- Óziniz jetekshilik etetin «Saq» kinostudiyasynyng mulitiplikasiya salasyna shyndap den qoyyp, kórermenge túshymdy dýnie úsynyp jýrgenin júrtshylyq jaqsy biledi. Jalpy, osy júmys qalay bastaldy? Ýlken óner ortasynan syrt jýrgenderinizge qaramastan, naqty bir maqsat qoyyp, jemisti enbek etulerinizding syry nede?

- Óziniz jetekshilik etetin «Saq» kinostudiyasynyng mulitiplikasiya salasyna shyndap den qoyyp, kórermenge túshymdy dýnie úsynyp jýrgenin júrtshylyq jaqsy biledi. Jalpy, osy júmys qalay bastaldy? Ýlken óner ortasynan syrt jýrgenderinizge qaramastan, naqty bir maqsat qoyyp, jemisti enbek etulerinizding syry nede?

- Ózimiz kishkentay kýnimizden әjele­rimizding ertegisin tyndap, mulitfilim kórip óstik, tәrbiyelendik. Ertegilerding bәrinde basty keyipker maqsat-múratyna jetetin, jaqsylyq jamandyqty jenetin. Qazir ata-analardyng balalaryna ertegi aitpaq týgil, qatty kónil bóluge uaqyty joq. Azannan keshke deyin bazarda, anda-múnda jýrip, sharshap-shaldyghyp, keshke ýiine bir-aq keledi. Sosyn ertegi aitu qay­da, «mә, ainalayyn, mynany kórip oty­ryn­dar» dep dayyn diskini bere salady. Al qazir mulitfilimning bәri - sheteldiki. IYdeologiya, tәlim-tәrbie basqa, onyng bәri bizding mentaliytetke kelmeydi. Sondyqtan da býginde mektepterde, jasóspirimder arasynda qylmys, suisid óte kóbeyip ketti. Sonyng bәri - kompiuterdegi atys-shabys oiyndar men shetelding mulit­fili­m­­de­rindegi qatal, jankeshti nәrselerdi kóp kórgennen. Onda birin-biri atyp ketu, asyp ketu op-onay. Qazir mektepte, kóshede tapansha asynyp jýru solardyng әserinen tuyndaghan dep oilaymyn. Kez kelgen kinony, mulitfilimdi bala kórip qana qoymaydy. Onyng jýregi sorghysh siyaqty, bәrin ózine sinirip, sózine deyin jattap, qaghyp alyp otyrady. Sondyqtan da ózi­mizding últtyq dýniyelerimizdi alyp keluimiz kerek. Ol ýshin búl salagha memleket tarapynan kónil bólinui tiyis. Al qazir «ne­men ainalysasyn?» degenge «mulitfilim týsirem» desen, tipti kýlki qylady, bala­nyng oiyny siyaqty kóredi. Shyndyghyna kelgende, búl - eng basty nәrse. «Jastar - bizding bolashaghymyz» deymiz, «Qazaqstan Orta Aziya barysyna ainalady» dep ýmittenemiz. Al sol mejege kimning arqasyn­da jetpekpiz? Yaghny sol jospardyng bәrin osy býgingi balalar, jas jetkinshekter jýzege asyrady. Solardyng jýreginde biz patriottyq sezim tudyruymyz kerek. Otanyna, eline, salt-dәstýrlerine degen sýiispenshilik, tilimizdi, dinimizdi qadirleu, qasterleu sezimderining bәrin jas úrpaqtyng boyyna qazir siniruimiz qajet. Al onyng eng onay әdisi - mulitfilim. Sebebi olardy synypqa kirgizip qoyyp birdene aitsan, tynday qoymaydy. Al mulitfilimdi tele­didardyng aldynan ketpey otyryp kóredi, jýregimen úghyp, sonyng bәrin sanasyna si­ni­rip alady. Sondyqtan da mulitfilim arqyly kishkentay jetkinshekterimizdi salt-dәstýrin qadirleytin, syilaytyn, últtyq mýddemizge say patriot etip tәr­biye­ley alamyz. Demek, mulitfilim dege­nimiz - óte kýshti iydeologiyalyq qaru. «Bala tәrbiyesi - besikten» deytin bolsaq, qazir­gining besigi teledidar bolyp otyr. Bala­lardy sol arqyly tәrbiyelep jatyrmyz. Olar «qoy» deseng de qoymay, mulitfilim arnalaryn tauyp alyp, shetelding mulit­filim­derin kórip ósip jatyr.

