Ekonomikadaghy monopoliyanyng halyqqa tek ziyanyn ghana tiygizetini tәrizdi, biyliktegi monopoliyadan da kelip-keter payda shamaly. Sondyqtan biylik eshelonyndaghy songhy auys-týiisten bәlendey ózgeris kýtuding qajeti joq. Sebebi sheneunikter jatsa da, túrsa da halyqqa jaghudy emes, bir adamgha jaghynudy oilap, sonyng ashu-yzasyn tudyrmaudyng qamyn jeydi. Al jalghyz adamnyng aldynda ghana jauapkershilik arqalaytyn jýiede qansha jerden jana ministrlik pen basy artyq qúrylymdar qúrylsa da búl bos qaqpagha dop tepkenmen birdey. Zeynetaqy qorlary qauymdastyghynyng tóraghasy, "Úly dala" qoghamdyq qozghalysy tóraghasynyng orynbasary Aydar ÁLIBAEVPEN bolghan әngimemiz osy taqyryp tónireginde órbidi. A.Álibaevtyng oiynsha, búdan qútyludyng birden-bir joly - әkimderdi saylau. Onyng ózinde búl әrmen qarayghy sayasy ózgeristerge jol ashatyn alghashqy qadam boluy shart. Búdan bólek Últtyq qor qarjysyn tiyimdi júmsau, әielderding zeynet jasyn kóteru men zeynetaqy jýiesin jetildiru jәne jaqynda qabyldanghan "Qazaqstan-2050" strategiyasy tónireginde pikir bólistik.

BEYMÁLIM ADAM ESIMOVTEN GÓRI JÓNI TÝZU ÁKIM BOLUY MÝMKIN

- Aydar Baydәuletúly, әngimemizdi ótken aptada bol­ghan auys-týiisterden bastasaq. Búdan bylay ónirlerdegi ahualdy janadan qúrylghan aimaqtyq damu ministrligi baqylamaq. Jana ministrlik turaly pikiriniz qanday?

Ekonomikadaghy monopoliyanyng halyqqa tek ziyanyn ghana tiygizetini tәrizdi, biyliktegi monopoliyadan da kelip-keter payda shamaly. Sondyqtan biylik eshelonyndaghy songhy auys-týiisten bәlendey ózgeris kýtuding qajeti joq. Sebebi sheneunikter jatsa da, túrsa da halyqqa jaghudy emes, bir adamgha jaghynudy oilap, sonyng ashu-yzasyn tudyrmaudyng qamyn jeydi. Al jalghyz adamnyng aldynda ghana jauapkershilik arqalaytyn jýiede qansha jerden jana ministrlik pen basy artyq qúrylymdar qúrylsa da búl bos qaqpagha dop tepkenmen birdey. Zeynetaqy qorlary qauymdastyghynyng tóraghasy, "Úly dala" qoghamdyq qozghalysy tóraghasynyng orynbasary Aydar ÁLIBAEVPEN bolghan әngimemiz osy taqyryp tónireginde órbidi. A.Álibaevtyng oiynsha, búdan qútyludyng birden-bir joly - әkimderdi saylau. Onyng ózinde búl әrmen qarayghy sayasy ózgeristerge jol ashatyn alghashqy qadam boluy shart. Búdan bólek Últtyq qor qarjysyn tiyimdi júmsau, әielderding zeynet jasyn kóteru men zeynetaqy jýiesin jetildiru jәne jaqynda qabyldanghan "Qazaqstan-2050" strategiyasy tónireginde pikir bólistik.

BEYMÁLIM ADAM ESIMOVTEN GÓRI JÓNI TÝZU ÁKIM BOLUY MÝMKIN

- Aydar Baydәuletúly, әngimemizdi ótken aptada bol­ghan auys-týiisterden bastasaq. Búdan bylay ónirlerdegi ahualdy janadan qúrylghan aimaqtyq damu ministrligi baqylamaq. Jana ministrlik turaly pikiriniz qanday?

