Adam - pende. Pende bolghan song әrkez týrli kónil kýidi bastan keshedi. Toryghu, múnan, kýiinu, sýiinu, ókinu - bәri de eki ayaqty, júmyr bastygha tәn qasiyetter. Keyde jalghyz auyz jyly sózge balasha mәz bolsa, keyde bolmashy nәrsege bola qatty qúlazyp, jýregi múzdap, jany syzdap, sol sәt ómirden bezip ketkisi keledi. Jaqyn adamynyzdyng keyde ayaqasty búrtiyp,   tomsyrayyp  qalghanyn kóresiz. Sol sәt ishiniz qylp etip, ókpeletip alghanynyzdy sezesiz. Óitkeni, ókpelegishtik te soghan tәn minez. Ondayda ol teris qarap sózindi estimegensiydi ya jýre sóilesedi, tipti lәm-mim dep til qatpay qoyy da mýmkin. Telefonyn óshirip ne kóp uaqyt almay dinkeletedi. Al kónili qatty qalsa, «endi seni jelkemning shúqyry kórsin» dep birjolata teris ainaluy da mýmkin. Qansha degenmen «bir atym nasybaydyng ózin» kónilge alyp qalatyn qazaq emespiz be?!

Adam - pende. Pende bolghan song әrkez týrli kónil kýidi bastan keshedi. Toryghu, múnan, kýiinu, sýiinu, ókinu - bәri de eki ayaqty, júmyr bastygha tәn qasiyetter. Keyde jalghyz auyz jyly sózge balasha mәz bolsa, keyde bolmashy nәrsege bola qatty qúlazyp, jýregi múzdap, jany syzdap, sol sәt ómirden bezip ketkisi keledi. Jaqyn adamynyzdyng keyde ayaqasty búrtiyp,   tomsyrayyp  qalghanyn kóresiz. Sol sәt ishiniz qylp etip, ókpeletip alghanynyzdy sezesiz. Óitkeni, ókpelegishtik te soghan tәn minez. Ondayda ol teris qarap sózindi estimegensiydi ya jýre sóilesedi, tipti lәm-mim dep til qatpay qoyy da mýmkin. Telefonyn óshirip ne kóp uaqyt almay dinkeletedi. Al kónili qatty qalsa, «endi seni jelkemning shúqyry kórsin» dep birjolata teris ainaluy da mýmkin. Qansha degenmen «bir atym nasybaydyng ózin» kónilge alyp qalatyn qazaq emespiz be?!

IYә, adamdar arasyndaghy renish te túrmysta jii kezdesetin jayttardyng biri. Oghan úsaq-týiek sebep kóp. Alayda, eshkimdi renjitpeu, kónilge qaraghyshtyq - ilude bir kezdesetin jaqsy minezge jatady. Sýiikti payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) kisi kónilin qaldyrmaugha qatty kónil bólgen. Árbir isinde búny jiti qadaghalaytyn. Pyshaq berse, sap jaghymen úsynatyn. Qylyshtardy kóshede jalandatyp alyp jýruge tyiym salghan. Qabaq shytpay, jýzi kýlimsirep túratyn. Auzynan qatty sóz shyqpaytyn. Zat súrap kelgen adamgha eshqashan «joq» dep aita almauy da onyng osy bir kónilge qaraghyshtyq qasiyetinen tughan edi. Qolynda joq bolsa, tauyp berem dep uәde beretin. Bireuding qateligin týzetpek bolsa, kóniline keler dep ol kisining atyn atamay, otyrghandargha jalpylama aitatyn. Kimge qarata aitylyp jatqanyn әlgi adam ózi sezetin. Jay adamdardy ghana emes, «Mýgedek bireudi kórsender, senderdi sonday kýige týsirmegen Allah taghalagha shýkir etinder, biraq ony dauystap aityp әlgi gharipting kónilin renjitpender» dep, kónili jarym beyshara mýgedekterdi de renjitpeu kerektigin bildiretin. Ýsh kisi otyrghanda eki kisining ózara kýbirlesip sóileskenin qúp kórmeytin. Onday jaghdayda ýshinshi kisining kóniline kelui mýmkin deytin. Renish bola qalghan jaghdayda ony ýsh kýnnen asyrmaugha kenes berip: «Bir músylman adamnyng ekinshi bir músylman bauyryna ýsh kýnnen artyq renjui dúrys emes. Kezdeskende bir-birinen syrt ainalghan ekeuding abzalyraghy - birinshi bolyp sәlem bergeni» dep, ondayda renishti birinshi bolyp úmytudyng artyqshylyghyn eske salatyn (Búhari, Ádep, 57). Araz kisilerdi tatulastyrudyng nәpil namaz oqyp, nәpil oraza ústaghannan da ýlken sauap ekenin, ol ýshin qajet bolsa jalghan aitugha rúqsat baryn eske salatyn. Adamnyng eng nashary basqagha kesiri tiyetin, әrkimdi renjitetin adam deytin. Ósiyetterinde ýnemi ata-anany, sýiikti jardy, jaqyn tuys, kórshi-qolandy renjitpeuge, jetim-jesirding kóz jasyna qalmaugha, balany ókpeletpeuge, dos kónilin qaldyrmaugha shaqyratyn. Óitkeni, «Pendening jasaghan amaldary әr dýisenbi jәne beysenbi kýnderi Allahqa jetkiziledi. Úly Jaratushy sol kýnderi ózine serik qospaghan qúldarynyng kýnәlaryn keshiredi. Alayda, aralarynda dúshpandyq, renishi barlardy bólek qoyady (keshirmeydi). Sóitedi de: «Bir-birimen tatulasqansha búlardy qoya túryndar» deydi» dep týsindiretin (Mýsliym, Birr 36). Sol sebepti «Mýmin adamnyng mýmin adamgha ýsh kýnnen artyq renishi dúrys emes. Aradan ýsh kýn ótkennen keyin onymen sóilesip sәlem bersin. Eger ol sәlemdi alsa, sauaby ekeuine teng bólinedi. Almasa, kýnәsy sol adamgha jýkteledi» dep, bitimge, tatulyqqa alghashqy bolyp shaqyrushynyng ýlken sauapqa keneletinin, al qisyq minez tanytyp, oghan kónbegenderding kýnә arqalaytynyn úqtyrghan (Ábu Dauyd). Hadisti saralaghan ghalymdar sәlemdesumen aradaghy renish joyylady dese de, Ahmed ibn Hanbәl «Búrynghy aralastyqtaryna qayta oralmayynsha renish tarqamaydy» dep tújyrymdaghan.

