Surette soldan ongha qaray: Bilisbek Ábdrazaq, Esenghaly Raushanov, Auyt Múqiybek.

(«Qazaqstan-2050 » Strategiyasyna oray)

Salmay jortqan jigitten,

salmay qúlyndaghan bie artyq!

Halyq maqaly

Esenghaly - kәdimgi aqyn, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik silyghynyng laureaty, «Jazushy» baspasynyng diyrektory Esenghaly Raushanov.

«Jazushy» baspasynyng Abay men Gagarin danghyldarynyng qilysynda ornalasqan «Baspalar ýiinin» besinshi qabatynda ekenin elding bәri biledi. Osy qabattyng shyghys jaq basynda Esagham otyrsa, batys týkpirine «Baldyrghan» jurnalynyng redaksiyasy qonys tepken. Sol balalar basylymynda júmys istep jýrgenimde bir bayqaghanym, alys-jaqyn shetelden, óte-móte Shyghys Týrkistannan Almatygha atbasyn tiregen ýlkendi-kishili qalamger aghayyndardyng eng kóp izdeytin, kezdeskisi keletin eki adamy boldy. Onyng biri, әriyne, mening Túmagham - Túmanbay Moldaghaliyev ta, ekinshisi osy Esenghaly Raushanov.

Surette soldan ongha qaray: Bilisbek Ábdrazaq, Esenghaly Raushanov, Auyt Múqiybek.

(«Qazaqstan-2050 » Strategiyasyna oray)

Salmay jortqan jigitten,

salmay qúlyndaghan bie artyq!

Halyq maqaly

Esenghaly - kәdimgi aqyn, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik silyghynyng laureaty, «Jazushy» baspasynyng diyrektory Esenghaly Raushanov.

«Jazushy» baspasynyng Abay men Gagarin danghyldarynyng qilysynda ornalasqan «Baspalar ýiinin» besinshi qabatynda ekenin elding bәri biledi. Osy qabattyng shyghys jaq basynda Esagham otyrsa, batys týkpirine «Baldyrghan» jurnalynyng redaksiyasy qonys tepken. Sol balalar basylymynda júmys istep jýrgenimde bir bayqaghanym, alys-jaqyn shetelden, óte-móte Shyghys Týrkistannan Almatygha atbasyn tiregen ýlkendi-kishili qalamger aghayyndardyng eng kóp izdeytin, kezdeskisi keletin eki adamy boldy. Onyng biri, әriyne, mening Túmagham - Túmanbay Moldaghaliyev ta, ekinshisi osy Esenghaly Raushanov.

Bir qyzyghy, Esenghaly Ábdijapparúly bir orynda bayyzdap kóp otyrmaytyn, ary-beri jýrisi kóp, qimyly tez, ýnemi kóterinki kónil-kýide jýretin jan. Men de solaymyn, óz bólmemnen Túmaghanyng kәbiynetine jii qatynap jýrem. Júmys kýnderi Esaghanmen zalda әldeneshe ret úshyrasyp qalyp jatamyz. Qansha kezdessem, sonsha mәrte «Auytpysyn, qyzdargha qauippisin?» dep anadaydan ólendetedi. Keyde bizding bólimge salyp úryp, ózi jetip keletini bar. Al, óz kәbiynetine kire qalsang boldy, qyzmetker qyzyna shay aldyryp, dәm tatyrmay shygharmaydy. Siz ony aitasyz, aqyn aghamyz qoly qalt ete qalsa bolghany, shetelderge de tartyp otyrady. Telefon soqsan, birde Týrkiyada, endi birde Qytayda, keyde Germaniyada jýrmin deydi aman-sәlemindi almay jatyp...

Qazaqsha men oryssha óz tili ghoy, jasy eluden asqanda aghylshynshany da bilip alghan aghamyz. Baspalar ýiinde jýretin keniyalyq  jigitpen mýdirmey sóilese beredi. Sondyqtan «әlemning qay týkpirine barsam da, tilden «gramm» qinalmaymyn qazir» dep qoyady. Mine, orta jastyng ortasynan aughanda «Ýsh túghyrly tildin» qyzyghyn kórip jýrgen bir qazaq aqyny bolsa, ol - osy Esenghaly kókem!

