Býgingi tanda ekologiyalyq jaghdayymyz nasharlap, shólimizding qúmy jelmen úshyp jayylymdyq jerimizdi basyp, egistik jerimizding qúnarly /gumus/ topyraghy jelmen úshyp, shan-tozangha ainalyp, jer taqyrlanyp, egin eguge jaramsyzdanyp bardy.  Ghalymdardyng esebi boyynsha jyl sayyn bir gektar egistik jerimizden on tonnagha juyq qúnarly topyraq jelge úshyp ketip eken.

Dýniyejýzi resurstar institutynyng derekterine jýginsek, Qazaqstan territoriyasynyng 99 % qúrghaqshylyqqa beyim bolyp sanalsa, jerimizding 66 % qazir týrli dengeydegi  shóleyttenuge úrynyp otyrghan kórinedi.

Barlyq 188 mln gektar jayylymdyq jerimizding 26%, yaghny 48 mln. gektardan astamy qúrghaqshylyq saldarynan jyldan jylgha azyp-tozyp bara jatqan kórinedi. Songhy on jyl ishinde 30 mln. gektardan astam qúnarly egistik jerimizding 10 mln. gektargha juyghy qúnarsyzdanyp, egistik ainalymnan  shyghyp qalypty /onyng 15%-y suarmaly jer/.

Auylsharuashylyq jerimizding qúnarlylyghyn kemitpey, qalypty jaghdayda saqtau ýshin, egistik jer kólemimizge jyl sayyn 2,6 mln tonna tynaytqysh siniru qajet bolsa, býgingi kýni sinirip otyrghan tynaytqyshymyzdyng kólemi 213,3 myng tonnany ghana qúraydy..

Býgingi tanda ekologiyalyq jaghdayymyz nasharlap, shólimizding qúmy jelmen úshyp jayylymdyq jerimizdi basyp, egistik jerimizding qúnarly /gumus/ topyraghy jelmen úshyp, shan-tozangha ainalyp, jer taqyrlanyp, egin eguge jaramsyzdanyp bardy.  Ghalymdardyng esebi boyynsha jyl sayyn bir gektar egistik jerimizden on tonnagha juyq qúnarly topyraq jelge úshyp ketip eken.

Dýniyejýzi resurstar institutynyng derekterine jýginsek, Qazaqstan territoriyasynyng 99 % qúrghaqshylyqqa beyim bolyp sanalsa, jerimizding 66 % qazir týrli dengeydegi  shóleyttenuge úrynyp otyrghan kórinedi.

Barlyq 188 mln gektar jayylymdyq jerimizding 26%, yaghny 48 mln. gektardan astamy qúrghaqshylyq saldarynan jyldan jylgha azyp-tozyp bara jatqan kórinedi. Songhy on jyl ishinde 30 mln. gektardan astam qúnarly egistik jerimizding 10 mln. gektargha juyghy qúnarsyzdanyp, egistik ainalymnan  shyghyp qalypty /onyng 15%-y suarmaly jer/.

Auylsharuashylyq jerimizding qúnarlylyghyn kemitpey, qalypty jaghdayda saqtau ýshin, egistik jer kólemimizge jyl sayyn 2,6 mln tonna tynaytqysh siniru qajet bolsa, býgingi kýni sinirip otyrghan tynaytqyshymyzdyng kólemi 213,3 myng tonnany ghana qúraydy..

Egistik jerimizding topyraghy jelge úshyp, qúnarly qabaty eroziyagha úshyraydy, tez keuip ketedi, ózindik qúny qymbattaydy dep, manyzdy tehnologiyalardyng biri - jer auyspalylyghyn saqtamay otyrmyz. Jerdi qara parda ústau kólemin mýldem kemitip, jerdi audarmay jyrtu tehnologiyasyna kóshtik. Osynyng nәtiyjesinde, egistikti shóp basyp, eginning ósi-ónuine kedergi keltirip, pisu mrzimin úzartyp, sapasyn tómendetip otyr. Audarmay jyrtylghan jerdi erte shóp basatyn bolghandyqtan, egistikke amalsyz qymbat girbisid shashugha mәjbýrlenip, astyqtyng ózindik qúnyn bәribir qymbattatamyz.

Ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarymen salystyrghanda, astyqtyng negizgi sapasyn kórsetetin qamyrlylyghy (kleykovinasy) býgingi kýni tórt esege deyin kemip ketken. Sol jyldary óndirilgen astyqtyng ýshten biri 1-2 súryppen qabyldansa, býgingi kýni búl kórsetkish 7 % ghana  qúraydy. Qazirgi kezde tehnikalyq daqyldargha qúiylghan qarjy da qúmgha singen sumen teng bolyp, qaytarymy qaytpay otyr. Búryndary as ta tók bolyp jatatyn qant qyzylshasyn da dúrys óndire almay, qant qúraghyn, yaghny qajetti shiykizattyng 97% syrt elderden tasudamyz. Sharuashylyqtardyng basym bóligi kóp shyghyn shyqpaytyn, kóp júmys kýshin qajet etpeytin biday eguge kóshude. Toqsanynshy jyldary egilgen biday kólemi, jalpy egis kólemining 53% qúrasa, býgingi kýni 95% jetipti.

Auylsharuashylyq ónimderin óndiruge jerimizding topyraghy qatty, qúnary az. Aua rayynyng qolaysyzdyghy odan ótken, jazymyz ystyq jauyny az, qysymyz suyq, qary az. Jaughan qar jelmen úshyp, jer taqyrlanyp, kóktemde jer erte keuip ketip, sebilgen túqymnyng kóbi ónbeydi. Kóp jaghdayda, jer sugharylyp qaytara jyrtylyp, qaytara sebilip jatatyny jasyryn emes. Jazdyng anyzaq jeli topyraqty tez keptirip, ósimdik tamyry qysylyp, jiyi-jii sugharudy, qopsytudy qajet etip, óndiriler ónim týsimin kemitip, ózindik qúnyn qymbattatyp, rentabeldiligin tómendetedi. Qaltalylar men bankter auyl sharuashylyghy salasyna investisiya, nesie salugha qúlyqty emes. Óitkeni, búl salanyng rentabeldiligi tómen, qaytarymy az degen kózqaras qalyptasqan. Ol bir jaghynan ras ta, bidaydan ózge syrtqy bәsekelestikke qabiletti ónimimizding bolmay otyrghany da jasyryn emes.

Býgingi kýni elimizding jalpy auyl sharuashylyghy ónimder eksportynyng 90% biday jәne ún ónimderi qúraydy. Óndirilip jýrgen astyghymyzdyng ózin, jerimizding moldyghy arqasynda qolda bar qúnarly jerge astyq seuip, ekstinsivtik әdispen / jer kólemin úlghaytu arqyly/ óndirip otyrghanymyz da ashylau bolsa da aqiqat.

Auyl sharuashylyghyn damytugha auyl halqynyn  qarjysy, nesie alugha qoyar kepili, jyljymaytyn mýlki,  túraqty kapitaly joq! Qarjysy barlar, su basyp, sazgha ainalghan jerlerin tastap, jylda tyng jerge biday eguge mashyqtanyp alghan, tehnikalyq daqyl eguge, subsidiyalyq qarjy berip te, kýshtep te kóndire almaysyn!

Auyl halqy eginshilikten týnilip, kóz aldyndaghy malgha den qoyyp otyr, onda da sapasynan kóri, sanyna kóp kónil bólinip, mal túqymy nasharlap túqymsyzdanyp barady. Eki-ýsh litrden artyq sýt berer siyr, bir sentenerden artyq et berer ógiz qalmady. Merinos qoylarymyz aralasyp, qylshyq jýndi, eshki túqymdas bolyp barady. Zamanynda 60-70 otar qoy órgizgen auyldan 2-3 otarday qoy  jayylymgha shyqsa keremettey kóremiz.