- Al sol mulitfilimderdi shygharyp, әlemge keninen taratyp jatqan sheteldikter búghan iydeolo­giya retinde qarap otyr emes pe?

- Áriyne. Olar sol arqyly ózining mәde­niyetin nasihattap otyr. Mysaly, qay auylgha barsang da, qazir balalar «Jumong bolamyz» dep shybyqty at qyp minip, shauyp jýredi. Al nege olar «Qobylandy bolamyz», «Alpamys bolamyz» demeydi? Óitkeni bizde onday mulitfilim de, kino da joq. Al búryn ózimiz kishkentay kýnimizde batyrlar jyrynyng kýitabaghyn atalarymyzben birge tyndaytynbyz. Sonyng ózinen qatty әserlenetinbiz, kastruliding qaqpaghyn qalqan ghyp, qoldan qylysh jasap, batyrlargha elikteushi edik. Býginde bizding osy sharuamen ainalysyp jýrgenimizding ózi - patriottyq.

Men qazirgi jastardy mýlde týsinbey­min. Áskerden qashady nemese shetelge oqugha barady da, sol jaqta qalyp qoygha tyrysady. Sebebi elin jaqsy kórmeydi. Al nege sol shetelden ýirengenin Otanynyng paydasyna, iygiligine júmsamaydy? Bile-bilsek, Týrkiyanyng damyp otyrghan sebebi - әrbir týrik shetelde jan-jaqty bilim alady da, kórgen-bilgenin, ýirengenin eline әkep qúyady. Bizding jastarymyz keri­sin­she, memleket qarjysyna syrtta bilim alady da, sol boyy syrtqa qashady. Sebebi olarda eline, Qazaqstangha degen sýiispen­shilik, patriottyq sezim joq. Biz sony oyatu ýshin de mulitfilim jasaumen qazir ainalysuymyz kerek.

- Degenmen eldin, әsirese biylik tizginin ústaghan basshylardyng mulitfilimge degen kózqarasy týzelmeyinshe, búl salada ilgeri­leu­shilikting bola qongy neghaybyl shyghar...

- Mysaly, bizding mulitfilim týsirip jýrgenimizge on shaqty jyldyng jýzi bol­dy. Bylay qarap túrsan, bizdiki de - óndiris, kino óndirisi. Al «Kәsipkerlikti qoldau ortalyghy» tәrizdi mekemelerge barsan, olar kýle qaraydy, «mulitfilim shygharamyz» desen, myrs ete qalady. «Ondaylargha kómektes degen núsqau da, eshtene de joq» deydi. Mysaly, biz de kәsipkermiz, 25 adamgha júmys berip otyr­myz. Birinshiden, jas úrpaqty pat­riot­tyq túrghyda tәrbiyelep, Elbasynyng sayasatyn qoldau maqsatynda júmys istep jatyrmyz. Qazaq tilin mulitfilim arqyly ýiretu jaghynan da birneshe jobalar jasadyq. Jәne búl tek til ýiretu ghana emes, onda kәdim­gidey oqigha bolady. Mysaly, bir oqighagha personaj etip Qazaqstannyng bary­sy men qonjyqty aldyq. Sol ekeui «Biz qúr jýre bermey, kýnine bir jaqsylyq jasayyq» dep kelisedi. Al endi «Ne istey­miz?» degende, qaratorghaydy kórip: «Kóktem keldi, qaratorghaygha úya jasap bereyik» deydi. Sóitip, ara, balgha izdeydi jәne osy sózderding bәrining oryssha, qazaqsha atauyn aityp jattyghady. Sol úyany sosyn aghashqa iledi. Qaratorghay alghys retinde olargha әn shyrqap beredi. Yaghny múnda tәrbiyelik te mәn bar. Múny kórgen kishkentay balalar qústargha úya jasaugha, jan-januarlargha qamqor bolugha tyrysady. Reseylikter mulitfilimning myqty iydeologiyalyq qúral ekenin týsinip ýlgerdi. Sóitip, Iliya Muromesti de, basqa batyrlaryn da týgeldey ekrangha shygharyp qoydy. Olar tipti mulitfilimderining ózine «russkiy duh», «gde nasha bogatyriskaya sila» degen sózderdi qosyp otyrady. Osydan keyin balalar, әriyne, batyr bo­lyp ósuge, elin, jerin sýiyge tәrbiyele­nedi, ruhtanady. Sol Resey mulitfilim sala­syna byltyr 500 mln rubli bólgen, biyl 1,5 mlrd rubli bólip otyr. Bizde de «Qa­zaqfilimge» aqsha bólinedi, biraq onyng deni kino týsiruge ketedi de, mulitfilimge bolar-bolmas qarjy qalady.