- Búl mәselening birneshe jaghy bar. Aymaqtardyng ahualyn eskerer bolsaq, búl ministrlik qajet siyaqty. Túralap qalghan aimaqtardy ayaghynan tik túrghyzyp, damytu ýshin. Biraq basqa qyrynan alyp qarar bolsaq, әr ministrlikting ainalysatyn óz sharuasy bar. Áleumettik damu ministrligi, Industriya jәne jana tehnologiyalar ministrligi, Auyl sharuashylyghy ministrligi, әrqaysysy óz baghytynda júmys isteydi. Aymaqtardy damytu әrqaysysynyng mindetine kiredi. Onyng ýstine oblystyq әkimdikter bar emes pe. Olar da ózi orna­las­qan aimaghyn damytu ýshin júmys isteydi. Demek, onsyz da bir-birining qyzmetin qaytalaytyn ministrlikter men әkimdikterding ýstinen qosymsha ýshinshi organ qúryldy. Olay bolsa, búl miy­nistr­likting qajeti ne degen zandy súraq tuady.

Sheneunikterge salsaq, olar ýshin jana ministrlikting qúryl­ghany tiyimdi, әriyne. Kóp adam jú­mysqa ornalasady, jana organgha qyruar qarjy bólinedi. Miy­nistrlik arqyly ótetin qarjynyng bir bóligi talan-tarajgha salynyp, jymqyrylady. Al sheneu­nik­ter júmysynyn tiyimdiligi túrghysynan alyp qarasaq, onda búl ministrlikti qúrudyng jóni de, mәni de joq. Ásirese, ol miy­nistrlikti basqarugha qanday she­neunikting kelgenin eskerer bolsaq. Ol búghan deyin qanday da bir jaqsy isi arqyly kózge týspegen, erekshelenbegen túlgha. Sondyqtan búl ministrlik qanday da bir naqty isi arqyly payda әkeledi degenge óz basym kýmәn keltiremin. "Mine, arnayy miy­nistrlik qúrdyq, halyqtyng qa­myn jep jýrmiz" degen kóz­boyau­shylyq, burokratiyalyq oiyn tәrizdi búl. Biraq Qazaqstannyng әr azamaty tәrizdi men de osy ministrlikting ghayyptan tayyp tiyimdi, kreativti organ boluyn qalar edim.

- Qansha degenmen búl biylikting aimaqtyq faktordy eskerip, aldynghy oqighalardan sabaq alyp qolgha alghan sharuasy tәrizdi. Sebebi bú­ghan deyin preziydentting ózi de әkimderdi syngha aldy. Aymaqtardy "miniy-preziydentter" basqaryp otyr" degen pikir qogham tarapynan da jii aityla bastady. Onyng ýstine Janaózen faktoryn da ysyryp tastay almaymyz.

- Ákimder - "miniy-preziydent­ter" degen pikirmen tolyq kelise­min. Ministrler de ózi basqaratyn organdardyng "miniy-pre­ziydentterine" ainaldy. Tipti shaghyn auyldy basqaratyn әkim "miniy-miniy-preziydent" bolyp alghan. Al nelikten búlay boldy? Sebebi bizde sayasy bәsekelestik joq. Monopoliyanyng halyq ýshin paydasy joq. Ekonomikadaghy monopoliyanyng ne ekenin ómirding ózi kórsetti. Qantty bir ghana kәsiporyn satsa, sapa men baghany tandap jatpaysyn. "Eyr Astananyn" ózge bәsekelesi bolmaghan son, әue biyletterining qúny Londonnan Parijge úshyp barudan da qymbat. Su, JKH, ózge de salalardy jaulap alghan monopolister de dәl solay. Qyzmet baghasy úshyp túr, al sapasy syn kótermeydi.

Al endi sayasattaghy monopoliyany alyp qarayyq. Halyqpen keri baylanysy joq bolsa, ol neghylghan әkim? Onyng jatsa da túrsa oilaytyny, qorqatyny, soghan qalay jaqsam, qaytkende ashu-yzasyn tudyrmasam dep qam jeytini de - jalghyz adam. Ol - preziydent. Qalghandaryna týkirgeni bar. Qardyng jinalmaytyny, qala kósheleri keptelisten arylmaytyny, aimaqtyng damymaytyny, jemqorlyqtan kóz ashpaytyny sondyqtan. Al eger bizde basqa órkeniyetti el­derdegidey әkim ýsh-tórt jylgha saylansa, halyq onyng júmysyn jiti qadaghalap, nashar júmys istese, ornynan alyp tastap, basqa ýmitkerdi tandar edi. Solay bolghan kezde ghana әkim halyqqa júmys isteydi. Elding úsynys-pikirin eskerip, jol salyp, aryq tazalap, qylmysty azaytyp, baghany tejeydi. Alayda naqty sayasy bә­sekelestik bolmayynsha, búl bos qiyal kýiinde qala bermek.