Renishti ýsh kýnnen asyrmaudaghy saqtyq nede? Ondaghy danalyq - sony bara-bara kekshildik pen eregeske, jaljalgha, ózara jauyzdyq pen dúshpandyqqa úryndyrmaudyng aldyn alu bolsa kerek. Ómirde kishkene renishten baryp arty ýlken daugha, rulas elderdi bir-birimen arazdastyryp qyr-ghyngha úshyratqan jaghdaylar az bolmaghan. Sol sebepti ashu órtin dereu sóndirip, aradaghy renishti joygha talpynudyn, tatulyq pen ymyralastyqty, dindegi bauyrmashyldyqty joghary qoya biluding qoghamdyq mәni zor. Birinshi bolyp keshirimge bara bilu - qay kezde de adamnyng kishipeyil, qayyrylghysh, iyilgish sekildi jaqsy minezin bayqatady. Al ólsem de keshirmespin dep ant ishu, anasy tasqa jerik bolyp tas bolyp týskendey ne әkesi býgin ólgendey týnerip rayynan qaytpau - doly, shaypau, qatal minezdin, qala berdi, kekshildik pen sasyq tәkapparlyqtyng nyshany. Adamnyng adamdyghy syngha týsetin osynday kezderi músylmandyq minezden auytqymay, ishki ar tarazysynyng ólshemderinen mýlt ketpeu - әr kisining emes, er kisining ghana qolynan keletin eren qasiyet ekeni ayan.

Bireudi renjitu kóbinese minezding nasharlyghynan, bilimnin, jeke mәdeniyetting tayazdyghynan, dórekilikten, basqalardy ózinen tómen sanaudan ya bolmasa ózine jenil dep sanaghan qylyqtyng ózgege auyr, zil bolyp tiyetinin paryqtay almaudan tuyndap jatady. Jany jaysan, minezi shuaq adam kisi kóniline qayau týsiretin tústardy (sózdi yaky is-әreketti) jaqsy biletin asa sezimtal keledi. Kónildi tyrnap ketetin tikenek minezdi emes, kisi janyn izgilikke bóleytin, jýrgen jerine sypayylyq úyalatatyn symbatty aqyldylyghynan taymaydy. Kórgen jandy sýisintip, maqtaday júmsaq minezimen ýlgi bolady. Ózi renjise de ózgeni renjituge jol bermeydi. Óitkeni, renishting arada salqyndyq tudyratynyn, adamdardy bir-birinen suytyp, jat qylyp jiberetinin jaqsy biledi. Keshirisken kýnning ózinde kónildi kólenke basyp, kópke deyin salqyndyqtyng syzy ketpey jýretinin tereng sezinedi. Búny myna bir ghibratty mysal da jaqsy úqtyrghanday.

Birde jaman minezdi úlyna әkesi shege toly jәshik berip: «Manayyndaghy dostarynmen әr janjaldasyp qalghan sayyn taqtaygha bir shegeden qaghyp otyr»,- dep tapsyrypty.

Alghashqy kýni-aq balasy taqtaygha kóp shege qaghyp ýlgeripti. Bir kýni taqtay beti shegege tolsa kerek. Búl jayyn әkesine baryp aitypty. Ákesi: «Al endi, balam, býginnen bastap, sol dostarynmen tatulas, biraq tatulasqan әr kýning ýshin taqtaydan bir shegeden suyryp alyp otyr»,- depti.