- Osynday jaghdayda mulitiy­plikasiya salasyn qalay jandan­dyrugha bolady? Qaytkende qazaq animasiyasynyng baghyt-baghdary týzeledi?

- Mening oiymsha, búl salany kóteremiz desek, bayaghy «Soizmulitfilim» degen siyaqty «Qazaqmulitfilimdi» jandan­dyruy­myz kerek, ol jeke otau bolyp bó­linip shyghuy tiyis. Búlay bolmayynsha, jaghday týzelmeydi. Mysaly, Odaq kezinde balalar kinostudiyasy óz aldyna bólek boldy. Odessa, Mәskeu balalar men jasóspirimder kinostudiyalary júmys istedi. Solar tek qana balalargha arnap kino, mulitfilim jasap otyrdy. «Timur jәne onyng koman­dasy», «Qola qús», «Qan­jar» sekildi basqa da jaqsy-jaqsy filim­der, ertegiler tý­siril­di, naqty baghdarlamalar jasaldy.

Ras, «Qazaqfilim» jylyna biren-saran balalar filimderin shygharyp qoyady. Biraq ol kimge, qalay jetedi? Ámen Qay­darov aghamyz mulitfilimning mәsele­sin aityp, әli shyryldaumen keledi. Sol kisining izbasary retinde artynan, mine, biz kele jatyrmyz. Biraq endi bir on jyldan keyin biz de sharshauymyz mýmkin. Ras qoy, әrbirden keyin «osy maghan kerek pe» deysing ghoy. Sondyqtan múnday nәrselerding bәrin biz yntalanyp, jigerlenip túrghan kezimizde jasauymyz kerek. Qúlshynyp túrghan adamdargha jol ashyp berse, ol ókimetke týk emes. Mysaly, onsyz da jyl sayyn qanshama festivali ótkizip jatyr. Solardy úiymdastyrugha, sahnany әrlen­diruge júmsaytyn qarjylarynda shek joq. Sol bir kýndik sharalargha ketken aqshagha qanshama mulitfilim jasaugha bolatynyn eseptep kórseniz, ýiip-tógip tastaugha bolatyn edi. Mamandar joq bolsa, bir sәri. Olay dep aita almaysyn.

- Qazir birqatar telearnalar mulitfilim, derekti filim degen siyaqty nәrselerdi óz talgham­dary­na ynghaylap, ózderi týsiretin jaghdaygha jetti. Alayda keybirining mәn-manyzy syn kótere bermeydi...