Eger әkim saylanatyn bolsa, onda eshqanday aimaqtyq damu miniys­tr­ligining qajeti bolmay qalady. Se­bebi әkim ózi jaqsy júmys isteuge mýddeli. Mәselen, jol salsyn delik. Ol sapaly jol salatyn kompaniyany tandap, solargha saldyrady. Eger әlgiler barmaq basty, kóz qystygha salyp, sapasyz jol salsa, onda olardyng basyna әngirtayaq oinatyp, quyp shyghady. Al bizde she? Osyny retke kel­tiruding ornyna әldebir búlynghyr, týsiniksiz, tipti basy artyq qúrylym qúru arqyly aimaqtardy damytpaq.

Janaózen faktory jana miniys­tr­likting qúryluyna týrtki boldy ma degenge kelsek, búl oqigha eskerilgen boluy әbden mýmkin. Biraq Janaózen búl ministrlikting bar-joghynan payda bolghan joq qoy. Janaózen sheneu­nikterding salghyrttyghy men salaqtyghynan, qúlyqsyzdyghynan, halyq pikirin eskermegen­diginen tudy. Áleumettik mәsele sayasy sipatqa úlasty. Ol azday, Janaózende әli kýnge deyin beti ashylmaghan faktorlar býkil әlem dýrlikken týsiniksiz arandatugha әkep soqtyrdy. Resmy týrde Janaózen shyndyghy әli ashylghan joq. Naghyz shyndyq aitylatyn uaqyt әli alda.

- Ákimderdi saylau degennen shyghady. Áleumettik jelilerde osy taqyrypta qyzu pikirtalas órbigen. Keybir sarapshylar "ha­lyq әkim saylaugha әli pisip-jetilgen joq" nemese "jergilikti túrghyndar ózderine jaqsy tanys yqpaldy, tipti kriminaliytetti saylauy mýmkin" degen pikir bil­dirdi. Búghan ne deysiz?

- Búl onsha salmaqty argument emes. Múnyng aldyn alugha bolady emes pe. Eger qylmysqa shatylghan adam әkim bolyp saylanuy mýmkin dep qorqatyn bolsaq, onda oghan tosqauyl qoy onay. Jas jaghynan, bilimi bar ma, joq pa, sottalghan, yaky sottalmaghan degendey parametrler boyynsha shek qoya alamyz. Eger adam sottalghan nemese qylmysqa qatysy bar bolsa, onda saylaugha qatysa almaydy. Al eger yqpaldy adamnyng kriminaldyq avtoriyteti bar, biraq sottalmaghan bolsa, onda óte bersin. Biylikke kelsin. Ózin kórsetsin. Bәlkim, ol sharuashylyqty jaqsy jýrgizip, isti dóngeleter. Al qolynan is kelmey me, halyq ony kelesi joly saylamaydy.

Biylik әlgindey mәnsiz dәlelderdi algha tartu arqyly әkimderdi saylaudy keyinge ysyra bermek. Kezinde Qúlmahanov degen әkim boldy. Ol turaly bir auyz jyly sóz aita alasyz ba? Býgin onyng ornynda otyrghan Esimovti de paydaly әkim deuge auyz barmaydy. 6-7 jyl boyy Almatyny basqarghan Hrapunov artynsha qylmysker bolyp shyqty. Múnday masqarany ótkere bergenshe, odan da eshkim bilmeytin beymәlim adam әkim bolyp saylansyn. El de onyng qalay basqaratynyn bayqap kórsin.

Ákimdi auystyrdyq pa, onda jer­gilikti jerdegi mәslihatty da almastyru kerek. Áytpese, býgingi mәslihat qúddy bir tiri ólik ispetti. Ol aimaqtaghy parlamentke, qyzmeti qyz-qyz qaynap jatatyn organgha ainaluy kerek. Ákim olardan qorquy tiyis. Ákim shalt basty ma, mәslihat oghan impichment jariyalaugha qauqary jetui shart.