Jaz jaylau, qys qystaudy úmytqaly qashan, bar mal auyl tónireginde, auyl many shandanyp, jer taqyrlanyp barady. Endi biraz jylda auyl manynda egin eger jer qalmau qaupi bar. Auyldy jerde mal mamany túrmaq, agronomiyalyq bilimi bar adam qalmady. Egis auyspalylyghy, ónim óndiru tehnologiyalary saqtalmaydy, seleksiyalyq júmystar jýrgizilmeydi.

Býgingi tandaghy bar dep otyrghan maldarymyzdyng 80% auyl túrghyndarynyng qolyndaghy jekemenshik mal.

Asyl túqymgha jatady degen mal joqtyng qasy, bar maldyng 4%-yn ghana qúraydy. Songhy jyldary Elbasynyng aituymen, memleketimiz auylsharuyshylyghy salasyna aitarlyqtay kónil bóle bastady.

Sharuashylyqtargha lizing arqyly tehnika, jenildetilgen nesiye, arzandatylghan janarmay, tynaytqysh berilip jatyr. Subsidiyalyq qarjy kólemi úlghaytylyp ónim óndirushilerding qyzyghushylyghyn tughyzu baghytynda birqatar auqymdy ister atqaraluda. Auylsharuashylyq ónimderin óndiruding rentabelidiligin jogharylatu maqsatynda týrli tehnologiyalar engizilip, sharuashylyqtardy irilendiru kózdelinip otyr. Elbasynyng bastmasymen diplommen auylgha baghdarlamasy jýzege asyryluda. Osynday iygi bastamalardyng bәrin útymdylyqpen algha jyljytyp, alyp kete almay otyrmyz.

Egin týsimi aua rayyna tәueldi bolyp túr dep sharasyzdyq tanytamyz.

Tek shetel tehnologiyalaryna kónil bólip, ózimizding ejelden paydalanyp jýrgen tehnologiyalarymyzben, agrotehnikalyq sharalarymyzdy mýldem esten shygharyp aldyq! Ekologiyalyq jaghdaydy jaqsartamyz dep auyl, qala mandaryna jýzdegen, myndaghan gektar jerge aghash otyrghyzyp jatyrmyz. Áriyne, búl is ekologiyamyz ýshin asa manyzdy ekeni ras. Alayda, osy aghashtarymyzdy jiyilete otyrghyzyp, ol jerlerdi tútasqan nu toghaygha ainaldyrmay, otyrghyzylar aghash kóshetterin mal jayylymdylyq, egistik jerlerimizge qar toqtatyp, jelden qorghar qalqan esebinde beldeulep otyrghyzsaq, búl baghdarlamanyng manyzdylyghy arta týser edi. Úzaq jyldar boyy egistik jerlerge beldeulep aghash qalqanyn ósiru agrotehnikalyq shara esebinde paydalanylyp kelse de, býginde manyzdylyghy  eskerilmey, útymdylyghy esten shyghyp ketti. Aghash ósiru tehnologiyasy dúrys saqtalmay, kýtimi bolmay, jan-jaghyna jayylyp, bútagha ainalyp, keyde, tipti egis kólemin kemitip te jatady. Keyingi kezde paydasy mýldem eskerilmey, úmytylyp bara jatqan, búl sharanyng naqty manyzdylyghyn eskere alar bolsaq: egis aralyghyna otyrghyzylghan aghash egistikke qar toqtatyp, topyraqtyng ylghaldy mol siniruine, kóktemde anyzaq jelden qorghap, ylghaldy úzaq saqtauyna kómektesedi. Sebilgen túqymnyng birkelki ónip, aramshóp baspay tez kóterilip ketuine jaghday jasaydy. Aghash qalqany óngen órkendi kóktemgi suyq jelden qorghap, kóp jaghdayda, suyqtan ýsip ketuinen, jazda ystyq jelden qurap qaluynan saqtaydy. Aghash qalqany, aralyghyna ósirilgen kókónis aralyghy jyly ylghaldy mikroklimat ústap, ónimning erterek qúndy kezinde pisuine yqpal etedi. Alynar tabys mólsherin molaytyp, pisken ónimdi kýzding alghashqy ýsiginen saqtaydy. Ónimning tolyq jinalyp, tolyq paydalanyluyna mýmkindik beredi. Alynar ónim mólsherin kemitpey, týser tabys mólsherin molaytady.