Ótken jyly, Múqaghalidyng seksen jyldyghynyng qarsanynda Qúljadan Bilisbek Ábdrazaq kele qaldy. Bitәy agham aqyn toyynda ótetin mýshayradan ekinshi oryndy jenip alghan bolatyn. Sol marapatyn alugha kelgen beti edi. Dәstýr boyynsha Túmaghagha sәlem bergen son, Bilisbek te Esenghaly aghasyna kezdese ketkisi keletinin anghartty.

Qansha kirip-shyghyp jýrmin, aqyn bola túra, Esaghamyz әdebiyet, óleng jóninde ómiri tis jarmaydy. Esesine arghy bette qalghan aghayynnyng jaghdayyn, kóship kelgen qandastardyng kýn kórisining ne bolyp jatqanyn kóbirek súraydy. Bir emes, birneshe qaytalap súraydy. Qansha kezdessen, sonsha ret súraydy. Odan qala berdi, tórt týlik mal jayly әngimening mayyn tamyzady da otyrady. Adaydyng tegin, ary ketkende, jeti atagha sheyin ghana tarata alatyn boluy mýmkin. Al, qústardyng qay týrine salynyz, týp-túqiyanynan qazirgisine deyin janylmay jipke tizip aityp beredi. Ary qaray jýirik at, qúmay tazy, qyran býrkit, súlu qyzgha ketedi deysing kósiltip...

Sóitsek, onyng biz bilmeytin ózindik mәni bar eken.

Sol kezdesude Esenghaly Raushanov myna bir әngimesimen Bilisbek ekeumizding kózimizge jas ýiirdi. Isting úzyn-yrghasy bylay bolghan:

Osydan biraz jyl búryn aqyn aghamyz Qytaydan kóship kelgen Serik atty jigitpen tanysady. Serik shiyettey ýsh balanyng әkesi eken. Áyelimen bir otbasynda bes-aq jan. Qoyshylyqty arghy atalarynan beri jalghastyryp kele jatqan qaratabannyng ózi bolyp shyghady. Aqyn aghasy óz әdetimen qandasynyng hal-jaghdayyn súray ketedi. Sóitse, Serik bahadýriniz arghy bettegi azyn-aulaq malyn, baspanasyn, tiyesili jerin satqan da, Qazaqstanym qaydasyng dep tartyp otyrghan. Kelgesin Almatynyng manayyndaghy auyldardyng birinen qolda bar qarajatyna mal qamaytyn qora-qopsysy bar ýsh bólmeli jer ýy satyp alady. Kóshi-qon jaghynan beretin kvotasyn әperem degen deldaldar myng dollaryn alyp, aldap ketedi. Ary qarayghy jerde tirshiligining túralanqyrap túrghanyn aitady. Sózi pysyq, janary ot shashqan, ensegey boyly jigitke qarap, jany ashynqyrasa kerek, Esenghaly agha býy deydi.

- Serik batyr, sen saspa, bylay iste: men saghan elu bas qazaqy saulyq alyp bereyin. Sen sony baq, tudyr. Ýsh jyldan keyin sol elu qoyymnyng basyn din-aman ózime qaytarsang bolghany. Al, osy aralyqta ósetin tólin ózing paydalan. Jaqsy baqsan, bir qora qoy aidap shygha kelesing әli-aq!

Eseptep kórse, elu qoydyng qúny Esenghaly aghanyng shetelge, ailap jýrgenning ózinde, eki-aq ret shyghyp keluine ketetin soma eken.