- Baghanadan beri tómennen bolatyn reformalar turaly sóz qoz­ghap otyrmyz. Jogharydan ózgeris­ter jasalmayynsha, tómennen bolatyn reformalar ahualdy aitarlyqtay ózgertpeytin siyaqty. Siz qalay oilaysyz?

- Biz saylau endirilse degen shartty qarastyrdyq. Áriyne, qústy úshyrarda bir qanatyn baylap tastasa, ol qús qalay úshsyn?

Biraq bir nәrseden bastau kerek. Mәselen, parlamentti alyp qarayyq. Búl parlament pe? Órkeniyetti elderde parlament memleket taghdyryn ózgerte alady. Bәrin osy kýiinshe qaldyryp, tek qana audan әkimderin saylasa, búdan ahual ózgermeydi. Al eger búl kelesi qadamdargha jol ashatyn bastapqy qozghalys bolsa, onda әngime bólek. Desek te biylik óz erkimen sayasy modernizasiyagha barady degenge kýmәn keltiremin. Biylik odan ólerdey qorqady. Biraq búl endi basqa әngime.

"QAZAQSTAN-2050" - TILEKTER MEN ÚRANDARDYNG KEZEKTI JINAGhY"

- Byltyrghy jyldyng ayaghynda "Qazaqstan-2050" strategiyasyn tanystyrghan preziydent "Qazaqstan-2030" strategiyasynyng ne­gizgi baghyttary oryndalyp bit­kenin ait­qan edi. Al sizdinshe, rasymen solay ma?

- 2030 strategiyasyn bayypty týrde qabylday almaghanym tәrizdi búl jolghy strategiyagha da onsha mәn bermedim. Sebebi 2030 - strategiya emes, úrandar men tilekter, úsynystardyng jinaghy. "2030 oryndalyp bitti" degende preziydent neni menzedi? Naqty qanday parametrler boyynsha oryndalyp bitti, ne isteldi, nege jettik, qanday jobalar salyndy degen súraqqa jauap bergeni jón bolar edi. Rasyn aitqanda, "Qazaqstan‑2050" strategiya­syn ayaghyna deyin oqy almadym. Ony sonyna deyin oqudyng ózi azap. Sondyqtan bólim­derining taqyryptaryn ghana oqyp shyqtym. Búl da qúrghaq sóz, syldyr su bolyp shyqty. Bәsekege qabiletti 50 elding ishine endik, endi 30 elge kiru kerek degendey abstraktili, týsiniksiz nәrselerge toly. Demek, búl da talap-tilekterding jinaghy, әri onyng naqty ómirge esh qatysy joq. Bir ghana mysaldy alyp qarastyralyq. Mәselen, kadr­lyq mәsele. Kadr mәse­lesine kelgende búl qújatta "kadrlardy jetil­diru kerek" delingen. Búl ne degen sóz sonda? "Mened­jmentting jana formalaryn endiru", "sheteldik mamandardy tartu kerek" deydi taghy. Osy ýsh úran strategiya ma? Qazirgi kadrlardy kórip‑bilip jýrmiz. Otyz jasynda ómirlik tәjiriybesi joq, terminologiyany shatastyrsa da, әlde­bireuding tuysy bolghandyqtan ministr bolyp jat­qandar bar. Erbolat Dosaev tәrizdi aldymen medisinany basqaryp, býl­diretin zatyn býldiredi de, artynsha jeti qat jerding astyna týsip ketkendey izim‑ghayym joq bolady. Biraz uaqyttan keyin ghayyptap tayyp payda bolady da, ekonomika miniys­trligin bas­qarady.

Qysqasy, strategiyada kadr mәse­lesine qatysty aitylghan nәrselerdi qabylday almadym. Kadrlyq sayasatty týbegeyli ózgertu kerek. Basqasyn qaydam, biraq jan basyna shaqqandaghy sheneunikter sany jóninen memle­ketterding aldynghy ondyghyna enetin shygharmyz. Sheneunikterding sanyn eki ese nemese jetpis payyzgha azaytu kerek. Áytpese, isterge ermek tappay jýrgender de joq emes. Mәselen, Bәimenov A klasty, V klasty sheneu­nikter turaly sóz qozghady. Múnysy tipti kýlkili endi. Ózining alyp jýrgen aqysyn qalay aqtaryn bilmey dal bolyp jýrgen adamnyng tirligi búl.