Aghash qalqany, jazda topyraqty anyzaq jelden qorghap, ylghaldy úzaq saqtauyna kómektesip, ónimning kemi 1-2 qabat sugharylu, qopsytylu qajettiligin kemitedi. Júmsalar enbek, paydalanylar energiyalyq kýsh-quatty ýnemdeydi. Egis aralyghyna otyrghyzylghan aghash egin piser kezde soghar jel kýshin bәsendetip, eginning jappay jyghylyp qaluynan, jauyn jausa shiruinen, pisken kezde soqqan jelge shayqalyp, dәnining jerge tógilip qaluynan saqtaydy. Egin týsimin kemitpey ónimdi tolyq jinap alugha mýmkindik beredi. Ónim óndiru senimdiligin arttyrady. Qúrghaqshylyq jyldary astyq boyy kóterilmey, kombayn jatkasyna ilinbey qalyp jatqanda, aghash qalqany aralyghynda ósken astyq boyy biyik bolyp, aua rayynan keler qauiptilikterdi edәuir kemitedi.

Soltýstik oblystarymyzdyng astyqty alqabyna aghash qalqanynyng tiygizer manyzy tipten zor. Ashyq jerdegi qardyng qalyndyghy 8-10 sm. bolyp, keyde tipti mýldem jelmen úshyp jer taqyrlanyp, sebilgen astyqtyng 50%-y keyde týgeldey ýsip ketip jatqanda, aghash qalqany aralyghyndaghy jerding qarynyng qalyndyghy 50-60 sm.bolyp, astyqty ýsip ketuden saqtaydy. Sebilgen túqymnyng týgeldey ónip shyghuyna, dәnining uaqytyly tolyp pisuine yqpal etedi. Eginning jauar jauyn, soghar jelge tәueldiligin edәuir kemitedi.

Aghash qalqany әsirese jerdi qaraparda ústau tehnologiyasynyng manyzdylyghyn arttyra týsedi. Ashyq jerge týsken qar jelmen úshyp, jer beti múz bolyp qatyp jatqanda, aghash qalqany aralyghyna týsken qar topyraq betin qatyrmay, kóktemde topyraq, qar suyn tolyq sinirip, ylghaldy úzaq saqtaydy, osylaysha egin egu nauqanyn edәuir úzartugha kómektesedi. Bilikti mamandardyng aituynsha, aua rayymyzgha baylanysty egin egu nauqany naqty 10-15-aq kýnge sozylady eken. Osy kýn aralyghynda sebilip ýlgerilmegen astyq týsimi jyl ayaghynda 50% tómendep ketetin kórinedi. Al aghash qalqany topyraqtyng ylghal saqtau merzimin 2 esege úzartady eken. Osy dәleldemelerge sensek, aghash qalqany aralyghynda ósirilgen egin týsimi, eng kemi 25-30%-gha, al aua rayy kolaysyz bolghan jyldary 50-60%-gha deyin artyq bolary anyq. Oghan eshqanday basqa dәleldemelerding qajeti joq!

Qoryta kelgende, egis aralyghyna aghash qalqanyn ósiru, egin týsimin arttyryp, sapasyn jaqsartar, әri ónim óndiru senimdiligin tughyzar asa manyzdy agrotehnikalyq shara ekeni dausyz.

Aghash qalqanynsyz, egistikke shashylyp jýrgen tynaytqyshymyzben, mikrobiologiyalyq preparattarymyzdy paydalanugha shygharylar qyruar qarjymyzdyng teng jarymy topyraqpen birge jelge úshyp qúr bekerge rәsuә bolmaq! Tipti, jerdi audarmay jyrtsaq, jer ylghyldyghyn kemitpeydi, topyraq jelmen ýshyp eroziyagha úshyramaydy dep jýrgen tehnologiyalardyng әseri (aghash qalqanynsyz) bizding aua rayymyzben klimatymyz ýshin tym jetkiliksiz. Ýzilissiz soghar jelimizding jyldamdyghy 9-10 m/sek-qa jetkende, audara jyrtqan jerimizding topyraghy búrqyrap úsha bastasa, 15-20 m/sek-tan asqanda audarmay jyrtqan jerimizding topyraghy da jelge úshyp jatqanyn kórmey jýrmiz be?