Uәde oryndalady. Ayaq astynan elu qoyly bolghan Serik eki nәsildi qoshqar satyp alady. Kelesi kóktemde elu saulyq jalqylatyp, egizdetip týgel qozylaydy. Erkegining bәrin satyp, soyyp, túrmysytyq qajetine júmsaydy. Asqan tiyn-tebenine analyq alyp, qorasyna qosady. Ekinshi jyly 70-80 bas tóldeydi. Songhy jyly jýzding ýstinde saulyq qozy ertedi. Kәnigi malshy mal basyn ýirenshikti әdispen rettep otyrady... Osylaysha, ýsh jyl ótken son, dәl qonyr kýzde inisi Esaghasyna:

- Agha, kelip qoylarynyzdy alyp ketiniz. - dep telefon soghady.

Esenghaly barsa, bir tu qoydyng basy kesilip, qazangha bylqytyp et asylghan. Sol mandaghy kórshi-qolang tayyl-tayaghy qalmay týgel jinalghan. Esik aldyndaghy aghash kólenkesine kilem jayylyp, kórpe tóselip, qos-qostan qús jastyq qoyylghan. At shaptyrym etilip, aspa-tók dastarqan jayylghan...

Qarasa, Esenghaligha dep bólingen maldyng qarasy elu túyaqtan әldeqayda kóp. Kórsen, kózing túnatyn kileng bir arqarday  saulyqtar, eliktey toqtylar. Manyna juytpay, aspangha sekiredi.

Sóitse, Seriging de aghasyna tartqan erding eri eken. Ár jyly tughan tólden on besin arnayy iriktep alyp, bólek en salyp, Esaghasy bergen elu qoygha qosyp otyrghan. Sóitip, Esenghalidyng elu qoyy mejeli mezgilde toqsan bes bas bolyp qaytarylmaqshy eken.

Dәl osy tústa Serikting ýiindegi Esaghannyng kelini túryp:

- Áy, Serik, bile bilsen, Esenghaly agha bizge Atajúrtta Alla jolyqtyrghan Qydyr baba boldy ghoy! Ol kisi Núrmúhamet degen jiyen úlym bar degen ótkende. Soghan atap taghy bes toqtygha en sal. Sonymen dóngelek jýz bas etip, rahmetimizdi aityp, qaytarayyq aghagha. Óz malymyz da, Qúdaygha shýkir, jýzden asyp jyghyldy ghoy, әne!» -  depti.

Mine, qyzyq! «Alaghan qolym - beregen», «Bireuding jayasyn jesen, ózinning úshandy sayla» degendi zerdesine toqyp ósken naghyz qazaq osynday bolady!

Qojayynnyng artyq mal almaymyn dep azar da, bezer bolghanyna qoyshy jigit tipti kónbeydi.

Qandasynyng qorasyna mal sap berem dep jýrgende, Esenghaly Raushanovtyng ózi, oilamaghan jerden, 100 qoydy aidap shygha keledi.

Sodan ne istedi deysiz ghoy?

Esagham basqa batany jasaydy. Etten asaydy. Ersili-qarsyly ystyq lebizder, aq tilekter aitylady. Sosyn sol Serikke bergen shartpen 100 bas qoyyn sonda kóship kelgen eki qandasyna elu-eluden taghy bólip beredi de, Almatygha qaytady. Arada zymyrap jәne ýsh jyl óte shyghady. Búl joly barsa, bayaghyday emes, eki jerde qazan asylyp, eki tórde dastarqan jasalghan. Qoyshylardyng qorasynda Esenghaligha dep bólip qoyghan eki jýz túyaq túr deydi manyrasyp.

Endi ne istedi deysiz ghoy Esagha?

Endi 200 qoydy elu-eluden tórtke bólip, bayaghy әdispen jana kóship kelgen tórt otbasyna sanap ótkizedi de, búiyrghan dәmnen auyz tiyip, jolgha týsedi...