Alysqa barmay‑aq búrynghy premier‑ministr Kәrim Mәsimovti alayyq. Alty jyldan astam uaqyt boyy ýkimetti basqarsa da, lәm‑mim demesten sol qyzmetten ketti de qaldy. Tap bir syrahanadan ketkendey boldy. Al alty jyl boyy ne bitirdi, qanday jospary iske asty, qaysysy aspady degendey nәrse­lerdi tizip esep beru oiyna kirip te shyqpady. Tipti kishigirim kompaniyada alty jyl boyy qyzmet etken qyzmetker keterinde esep berip ketedi. Al múnda tútas elding ýkimetin basqarghan adam týk bolmaghanday esikti tars japty da, basqa qyzmetke qonjidy.

- Bizde eshbir sheneunikting halyq aldynda jauapkershiligi joq. Esesine, bir adamnyng aldynda arqalaytyn jauapkershiligi bar.

- IYә. Múnyng sebebi - olardyng saylau arqyly emes, taghayyndalu arqyly biylikke keletininde. Sayasy reformalar jóninen alystan ýlgi almay‑aq Mongholiyagha qarayyq. Búl el bizdi sayasy reformalar jóninen әldeqashan basyp ozdy. Birde qazaq delegasiyasy Mon­gholiyagha barghanda bizding bir jurnalist: "Sizder aldynghy elderding otyzdyghyna kiru degendey maqsat qoyasyzdar ma?" dep súraq qoyghany bar. Sonda olardyng investisiya jónindegi ministri: "Biz qanday da bir sandyq kórsetkishti jeleu etip, soghan jetudi kózdemeymiz. Bar maqsatymyz - biznes jýrgizuge qolayly jaghday jasau. Rúqsat etu funksiyalaryn 80-90 payyz­gha qysqarttyq", - depti. Al bizde she? Kerisinshe, post terminal endirip әlek. Al búl kishigirim dýken iyelerining ózin tyghyryqqa tireydi. Tipti basqynshynyng ózi basyp alghan aumaghynda olay әreket etpeydi. Al biz ózimizge júmyrtqa beretin tauyqty buyndyryp jýrmiz.

"Áyelderding zeynet jasyn kóteruding paydasy lezde joyylmaq"

- Jana jyldan bastap zeynetaqy toghyz payyzgha kóbeydi. Alayda qymbatshylyqtyng qúry­ghy búdan da asyp týsti. Kommunaldyq tólemder 10-20 payyzgha bir‑aq kóterildi. Sóite túra halyqtyng qarsylyghy әlsiz. Ne­likten?

-Halyqqa ne nәrse qozghau sala alatynyn ózim de bilmeymin. Ózim de mýlgigen tynyshtyqqa tanghalamyn. Osydan bes jyl búryn elimizge kelgen amerikandyqpen sóileskenim bar. Sonda ol: "Eger senderding preziydent­tering bolsam, jalaqyny eki ese qys­qartyp, kommunaldyq tarifter men salyqty ýsh ese kóterer edim" , - degeni bar. Búghan an-tang bolyp "nelik­ten?" desem, "aqyry sender ýndemey­sinder ghoy, demek, әrqaysylarynyng ýilerinde qap‑qap aqsha jatyr" deydi. Álemning basqa elderinde, Europada qanday da bir tarifti bir payyzgha kóterse de, halyq kóshege shyghady. Italiyada zeynet jasyn kóteru jóninde aitylyp edi, halyq býkil kósheni jauyp tastady. Ol turaly auzyn ashqan sheneunik otstavkagha ketti. Al bizde Marchenko bir mezette devalivasiya jasaydy. Ol ýshin eshkim eshtene demeydi. Marchenko aiyrbastau punkterining sonyna sham alyp týsedi. Sonda da ýnsizdik. Marchenko әielderding zeynet jasyn kóteredi. Sonda da týk emes. Halyq onyng oiynshyq mýsinin órtep, sureti salynghan shardy aspangha úshyrady. "Marchenko, kelip ketiniz" dep jalbarynyp jýretin Senattyng ózi onymen birneshe jylda bir ret jylap kórisedi. Memlekettik qyzmetkerding osylay qyzmet etui dúrys pa endi? Jalghyz Marchenko emes, basqa da sheneu­nikterding tirligi osy. Sebebi olar bir ghana adamgha tәueldi. Mine, taghy da osy teziske qaytyp oraldyq.