Aua temperaturasy ysyp, auasy tym qúrghap ketse ósimdikting ósui mýldem toqtap qalatyny belgili. Al ghalymdardyng dәleldemeleri boyynsha, aghash qalqany, egis arnalyghynyng tym ysyp, auasynyng óte qúrghap ketuine edәuir tosqauyl. Aghash qalqany arnalyghynyng temperaturasy ashyq jerge qaraghanda 5 ° tómen, ylghaldylyghy 10-15 % -gha joghary bolady eken. Yaghni, ósimdikting ósip ónuin edәuir jaqsartady.

Ghalymdardyng aituynsha, tamshylata sugharu tehnologiyalary da aua rayy jeldi, temperaturasy óte yssy, topyraq tym qúrghaq bolghan jaghdayda, ósimdik tamyry ornalasqan, topyraqtyng tómengi qabatyn jetkilikti mólsherde sumen qamtamasyz ete almaydy. Yaghni, suyra soghar jeli joq, yqtasyn, jelsiz әri  ylghaldy jerde (aghash qalqany aralyghynda, plenka astynda nemese ósimdik boyy kóterilgennen keyin) ghana, tamshylata sugharu tehnologiyasy nәtiyjesining arta týserine esh kýmәn bolmasa kerek.

Últtyq PROON jobasynyng jayylymdyq jer qory basqarmasynyng qyzmetkeri E.Boltaevtyng aituya qaraghanda, aua rayynyng ózgeruinen Qazaqstan jerining shóleyt aimaghy shólge, dalasy shóleytke ainaluy asa ýlken qarqynmen jýrip jatyr.

Osynday apatty jaghdaymen kýresip jayylymdyq jerimizdi saqtap qalu maqsatynda elimizde on jyldyq 2015 jylgha deyingi joba qabyldanyp,

belgili kólemde, auqymdy ister atqaryluda. Osy joba boyynsha Almaty oblysynyng Jambyl audanynda taqyrlanyp ketken jerlerge týrli shóp túqymdaryn sebu arqyly jayylymdyq jerlerdi qalpyna keltiru júmystary jýrgizilude. Áriyne, jobadaghy mal jayylymdyq jerlerimizdi qalpyna keltirude asa manyzdy bolary anyq. Al osy jerlerimizdi aldymen aghash qalqanymen beldeulep shyqsaq, búl jobanyng manyzdylyghy arta týseri hak!

Býginde jerimizdi kók jelektendirip jatyrmyz degen qarqynymyz tenizge shelektep su qúighanmen ten, jyl sayynghy otyrghyzyp jýrgen aghashymyzben, mal jayylymdyq jerimiz túrmaq, egistik jerimizding ózin jýzdegen jyl ishinde beldeulep shyghuymyz eki talay. Mal jayylymdyq jerimizdi qúm basyp shólge ainalyp, egistik jerimizding taqyrlanyp egin eguge jaramsyzdanyp bara jatqanyn kórip bile otyra, eginimizdi tamshylatyp sugharyp otyra bersek... Kóp úzamay kók jelekke oranyp, oaziske ainalghan qalalarymyz (Arab elderindegidey) qúm basqan shól dalanyng ortasynda qalary anyq.

Elimizding bolashaghyn oilasaq, jyl sayynghy aghash kóshetterin otyrghyzugha  shygharyp  jýrgen qyruar qarjymyzdy, aghash kóshetterining sanyn kóbeytuge paydalanyp, aghash otyrghyzugha býkil halqymyzdyng patriottyq sezimin oyatyp, býkil halyqty aghash otyrghyzugha júmyldyruymyz qajet.

T. Bekbatyrov, zeynetker

Almaty oblysy

Abai.kz