Joq jerden jau izdegimiz kelmeydi, biraq sózsiz sheshiluge tiyisti bir mәsele bar. Ol - Úighyr audanynyng atauyn ózgertu. Byltyr jyldyng sonynda «Onomastikalyq mәseleler» turaly Zanmen birge Petropavl, Pavlodar, Úighyr ataulary birjaqty bolar dep elendep edik. Sóitsek zang «qoghamdyq pikirdi esepke alu qajettigin» basa aitqan eken. Óte dúrys. Qoghamdyq oidy esepke alu kerek. Biraq qogham degen - bir qalanyn, ne kóshening jergilikti halqy ghana emes. Qogham degen - býkil Qazaqstan halqy. Biz onomastikagha bir auyldyng kózimen qaray almaymyz. Kýlli qazaqtyng býtindigi túrghysynan ghana qaramaytyn ba edik?
«9 qantarda Preziydent bir top óner qayratkeri, aqyn-jazushylardy qabyldady. Sol jiynda úighyrlardyng kósemi Ahmadiyev (Mәjilis deputaty Múrat Ahmadiyev - red.) úighyr jastaryna QR Konstitusiyasyn úighyrshagha audaryp beruge úsynys aitty. Birde-bir qazaq: «Au, bәrimiz - Qazaqstan azamatymyz. Nege olar memlekettik tildi bilmeydi? Nege ýirenbeydi?» dep uәj aitpady».

Joq jerden jau izdegimiz kelmeydi, biraq sózsiz sheshiluge tiyisti bir mәsele bar. Ol - Úighyr audanynyng atauyn ózgertu. Byltyr jyldyng sonynda «Onomastikalyq mәseleler» turaly Zanmen birge Petropavl, Pavlodar, Úighyr ataulary birjaqty bolar dep elendep edik. Sóitsek zang «qoghamdyq pikirdi esepke alu qajettigin» basa aitqan eken. Óte dúrys. Qoghamdyq oidy esepke alu kerek. Biraq qogham degen - bir qalanyn, ne kóshening jergilikti halqy ghana emes. Qogham degen - býkil Qazaqstan halqy. Biz onomastikagha bir auyldyng kózimen qaray almaymyz. Kýlli qazaqtyng býtindigi túrghysynan ghana qaramaytyn ba edik?
«9 qantarda Preziydent bir top óner qayratkeri, aqyn-jazushylardy qabyldady. Sol jiynda úighyrlardyng kósemi Ahmadiyev (Mәjilis deputaty Múrat Ahmadiyev - red.) úighyr jastaryna QR Konstitusiyasyn úighyrshagha audaryp beruge úsynys aitty. Birde-bir qazaq: «Au, bәrimiz - Qazaqstan azamatymyz. Nege olar memlekettik tildi bilmeydi? Nege ýirenbeydi?» dep uәj aitpady».
Búl - jurnalist Nәziya Joyamergenqyzynyn «Feysbuktegi» paraqshasynan alynghan jazba. Ózimiz ol jiyngha shaqyrylmadyq, biraq aitylghan әngime ras bolsa, tanghalmasqa lajynyz joq. Úighyrlar úighyr tilinen basqa tildi týsinbey me eken? Al týsinbese, osy kýnge deyin Qazaqstannyng Konstitusiyasyn oqymay kelgen be? Álde búl elde Konstitusiyanyng bary endi esterine týsip pe? 20 jyldan keyin Múrat Ahmadiyevtiki qay sandyraq?
Osynyng aldynda ghana «shyn.kz» saytynda «Úighyr audany Qaljat auylynda jergilikti úighyrlar toptasyp kelip, ýsh qazaq shekarashysyn itshe tepkilep ketkeni» jazyldy. Otyzdan astam úighyrdyng osynday ozbyrlyghyna jergilikti polisiya da kóz júma qarapty-mys. Al kórshiles jatqan qazaq auyldary kóterilmek bolghanda audan әkimi men prokurory, polisiya bastyghy baryp, eki jaqty tatulastyrmaq bolghan. «Audandyq atqarushy biylik pen qúqyq qorghau organdary shekara týbindegi últaralyq qaqtyghysty jasyryp qalu ýshin janyn saluda. Tipti shekarashylardyng ózderin aiyptauy da mýmkin...» deydi janaghy jariyalanym avtory.