- Jaqynda baryp, kórip keldim. Kelesi jyly, Alla amanshylyghyn berse, sol eki jýz saulyq tórt jýz bolyp qaytqaly túr. Men ol maldy qayda aparam, qidym sol aghayyndargha. Basqasyn qoyshy, shetten keletin tuystardyng enbekkerligi, tózimdiligi óz aldyna, adaldyghyna, kisiligine, jomarttyghyna dәn riza boldym. Malshyny jәne tauyp qoydym, endi segiz otbasygha taghy bólip berem sol tórt jýzdi. Bagham desender, Auytjan, myna Bilisbek ekeuine de eluden qoy bereyin. -deydi Esagham eki ezui qúlaghyna jete kýlip...

- Múnday kómekti Ýkimet ekesh Ýkimet te jasaghan joq shetten kelgen qandastaryna. Mynauynyz tura memleket ózi qolgha alyp, keshendi baghdarlama etip, úzaq merzimge jalghastyratyn sharua ghoy!.. - deymin men tang qalyp.

- Ras, Esenghaly agha, erlegen ekensiz! - deydi Bilisbek dosym da jasty kózin sýrtip jatyp.-Bizge bermey-aq qoyynyz, sol auyldan keletin otbasylargha kómekteskeninizge rahmet!!!

Aqyn aghamyzben estelikke fotogha týsip, betinen sýidik. Qoshtasyp, dalagha shyqtyq. Abay danghylynyng arghy betindegi ayaldamagha qaray ayandap baramyz, eseptep baramyz:

- Segizden keyin, on alty.

- On altydan keyin, otyz eki.

- Odan ary alpys tórt.

- Bir jýz jiyrma segiz.

- Eki jýz elu alty.

- Bes jýz on eki...

- Qysqasy, otyz jylda «Esenghalidyng elu qoyy» túp-tura 51200 basqa jetedi. Qazaq kóshi osy beti toqtap qalmasa, 1024 otbasy qorasynan eluden «Shopan ata» týligin órgizedi degen sóz, Bilisbek!..

Al, otyz jylda qandastarymyzdyng qorasynda ósimnen qalghan  qoydyng sany qansha basqa jetetinin esepteuge Bilisbek ekeumizding sholaq arfiymetikamyz, shyny kerek, jetinkiremedi. Biraq, týgin tartsan, mayy shyghatyn Jetisudyng say-salasy qalayda mynghyrghan malgha tolary dausyz. Búdan artyq ne kerek alystan kelgen aghayyngha!!!

Aman bolsa, Esagham seksen alty jasqa keledi eken ol kezde. Ya, kvota bolsa toqtatyldy. Oralman bauyrlar, endi ne isteydi, әzirshe sol Esenghalidyng elu qoyymen  ildaldalay túrsyn. Mine, «Qazaqstan-2050» Strategiyasy jasaldy ghoy jaqynda, elimiz sonau eki myng eluinshi jylgha qarap otyrmay, otyz-aq jylda damyghan otyz elding bolmasa da, otyz bir ne otyz eki elding qataryna qosylady. Óitkeni Qazaqstannyng damu qarqynynyng úshqan qústan da tez ekenin keshegi «Qazaqstan-2030» shyndap dәleldep bergen joq pa?! Sóitip,  Esenghaly agham toqsangha tayaghanda Ýkimetimiz de es-aqylyn jiyp, on-solyn tanyp, shette de qazaqtarymyz bar edi-au dep kóz qyryn bir salatyn shyghar!? Basyn bastap, osynau jerge deyin әkelgen, jemisin bergen Esenghaly kәriyanyng dayyn «baghdarlamasyn» Qazaq ýkimeti eptep óz qolyna ala bastaytyn bolar. Alla soghan aman jetkizsin!

Ne kerek, bayaghy kósemderding kezi bolsa, naghyz «myn-myng jasa!» deytin kising osy Esenghaly Raushanov edi. Ol zaman kelmeske ketkeli qashan!? Ázir de eptep aitugha bolatyn shyghar. Biraq, odan góri, ózimizding Jәkem - Jambyl atamyzdyng jasyna keliniz degen әldeqayda qisyndy, jón emes pe!

Toqsan toghyz emes, jýz jasanyz, Esenghaly kóke!!!

Abai.kz