- Áyelderding zeynet jasyn kóteru demekshi, búl birjolata sheshilgen mәsele me?

- Ázirge joq. Qantar aiynyng ayaghy men aqpan aiynyng basynda Últtyq bank dayyndaghan "Jinaqtaushy zeynet­aqy jýiesin jetildiru" atty paket resmy týrde jariya etiluge tiyis. Osy "jetildirudin" ishinde zeynet jasyn kóteru de bar boluy mýmkin. Biraq búl úsynystyng arty nege aparyp soqtyrady, ol jaghyn tap basyp aita almaymyn. Óz basym búl sayasy mәnge ie emes, biylikke qauip tóndirmeytin әleumettik mәselege kelgende qauqarsyz parlament azu tisin kór­setip, qarsylyq tanytyp, múny boldyrmay tastasa eken dep tileymin.

- Áyelderding zeynet jasyn kóteru jóninde bastama kótergen Marchenko neni basshylyqqa aldy sonda? Zeynetke shyqqan әiel­derding salymdary kóbirek bolsyn dey me, әlde budjet qarjysyn ýnemdeudi kózdey me?

- Negizgi sebep - budjetting kiris jәne joghary shyghyndarynyng mәse­lesi. Shamasy, әleumettik shyghyn - zeynet­aqygha kóp aqsha júmsalatyn boluy kerek. Sóitip, zeynetaqyny ýnemdeu arqyly kiris bóligin arttyrudy kózdeytin siyaqty. Meninshe, zeynet jasy kó­teril­gen kýnning ózinde bastapqy kezende odan budjetke payda týsui mýmkin. Alayda búl úzaqqa barmaydy jәne onsha tiyimdi bolmaydy. Memle­kettik budjetti tiyimsiz basqaru, ony talantarajgha saludyng arqasynda múnyng paydasy lezde joyylmaq. Alayda halyqqa búl birden keri әser etetini sózsiz. Onyng ýstine postkenestik elderding arasynda Qazaqstan zeynet jasyn bir mәrte kótergen. Al Reseyde zeynet jasy kóterilgen emes. Putin jaqynda "zeynet jasy kóterilmeydi" dep bir‑aq kesti. Olarda әli kýnge deyin әielder - 55, al erler 60 jasynda zeynetke shyghady. Al bizde osymen ekinshi mәrte kóteru turaly sóz qozghap jatyr.

- Budjetting әleumettik bó­ligine qarjy jetpeydi, al Aziada, EXPO jobalaryna aqsha tabyla ketedi...

- Eger memlekette rasymen aqsha jetpey jatqan bolsa, ómir sýru qiyngha ainalsa, onda týsiner edik. Desek te Aziada ótti, ýnemi bir jiyndar men qúryltaylar ótip jatady. Endi mine, EXPO ótkizbek. Ol azday, Kókjaylaudy býldirmek. Júmsartyp aitqanda, búl - memleketting qarjysyn tiyimsiz júmsau.

ZEYNETAQY AKTIVTERIN KÓBEYTU SAYaSY MODERNIZASIYaGhA KELIP TIRELEDI

- Biluimshe, Resey búrynghy birynghay zeynetaqy jýiesinen bas tartqan joq. Sóite túra búl elde óz erkimen jinaqtaushy zeynetaqy qoryna aqsha audaratyndar bar. Qorgha aqsha audaru‑audarmaudy adamnyng ózi sheshedi. Bәlkim, bizge de solay etu kerek shyghar? Nemese birjolata búrynghy birynghay zeynetaqy jýiesine qayta kóshken oryndy bolar?