- Osy orayda men mynanday nәrsege qarsymyn. Bizding últtyq dýniyemizdi óz últymyzdyng adamdary jasauy kerek. Mysaly, telearnadan berilip jýrgen «Aldarkóseni» basqalar týsirgen. Ras, kiyiz ýiler de, últtyq kiyimder men oiy-órnekter de әdemi. Óitkeni onyng bәri kitapta túr. Alady da, kompiutermen óndep, jóndep bere beredi. Al adamdaryna qarasan, bәri - shetinen aqymaq, alayaq. Al sheteldikter Robin Gudty jasasa, týr-túlghasy kelisti, ónsheng súlu akterlerdi oinatady. Al negi­zinde, ol - qaraqshy. Sol bir ghana qaraqshy jóninde Gollivud 40 kino týsirip tastady, eng myqty degenderinen birese ana akter, birese myna akter oinaydy. Men, mysaly, bizding Aldarkóse men Tazsha balany qazirgi kórsetip jýrgenimizdey bolghan dep oila­maymyn. Ájeler de jýzi jyly, meyirban­dy emes, kileng qabaghy týksiygen, siyqsyz jandar retinde kórsetiledi. Sonyng bәrin ózge últtyng ókilderine týsirtip jatyr. Solargha bergen aqshany bizge berse, qan­shama manyzdy, últtyq nәrseler jasaugha bolatyn edi! Mysaly, jusannyng basynda boztorghay shyryldap otyratynyn biz bilemiz, olar bilmeydi. Olar, mysaly, sauysqandy otyrghyzyp qoyy mýmkin. Biz jusannyng iyisin iyiskep óstik. Halqymyzdyng ómir ýrdisin, salt-sanasyn jaqsy bilemiz. Ne istesek te janashyrlyqpen isteymiz. Eger de Qobylandy, Alpamys batyrlardy shygharatyn bolsaq, oghan tolyq mýmkindigi­miz bar. Tek qarajat jaghy ghana qolbaylau bolady. Biylik basyndaghylardyn, deputat aghalarymyzdyng bala-shaghalary, nemere­leri joq pa? Solar ýiindegi bala­lardyng qanday mulitfilim kórip otyr­ghanyn bayqamay ma? Soghan oiynshyq re­­tin­de emes, tәrbie qúraly retinde qara­sa, birde bolmasa birde: «Qashanghy bizding balala­rymyz shetelding mulitfili­min kórip ósedi? Osy mәselening bir sheshimin taba­yyq» dep oilasar edi ghoy.

- On shaqty jyldyng ishinde «Sapa olimpiadasy», «Múnlyq-Zarlyq», «Qazaqstan maqtany­shy», «Qazaqiya» siyaqty basqa da kóptegen mulitfilimder týsirdi­nizder. Biraq solardyng elge jetu, kórsetilu jayy qalay bolyp jatyr?

- Biz ózimiz «Qazaqfilimnin» tapsyry­symen «Qoshqar men teke», «Momyn men qaraqshy», «Maymaq qaz» jәne Á.Tәjibaev shygharmasynyng jelisimen 12 minuttyq «Tolaghaydy» týsirdik. Osylardyng ishinde «Qoshqar men teke» ara-túra kórsetilip jýr. «Ala qonyz ben qúmyrsqa», «Týlki, kene, tasbaqa» siyaqty 4-5 minuttyq mulit­filimderimizdi «Balapan» arnasyna ótkizdik.

Mine, osy jerde mulitfilimning tәr­biye­lik mәnin aita ketkim kelip túr. Mysaly, «Tau kótergen Tolaghaydy» mulitfilim emes kezinde Sauran degen ýsh jasar bala­ma әngimelep bergen edim. Aytqanda da әsirelep, әdemilep aitasyng ghoy. Jastyqty alyp, «Tolaghay taudy bylay kóteripti», «óitipti, býitipti» degenimde, balam oila­nyp otyryp, qabyrghadaghy taudyng suretine qarady da: «Áke, keyin óskende men de Tolaghay siyaqty myna taudyng bir bólshegin alamyn da, bizding auylgha aparyp qoyamyn. Auylda tau joq qoy» dedi. Yaghny ertegi tyndaghannyng ózinen osynshama әserlengen kishkentay bala mulitfilim kórse, qanday keremet ruhtanady desenshi! Biraq nege ekenin, «Tolaghaydy» «Qazaqfilim» әli kórsetip jatqan joq. Sujetke sarshúnaqty kirgizip, ony Tolaghaymen dostastyrdyq. Ishinara osynday ózgerister bar. Olay etpesek, taghy bolmaydy. Óitkeni qazirgi zamangha say kórinister, oqighalar bolmasa, balalardy qyzyqtyru qiyn, bizding búryn­ghy kórgen mulitfilimderimizdi olar tap sol kýiinde kórmeydi, olargha qimyl-qozghalys, qyzyqty oqighalar kerek. «Ba­tyr­lar jyryn» týsirsek te, ishine sonday birdeneler qosuymyz kerek. Reseylikter de, sheteldikter de solay istep jatyr. Yaghny tәrbiyening ózin sonday nәrselerding ishine kirgizip jiberuge tiyispiz.