Boldy-bolmady, biraq búl jaghdaylar birneshe jyldan beri tynyshtalghanday kóringen «úighyr mәselesin» internet-resurstarda qayta qozdatyp qoydy. Joq jerden jau izdegimiz kelmeydi, biraq sózsiz sheshiluge tiyisti bir mәsele bar. Ol - Úighyr audanynyng atauyn ózgertu. Byltyr jyldyng sonynda «Onomastika turaly zanmen» birge Petropavl, Pavlodar, Úighyr ataulary birjaqty bolar dep elendep edik. Sóitsek zang «qoghamdyq pikirdi esepke alu qajettigin» basa aitqan eken. Óte dúrys. Qoghamdyq oidy esepke alu kerek. Biraq qogham degen - bir qalanyn, ne kóshening jergilikti halqy ghana emes. Qogham degen - býkil Qazaqstan halqy. Biz onomastikagha bir auyldyng kózimen qaray almaymyz. Kýlli qazaqtyng býtindigi túrghysynan ghana qaramaytyn ba edik? Mәselen, bәzbir әkim ózining Myrqymbaev degen atasynyng atyna kóshe berip qoydy deyik. Erteng «Áy, mynau úyat qoy, Myrqymbaev degen kim edi?» dese, kóshening atyn auystyru kerek bolady ghoy. «Qoghamdyq pikir» degen bir kóshening túrghyndary bolsa, ol kóshede túratyn 15 Myrqymbaev ólse bermeydi atasynyng atyn. Sol siyaqty, Petropavldyng atyn 80 payyz orys ólse ózgertpeydi. Úighyr audanynda da sol jaghday.
Birer jyl búryn sayasattanushy Dos Kóshim: «Qazaqstanda basqa últtyng atynda audan bolugha tiyisti emes. Úighyr audanynyng atyn ózgertudi úighyr halqynyng ziyalylary kóterse dúrys» dep edi. Biraq onday esti úsynys kóteretin úighyr ziyalysy kórinbeydi. Eng beytarap degen Yuldash Azamatovtyng ózi (jurnalist): «Qazir «Úighyr audanynyng atyn ózgertemiz» dese, men bile túra «Nege olay?» dep oilaymyn. Bilmegen bir jigit shyghady da, «Búl qalay?» dep dau kóterui mýmkin. Taghy da qaqtyghys shyghyp ketpesine kepil joq», - degeni bar.
Al týptep kelgende, audannyng atyn ózgertu - eshqanday da úighyrlardy renjitetin qadam emes. Biz úighyrlardyng respublikasyn tartyp alayyn dep jatqan joqpyz, bar bolghany jerding tarihy atauyn qaytarmaqpyz. Al búl jerding tarihy atauy - Sharyn. Úighyr audany degen bertinde, 1935 jyly Kenes ókimeti tanghan sóz. Áytpese ghasyrlar boyy múnda qazaqtar ghana túrghan, qazaqtyng ghana jeri búl.  Qazir 1860-80 jyldary bir, 1960-70 jyldary eki bosyp kelgen úighyr ónip-ósip, 210 myngha jetip otyr. Jer-jahanda úighyrlardy jarylqap, jaghday jasap otyrghan jalghyz memleket - Qazaqstan. Bir úighyr tanysymyzdyn: «әlemdegi eng baqytty úighyrlar Qazaqstanda túrady» degeni esimde. Endeshe sol, baqytqa bólep otyrghan memleketti nege qúrmettemeske?
Alty jyl búryn Shelekte «memleket senderdiki, jer bizdiki!» degen úran shyqty. Qaybir jyly Astananyng manynda úighyrlardy toptastyryp, úighyr auylyn qúrayyq degen kәdimgi resmy úsynystar boldy. 2006 jyly Shelek qalasynda bir top úighyr qazaq balasyn tepkilep, qúlaghyn kesip ketti. Onyng aldynda osyghan úqsas taghy bir dauly oqigha boldy. Kóp úzamay balighatqa tolmaghan qazaq qyzyn birneshe úighyr jabylyp zorlady. Osy oqighalardan keyin oblys-oblystan qyzuqandy qazaq jigitteri jetip, «úighyrlardy sabaymyz!» dep kijinip shyqqany da mәlim. Ol jayttardyng bәri baspasózde jazyldy. Qarap otyrsanyz, úighyrdyng ses kórsetkeni de, qazaqtyng ses kórsetkeni de jaqsy emes. Búl - atqarushy biylikting qareketsizdigining kórinisi.