- Resey, Chili, AQSh mysalyna silteuge bolmaydy. Árkimning óz tandaghan joly bar. Birynghay jýiege qaytyp oralayyq degen әngime nelikten kóterilgenin týsinemin. Jinaqtaushy zeynetaqy jýiesi óz tiyimsizdigin kórsetti, salymdar tabys әkelmeydi jәne qyruar aqshanyng qyzyghyn tek qorlar ghana kórip otyr. Áu basta   zauytfabrika túrghyzamyz degenge qaramastan, búl aqshagha eshtene salynbady. On bes jyl boyy qorlargha qarjy audar­ghan halyqta senimsizdik tudy. Desek te birynghay jýiege qaytyp oralu mýmkin emes. Onyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, birynghay jýie iske asuy ýshin bir zeynetkerge kem degende ýsh‑tórt júmys isteytin adamnan kelui kerek. Resmy derekke sýiensek, bizde bir millionday júmyssyz bar. Búghan 2,7 million ózin‑ózi júmyspen qamtyghandardy qosynyz. Týrmede otyrghandary taghy bar. Sonymen, 8 million júmysqa qabiletti halyqtyng 4 millionynyng naqty tabys kózi joq. Ári júmys isteytin halyqtyng jalaqysy sonshalyqty joghary emes.Teng jarym halyq júmyssyz bolsa, birynghay zeynetaqy jýiesin kim qalyptastyrady? Ekin­shiden, birynghay jýiege kóshudi tehnikalyq túrghyda qalay iske asyrady? Al qorlardaghy aqshany qaytedi? Qordaghy aqsha salymshygha tiyesili. Ol aktivter qanday qúndy qaghazdargha salynghany belgisiz. Osydan on jyl búryn myng tenge túrghan qaghaz býginde on tiyn bolyp qaluy ghajap emes. Investisiyalyq portfelidi baghalau júmystaryn jýrgizu kerek. Qysqasy, tehnikalyq mәsele shash etekten. Onyng ýstine birynghay jýiege kóshuding bir týiir paydasy bar degen kýnning ózinde ony qazirgi sheneunikterge tapsyrudyng ózi qorqynyshty. Ýshinshiden, búrynghy jýiege qaytyp oralugha mýddeli emes, búghan barynsha kedergi keltiruge tyrysatyn yqpaldy sayasy kýshter bar ekenin esten shygharmayyq. Olardyng búghan yqpal ete alatyn tetikteri bar. Tórtinshiden, jinaqtaushy zeynetaqy jýiesi mem­leketting ózine tiyimdi. On bes jyl ishinde qorlarda 20 milliard dollargha juyq qarjy jinaldy. Osy aktivterding elu payyzy memlekettik qúndy qaghazdargha salynghan. Olardyng tabysy 3-4 payyzdan aspaydy. Yaghni, 10 milliard dollar memleketting qolynda. Memleket múnday aqshany basqa qaydan tapsyn? Kim ne dese de memleket eski jýiege kóshuge barmaydy.

- Jinaqtaushy zeynetaqy qorlarynyng songhy bes jyl ishindegi qalypty investisiyalyq port­feli boyynsha ortasha kiristiligi - 28 payyz, alayda bes jyl ishindegi inflyasiyanyng jinaqtalghan dengeyi - 42 payyz. Búl masqara emes pe. Osy sandargha qarap óz basym zeynetke shyqqanda jinaghan salymdarym kók tiyn bolyp qala ma dep alandaymyn.

- Sizge óz mýddenizdi qorghap, qordy sotqa tartugha kim kedergi keltirip otyr? Salymshylar óz qúqyn ózderi qorghauy qajet. Eger osyghan qyzyghushylyq tanytqan túlghalar tabylsa, birigip qor salymshylarynyng mýddesin qor­ghaytyn qauymdastyq qúrayyq. Mening úsynysym osy. Tek búl iydeya iske asu ýshin jaqtastar kerek. Ári búghan onsha kóp qarjy qajet emes.

- Zeynetaqy aktivterin kó­beytuding joly joq pa sonda?

- Álbette, bar. Biraq qazirgi jaghdayda ony iske asyru qiyn. Múny bir mezette eshkim de jasay almaydy. Týptep kelgende, sayasy modernizasiya­syz tabysty kóbeytu mýmkin emes. Bәri sayasy ózgeristerge kelip tireledi. Saya­sy reformalar arqyly ekonomikany algha bastyru kerek. Qazirding ózinde infraqúrylymdyq jobalardy iske asyrudan bastaugha bolar edi. Onsyz amal joq. Áytpese, ózimizdi kiyindire almaytyn kýige týstik. Búlay kete berse, ózimizdi tamaqtandyrmaytyn ahualgha jetemiz. Onsyz da azyq-týlikting jetpis payyzyn syrttan tasimyz. Tehnologiya­lyq kýrdeli zattardy bylay qoyghanda, qisyq shege de óndirmeymiz.

