. Búl evrey júrtynyng ókilderin biylikke aralastyrmau maqsatynda qabyldanghan shara bolatyn. Osynyng saldarynan olardyng bәri tehnikalyq salada bilim aldy. Alayda týbinde tehnikanyng zamany tuyp, әlemdi týgelimen deuge de bolady, evreyler basyp aldy. Bir ghana mysal aita keteyin, qazaqty qynaday qyrghan Goloshekin degen jauyz osy zangha iligip, oqudan shyghyp qalghan adam bolghan. Keyin búl oqshaulau sayasaty ózgergennen keyin evreylerge óte ýlken qoldau jasala bastady. Aldy biylikke keldi. Aqyry sol Goloshekin qazaqtyng týbine jete jazdaghan joq pa?

Búl sayasat әli de jýrip jatyr. Qazaq sekildi úlanghayyr baylyqqa kóz alartatyn mýddeli kýshter, qalay bolghan kýnde de, elimizge syrttan keletin qaynar kózderdi birjolata jauyp tastaugha kýsh salyp jatyr.

- Yapyray-ә!

- Biz alghash tәuelsizdik alghan jyldary Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev 1992 jyly qantardyng ony kýni әlemning әr týkpirinde jýrgen qazaqtargha arnayy Ýndeu jariyalady. Ol Ýndeu «Qayt qazaq, qarashanyraghyna» dep ataldy. Osydan keyin úly kósh bastaldy. Búl qazaqtyng jappay ruhany oyanuyna alyp keldi.

Ol kezde kenestik qúrsau qysyp túrsa da, últshyl demey-aq qoyalyq, halyqshyl túlghalar da kóp edi. Olar jergilikti halyqtyng túrmysynyng tómendigine, jalaqynyng joqtyghyna qaramastan kóshi-qon sayasatyn bir kisidey jýrgize bildi. Elbasynyng ózining arnayy tapsyrmasymen sol kezdegi Auyl sharuashylyghy ministri Baltash Túrsynbaev deytin azamat kýlli auyl sharuashylyghyna dep bólingen qarjynyng bәrin shettegi qazaqty kóshirip әkeluge audaryp jiberdi. Eldegi kýlli jýk kótere alatyn auyr tehnikalardyng barlyghy qazaqtardy kóshirip alu ýshin Mongholiyagha qaray jol tartty. Ayyna 3 myng ýsh jýz KamAZ qyzmet etip, kýnine taghy 4 úshaq jeti ret baryp-kelip túrdy.

Kóshi-qonnyng basynda otyrghan Ghaziz Esmúhanov deytin azamattyng ózi auyl-auyldardy aralap jýrip oralmandardyng jayyn baqylap otyrdy. Kóshi-qon salasyn retteuge jany qazaq, últshyl azamattar ghana tartyldy. Osynyng bәri qazaqtyng darhan dalasynan ýlken ýles kýtken sheteldik alpauyttar men mýddeli toptargha ýlken soqqy bolyp tiydi. Keyin olar ebin tauyp búl ýrdisti toqtatyp osy salagha jemqor, kóshi-qongha jany qas adamdardy tyqpalay  bastady.

Altynshash Jaghanova, Jazybek Ábdiyev syndy basshylar kelgen song búl sala mýldem toqyraugha úshyrady. Kóshi-qon komiytetin Altynshash Jaghanova basqaryp túrghan tústa mynaday zang payda boldy: Oralmandargha Qazaqstangha kóship kelmey-aq, «kóship kelemiz» degen kepildeme hat arqyly kvota bere beretin ereje engizildi. Osyny paydalanyp ebin tapqandar papka-papka jalghan qújat әkelip kórsetip, milliondaghan qarjyny arqalap kete beretin jaghdaygha jetti. «Oralmandar jemqor, kóshi-qonnyng aqshasyn jamqyryp jatyr» degen әngimeler osy kezden bastap aityla bastady. Shyn mәninde jalghan qújat jasau arqyly kóshi-qonnyng basynda otyrghandar ózderi jymqyryp otyrdy. Oralmandar aqsha alghan joq, kerisinshe belgili bir top memleket qazanyndaghy qarjynyng  jetpis-seksen payyzyn ózderi alyp, qalghanyn shygharyp berip otyrdy. Búl qarjylar biylikting eng joghary dengeyine deyin baryp jatty. Búl turaly kezinde aittyq ta. Biraq eshkim qúlaghyna qystyrghan joq. Kóshi-qon osynday sayasatpen toqtatyldy. Ol keybir mýddeli toptardyng ynghayyn qaray júmys isteytin sheneunikter arqyly jýzege asty.

- Býginde kóshi-qon mәselesi ghana emes tirkeu jayy da qiyndap túr. Halyqty әleumettik qorghau jónindegi ministrlikting janyndaghy arnayy komiytet taratylyp, atalmysh salany Ishki ister ministrligining tarapyna bergen song jaghday tipten ushyghyp ketti. Búl turaly ne aitasyz?

- IYә, rasynda kóshi-qongha bólinetin qarjy ghana emes, zandyq normalargha da ózgeris engizilip jatyr. Parlament tórinde  tirkeu turaly erejege oralmandar sol elding azamattyghynan shyghyp kelsin degen qosymsha engizildi. Búl óte ýlken kedergi bolyp otyr. Ekinshiden kóship keletin oralmannyng qazaq ekenin dәleldeui tiyis. Yaghny qújatynda qazaq dep jazylyp túruy kerek deydi. Al kóship kelip jatqan qazaqtardyng qújatynda onday joq. Eshqanday memleket kóship jatqan qazaqqa «qazaq» dep jazyp bermeydi. Múny sheneunikter jaqsy biledi. Sóite túra, sonday zang qabyldap aldy. Osynday әkimshilik kedergilerding saldarynan kóship kelgen qazaqtar tirkele almay sandalyp jýr. Ne әri joq, ne beri joq. Aqyry ebin tauyp tirkele bastaghan siyaqty edi, taghy bir kedergi shyqty. 2000 jyly qabyldanghan IIM-ning qaulysy bar eken. 15 sharshy metr aumaqqa bir adamnan artyq adam tirkeuge bolmaydy degen. Endi osy zandy negizge alyp jatyr. Mysaly mening ýiim 65 sharshy metr ghana. Zang boyynsha bes-alty adamnan artyq adam tirkey almaydy ekenmin. Olardyng artyghyn kýshpen shygharyp jatyr. Búl da qazaqtyng keluin shekteuding qiytúrqy amaly sekildi kórinedi de túrady.

- Toqyrap túrghan kóshi-qon salasyn qayta damytu ýshin qanday qadamdar jasau kerek dep oilaysyz?

- Býginde kóshi-qongha osy salanyng tetikterin bilmeytin adamdar otyr. Solardy azaytu kerek. Sosyn tirkeu mәselesin retke keltiru kerek. Kezinde elimizge tyng iygeru kezinde milliondaghan ózge últtar keldi. Biraq solardyng qaysysynan qújat súradyq. Ýkimetting aqshasyna auylyn túrghyzyp, aldyna malyn salyp berdik emes pe? Sonau alpysynshy jyldary Qytaydan 200 myng qazaq kóshirip әkeldik. Olardan sol kezde eshkim de býgingidey bitpeytin qújat súraghan joq.

Súhbattasqan - Býrkit NÚRASYL

«Halyq sózi» gazeti