Áytpese osy elding azamaty joq elding tuyn kóterip jýretin be edi kóshede? Olar qazaq budjetinen aqsha alyp, úighyr mektebinde oqidy, úighyr gazetin shygharyp, auruhanagha tegin qaralyp, baraqatqa kenelip otyrady. Biraq bóten elding tuyn kóteredi. Áriyne, eger Vietnam azamaty Vietnamnyng tuyn kóterip jýrse, oghan eshkim qoy demeydi. Qayta Otanyn sýietin adamgha qúrmetpen qaraytyn edik. Al Qazaqstannyng azamaty Qazaqstan jerin ózge bir elge telip, ózinshe karta syzyp, ony әleumettik jelide jariyalap, joq memleketting tuyn kóterip jýrse - aqylgha syimaytyn jaghday.  Basqany aitpaghanda Astana manyndaghy bir dәmhanada («Mereke» sauda ýiining tómengi qabatynda) dayashylary betine «Úighyrstannyn» tuyn basyp jýredi. «Búl jer - Úighyrstan bolu kerek» degen separatistik pighyl emey, nemene? Tu - últtyng emes, memleketting belgisi. Yaghny búl - óz últyn sýy emes, Qazaqstandy memleket retinde qúrmettemeu.
Qazaqstannyng ózge ónirinde úighyr kórmegen qazaqtar bar. «Almatynyng qazaqtary óz Otanynda otyryp kelimsekterdi nege basyna shygharady?» dep tepsinetinderin kórgenbiz. «Kóp qorqytady, tereng batyrady». Qazir Almaty oblysy, Úighyr audany halqynyng 51 payyzy úighyr, 41 payyzy qazaq, 8 payyzy ózge últ ókilderi. Jogharyda aitylghan Qaljat auylynda, mәselen, halyqtyng 80 payyzy úighyr. Key auyldargha barsang «úighyr patshalyghyna» týsip ketkendey bolasyn. Onday auyldarda biylik basynda da úighyrlar otyr. Ákimshilikte úighyrsha sóilesedi, úighyrsha sóilemeytin adam júmysqa da túra almaydy. Yaghny Konstitusiyadan bólek, «jergilikti» zandar bar. Soghan qaraghanda, jergilikti úighyrlar Ata Zanymyzdyng baryn shynymen de bilmeui mýmkin. Kóshede úighyrsha jazular, mektepte úighyrsha pәnder, shýldirlep jýrgen baqytty úighyr balasy - qúddy bir basqa memlekette jýrgen siyaqtysyn. Búghan jergilikti audannyng aty «Úighyr audany» ekenin qosyp qoyynyz. Osydan keyin, әriyne, eng meymandos bauyrymyzdyng da keudesine nan pisedi. Qasym Mәsimiyler jazghan jalghan tarihty shyndyqqa balap, kýnderding kýni «búl jer úighyrdyng ata qonysy» degenge shyn niyetimen sene bastaydy. «Úighyr mәselesinin» bәri osynday pighyldardan shyghady.
Jeke qazaq pen jeke úighyrdy alghanda olar bir-birine jau emes. Qúdayy kórshi, әriptes, tipti qúda boluy mýmkin. Jalpy qazaq pen jalpy úighyr da araz emes. Eki últtyng arasyna qasaqana syna qaqqysy keletinder de boluy mýmkin. Biraq este saqtaytyn jay - qazaq osy Qazaqstannyng tútastyghyna syzat týsirgisi keletin kez kelgen últty da, jekelegen adamdy da qolpashtay almaydy. Qazaqstannyng biyligi de sonday qisynmen kelui kerek siyaqty...

Aytylghan sóz
Beksúltan NÚRJEKEÚLY, jazushy:
- Qazirgi Úighyr audany - búrynghy Aqsu, Sharyn bolystarynyng orny. Ár últqa «úighyrdyng audany, orystyng audany, kәristing audany» dep erekshelep jer atauyn beruge bolmaydy. Búl -  Kenes ókimeti kezindegi «bólip al da, biyley ber» sayasatymen jasalghan sharua. Mening pikirimshe, sayasy jaghynan shekaraly aumaqta múnday atau bolmauy tiyis. Múnda Ilege qúyatyn Sharyn ózeni bar. Myndaghan jyldar boyy týzilgen keremet Sharyn kerishi bar. Ol kerishtegi ýngirler, jarlar qazaq jerining әdemiligin pash etip túr. Sondyqtan audan Sharyn audany dep ataluy kerek. Al kórshiles Panfilov audanyna Orbúlaq degen atau bergen tiyimdi.

"Halyq sózi" gazeti