ÚLTTYQ QOR TAGhDYRY DA BIR ADAMNYNG QOLYNDA

- Byltyrghy jyldyng ayaghynda keybir bankirler Últtyq qor qarjysyn ekonomikany nesiyelen­diruge júmsayyq degen bastama kóterdi. Sol-aq eken, Últtyq bank búghan qarsy shyghyp, odan da zeynetaqy qorlarynyng aqshasyn paydalanyndar degen úsynys tastady. Búghan ne deysiz?

- Bankirler óz qamyn kýittep jýrgeni týsinikti. Osydan 6-7 jyl búryn shetelden arzan nesiyeni ondy-soldy alghan uaqytty ansaydy. Odan keyin sol qarjynyng ýstine payyz qosyp halyqty nesie alugha ýgittedi. Erin­begenning bәri nesie aldy sol kezde. Endi mine, bank qorjyndarynyng 30-40 payyzy "jaman" nesiyelerge toly. Qazir bankirler jatsa da, túrsa da qarjy kózin qaydan tapsam dep bas qatyrady. Bizde qanday qarjy kózderi bar? Budjet, Últtyq qor aktivteri, depozittegi salymdar men halyqtyng kórpe astynda tyghyp otyrghan aqshasy, sonday-aq zeynetaqy qorlaryndaghy qarjy. Últtyq qor men zeynetaqy aktivterine jeke-jeke toqtalsaq. Últtyq qor qarjysy negizinen Batys qúndy qaghazdaryna salynghan. Olardyng payyzy tómen. Desek te búl turaly әngime bola qalsa, Últtyq bank múny әlgi qaghazdardyng senimdiligimen týsindiredi. Alayda daghdarys olardyng búdan bylay senimdi emes ekenin әigiledi. Sondyqtan Últtyq qor qarjysyn ary qaray búl qaghazdarda saqtaudyng tәuekeli joghary. Ol qúndy qaghazdardy qayta satyp, Últtyq qor aqshasyn el ekonomikasynyng qajettilik­terine júmsau kerek. Tek ekinshi dengeyli bankterdi aralastyrugha qarsymyn. Bankter memleket qarjysyn tiyimdi júmsay almaytynyn kórsetti. Olar óz jauap­kershiligin azaytady da, payyzdy kóterip jiberedi. Sol siyaqty zeynetaqy aktivterin de bankter ar­qyly ótkizuge ýzildi-kesildi qarsymyn. Qorlardyng aqshasyna bank obligasiya­laryn satyp alyp, múny bankting bas­qaruyna beruding de tәuekeli joghary. Onyng ýstine bankten ótken song ol aqsha qymbat, qoljetimsiz bola týsedi. Qarjyny bankter arqyly ótkizbesek, qalay júmsaymyz degen súraq tuady. Eng dúrysy - qarjy memlekettik organdar arqyly ótsin. Arnayy organ qúrylsyn nemese múny Últtyq bank qúrylymdary qolgha alsyn.

- Shetelde Últtyq qorlar qarjysy esebinen júmys oryndary ashylady, qysqasy, búl aqsha últtyq ekonomikanyng mýddesine qaray júmsalady. Bәlkim, bizde solay boluy ýshin Últtyq qor tújyrymdamasyn ózgertu kerek shyghar?

- Búl eki jerdegi eki tórt bolady degendey qarapayym nәrse. Últtyq qor tújyrymdamasyn bayaghyda ózgertu kerek edi. Mәselen,Últtyq qor preziydent­ting qolynda. Preziydent janynda Últtyq qor qarjysyn tiyimdi júmsau jónindegi kenesshi organ bar. Osy kenesshi organ preziydentke kenes berumen ghana shekteledi. Al aqshany qalay júmsau jónindegi týpki sheshimdi preziydent qabyldaydy. Meninshe, osy mehanizmdi auystyru kerek. Bir adamnyng býkil qor taghdyryn sheshkeni dúrys emes. Tiyisti sheshimdi kәsiby adamdardan qúralghan arnayy top qabyldauy kerek. Al perziydentting búl sheshimge veto qonggha qúqyghy boluy shart. Tek sheneunikter men bankirlerdi jolatpasaq bolghany. Olar óz tiyimsizdigin әldeqashan dәleldep, abyroyyn aimanday etti.

- Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken

Elnúr BAQYTQYZY.

«Jas Alash» gazeti