Biraz kýnder ótipti. Bir kýni qarasa, taqtaydaghy bar shege shygharylyp bitken eken. Sonda ony syrttay baqylap jýrgen әkesi balasyn taqtaydyng aldyna ertip әkelip: «Balam, jaraysyn, jaradyn,- depti,- alayda, myna taqtaygha jaqsylap túryp qarashy! Shegelerdi suyrghanda qalyp qoyghan izderdi, kóp tesikti kórip túrsyn. Búl degening - taqta әuelgisindey taza qalpynda, әdemi bolyp qalmaydy degen sóz. Dostarmen tóbelesken sayyn arada jaman sózder aitylady. Ár jaman sóz artyna myna shegeler tәrizdi shúrq tesik qaldyryp otyrady. Artynan tatulasyp joldasyng myng jerden keshirdim degenimen, myna tesikter sekildi kónilde kirbinning bәribir syz bolyp qalyp ketindigi shyndyq. Sondyqtan, eshbir dosynmen jýz shayys-paghaysyn, ba-lam»,- degen eken sonda óz isining astaryn týsindirip, ómirlik úmytylmas sabaq úqtyrghan әkesi.

IYә, renish artynan riyasyz keshirilse jaqsy, әitpese, kóp jaghdayda jan syzdatar, eske týsken sayyn kónildi qaralap, jandy jaralaytyn iz tastap ketetini, ashy da bolsa aqiqat. «Aldyna kelse, atannyng aiybyn kesh» degen babalarymyz әrqashan keshirimdi negiz etip  ústaghan. «Bir ashuyndy maghan ber», «Tentegimdi jónge saludy ózime qaldyr», «Bir bilmestik ótti», eger bala bolsa «isining shalalyghy» dep, jas bolsa «jastyq shaqta kimning basynan ne ótpeydi» dep, ýlken kisi bolsa «janylmaytyn jaq, sýrinbeytin túyaq bola ma» degen sekildi sózdermen әiteuir eki jaqty óz rәuishinde bitistiruge, aralaryn tatulastyrugha, artyn tym ushyqtyrmaugha tyrysqan. Ásirese, tuys adamdardyng bir-birine degen ókpe-renishi tym asqynyp ketpeuine kónil bólgen. «Tuystyng azary bolsa da, bezeri bolmaydy», «Aghayynda ókpe bar da, kek joq» degen sekildi ataly sózdermen kishkene ókpege bola birjolata at qúiryghyn kesisu tuys adamdardyng isi emestigine nazar audartyp, yntymaq degen aidyndy dauylgha úryndyrmay túnyq ústaugha baryn salghan. Búny Abay atamyz:

Dәmi qaytpas, búzylmas tәtti bar ma,

Bir bes kýnning orny joq aptyghargha,

Qay qyzyghy tatidy qu ómirdin

Tatudy araz, jaqyndy jat qylargha,- dep, ómirdegi eshtene de aghayyn kisilerding tatulyghyna, bereke-birligine jetpeytindigin әdemi úqtyrghan.

IYә, «Soymasymdy soyamyn, sýigenimning kónili ýshin» degen qazaqqa kónilden qymbat eshtene joq. Óitkeni, synaptay syrghyghan kónilding kiltin taba bilu, jýrek auyrtpay jýru - jarasymdy syilastyq pen baqytqa bastaytyny belgili.

Múqaghaly aghamyz da bir óleninde:

Kýn batty,

Mine, kesh kirdi.

Janymnan bir ýn estildi.

«Rahatqa bola bes kýngi,

Renjite kórme eshkimdi!».

Taghy da bir kýn kesh kirgen,

Taghy da bir ýn estilgen.

«Azamatsyng ghoy es kirgen,

Jaulasa kórme eshkimmen!» dep, eshkimdi renjitpey, eshkimmen jaulaspay tatu-tәtti ghúmyr keshu, bes kýngi rahatqa bola әrkimmen jaghalasyp itshe yryldaspau - esti azamattargha syn ekenin bildirgen. Eshkimning kónilin qaldyrmau turasynda ghúlamalardan kóptegen naqyl sózder qalghan. Ahmet Yassauy babamyz «Kәpir de bolsa bireudi renjitu - Jaratushyny renjitumen ten» dese, ýlken әulie Jәlәladdin Rumi: «Qaghba - Ibrahim payghambardyng túrghyzghany. Al kónil - Úly Jaratushynyng ózi nazar salatyn oryn. Sol sebepti, bir kisining kónilin qaldyru - Qaghbany myng ret jyqqannan da auyr» dep, bile-bilgenge adam kónili qasiyetti Qaghbadan da joghary túratyndyghyn anghartqan.

Qúdayberdi BAGhAShAR, dintanushy

muftyat.kz, 04.08.2009