- Osy orayda, ózderiniz týsirgen nemese týsirip jatqan mulitfilimder arqyly, mysaly, kórermenge neni siniruge tyrys­tynyzdar nemese qanday qasiyetke tәrbiyeley aldynyzdar?

- Mәselen, «Qazaqiya» atty mulitipliy­kasiyalyq jobagha halqymyzdyng salt-dәstýri men әdet-ghúryptary negiz etip alynghan. Búl joba tanymdyq mindetti ghana atqaryp qoymaydy, sonymen birge kishken­tay kórermenderding boyyna patriottyq ruh pen adamy izgi qasiyetterdi siniruge de baghyttalghan. Úzyn-yrghasy 7-8 minutty qúraytyn әrbir seriya naqty bir taqyrypqa arnalghan. Mysaly, birinshi seriyagha Nau­ryz­dy merekeleu dәstýrining qashan jәne qaydan bastau alghany, shyghys Jana jyly­nyng enuin qay kezden bastap esepteu kerek­tigi, nauryzkójening qalay dayyndalatyny siyaqty basqa da jayttar arqau etilgen. Ekinshi seriyada elimizding maqal-mәtelderi men naqyl sózderi kórneki týrde týsindi­riledi. Ýshinshi seriyada halqymyzdyng eng keremet dәstýrlerining biri, yaghny belgili bir júmysty júrt bolyp júmyla atqaratyn asar jayly bayandalady. Múnda Tasbaqa jylap otyrady. «Nege jylap otyrsyn?» dese, «ýiim joq» deydi. «Saghan ýy ne kerek, óz ýiing - ózinde, rahat emes pe» dese, «Erteng tughan kýnim, dostarym kelse, ýstime dastarqan jayamyn ba» deydi. Sodan Asqabaq auylynyng túrghyndary «Jaray­dy, onda biz asar jasayyq» dep, bәri ja­bylyp, tasbaqagha ýy salyp beredi. Bar­lyq seriyalardy ózderi de tanymal últtyq brend esebindegi basty keyipkerler - Qamshy men Asyq baylanystyrady. Kónil­di oqighalar әn, әuenmen ýilesimdi týrde beriledi. Kez kelgen mulitfilimning әi­teuir bir tәrbiyelik dәni bolady. Demeu­shilik jasalsa, múnday dýniyelerdi aldaghy uaqytta da kóptep týsiruge bolar edi.

- Rejisserlerding kópshiligi әdette ssenariy jaghynan tapshy­lyq kórip jatady. «Kórkemdigi joghary, mәn-manyzy talapqa, talghamgha say túshymdy dýniyeler az» dep qynjylady. Sizderde búl jaghy qalay?

- Osy mәselemen «auyryp» jýrgennen keyin biz kóbinese óz basymyzda pisip-jetilgen, óz oiymyzdaghy dýniyelerdi shy­gha­ramyz. Áriyne, ssenariylerge konkurs jariyalap, ishinen eng ozyqtaryn tandap alyp jatsaq, óte jaqsy bolar edi. Biraq oghan shamamyz jetpeydi. Birtalay jyl búryn D.Isabekovting ssenariyi boyynsha «Múnlyq-Zarlyqty» týsirdik. Mysaly, osy Múnlyq-Zarlyqtyng oqighasyn bala­lardy qoyyp, ýlkenderding ózi bilmeydi, bilgen kýnde de anyz nemese ertegi dep oilaydy. Ol - negizinde, bolghan oqigha. Ontýstik Qazaqstandaghy Syrdariya boyyn­da Múnlyq-Zarlyqtyng da, Shansharhan degen әkesining de beyiti oryn tepken, Hanshayym degen aral bar. Oqigha sol jerde ótken. Biraq júrttar molanyng qasy­nan ótip jýrse de, oqighasyna mәn bermey­tin. Bizding mulitfilimdi kórgen song baryp: «E, osylay bolghan eken ghoy» dep jatyr. Sebebi eskirip ketken, kitaphanalardyng bir búryshynda jatqan kóne dastandy kim tauyp alyp oqy beredi?

- Mulitfilimdi týsiruin týsire­siz­der, biraq onyng da kórermenge jetui onay emes ekeni anyq. Óz ónimderimizdi telear­na­lar tegin kórsete qoygha qúlyqty emes degen siyaqty...

- Shynymen de, telearnalargha mulit­filim úsynsan, satyp aludyng ornyna, kerisinshe, ózinnen aqsha súraydy. Osy orayda, bizding arnalarymyz ózimizdikin emes, shetelding mulitfilimderin kórsetuge nege qúmar degen súraq tuyndaydy. Múnyng sebebi - olardy óte arzan baghagha alady. Olarda jana, ortasha jәne eski mulit­filim­der jeke-jeke sórelerde túrady jәne baghalary da sol shyqqan uaqytyna sәikes bolady. Bizdikilerding satyp alaty­ny - negizinen, eski mulitfilimder. Shym­kenttik jergilikti telearnalardan: «Senderding mulitfilimderindi neghyla­myz? «Tom men Djerriydin» bir jylgha jetetin seriyasyn 7 myng tengege satyp al­dyq» degendi de estidik. Ras, Uolt Disney­men talasa almaymyz. Biz tipti onda bol­dyq, kórdik. Olarda mulitfilimning bir bólimining ózinde myng adam júmys isteydi. Áriyne, olardyng sapasy bólek. Biraq tәrbiyelik mәni qanday? Mysyqty ústap alyp, balghamen basynan úrsa, tompayyp shygha keledi, taghy úrsa, taghy tompayady, basyn qaghyp jiberse, miy qaynap jatady degen siyaqty nәrseler ghoy. Sony ómirde qaytalap, mysyqtyng basynan balghamen úrghan balalardy da kórgenbiz. «Múnyng ne?» desen, «Qazir basy isip shyghady» deydi. Osyghan kýlesing be, jylaysyng ba?

- Endi osy saladaghy kelensiz­dikterdi jondyn, júmysty jolgha qondyng qanday mehanizmderi bar?

- Otandyq telearnalargha últtyq ónimderimizdi satyp alu jәne sheteldik filim­derdi kórsetudi azaytu jóninde naqty tapsyrma berilui tiyis. «Mәdeniyet turaly» Zannyng 28-babynda sheteldik ónimderden góri otandyq ónimderge kónil bólu jәne nasihattau turaly taygha tanba basqanday etip aiqyn jazylghan. Biraq sonyng oryndaluyn qadaghalap, talap etip jatqan eshkim joq. Sol últtyq ónimderdi biz shygharyp jatyrmyz, biz de - kәsipker­miz. Biraq sony dәleldey almay otyrmyz. Shyn negizinde, biz de tauar óndirushimiz ghoy. Biraq júmys istep otyrghan jerimizdi júrtqa kórsetuge úyalamyz. Men ózim osy jerding әkimi bolsam, «Bizding qalanyng atyn shygharyp jatyrsyndar ghoy, myna ghima­rat­ta otyryndar. Senderge taghy ne kerek? Kompiuterlering eski me, mine, janasyn alyndar» dep, júmys isteuge meylinshe jaghday tughyzar edim. Meninshe, olar bizdi «jeke kәsipker, osymen qyrghyn aqsha tauyp jatyr, ne ýshin olargha kómektesuimiz kerek» dep oilaytyn boluy kerek.

- Al tәrbiyelik mәn-manyzy zor taghylymdy dýniyelerinizdi diski týrinde taratugha ózderiniz qanshalyqty mýddelisizder?

- Mulitfilim taspalarynyng syrtyn әdemilep bezendirip, sapaly týrde shygharuyn shygharamyz. Biraq ertesine-aq sony qaraqshylyq jolmen kóshirip basyp, ony arzan tiyn-tebenge satyp, onay jolmen payda tabushylar kóbeyedi. Yaghny qaraqshylyq tyiylmay túrghanda bizge búl jaghy tiyimsiz.

- Ángimenizge raqmet.

Alashqa aitar datym...

«Qazaqmulitfilim» óz aldyna jeke otau tigip shyghuy tiyis. Sonda ghana júmys jandanady. Bizde Kókshetauda, Astanada, sosyn bizding Shymkentte mulitfilim týsirumen ainalysyp jatqan 2-3 jeke studiya bar. Olar da memleketting qoldauyn kýtip otyr.

Avtor: Roza RAQYMQYZY

"Ayqyn" gazeti