Túrsyn JÚRTBAY. «ÚRANYM – ALASh!..» (Ýshinshi kitap)
«ÚRANYM - ALASh!..»
(Týrme әfsanasy)
TALQY
(Ýshinshi kitap)
ALMATY
EL - ShEJIRE
2012
Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne Aqparat ministrligi
Aqparat jәne múraghat komiytetining «Áleumettik manyzdy әdebiyet týrlerin shygharu» baghdarlamasy
L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining janyndaghy „Otyrar kitaphanasy" ghylymy ortalyghynda dayyndalyp, Ghylymy kenesinde bekitildi.
Sonday-aq Memleket tarihy institutynyng ghylymy kenesinde talqylanyp, maqúldandy.
Resenzentter:
S.Qirabaev, QR ÚGhA-nyng akademiygi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.
R.Núrghali, QR ÚGhA-nyng akademiygi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.
M.Qoygeldiyev, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
T.Omarbekov, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
B.Ayaghan, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
Sh.Ámirbek, sayasattanu ghylymdarynyng doktory, professor.
D.Mahat, tarih ghylymdarynyng doktory.
Ghylymy redaktory filologiya ghylymdarynyng doktory, professor R.Túrysbek.
Qoljazbany kompiuterge terip, baspagha dayyndaghan - M.Ermaghanova. Q.Kamzina, A.Satybaldiyeva.
«ÚRANYM - ALASh!..»
(Týrme әfsanasy)
TALQY
(Ýshinshi kitap)
ALMATY
EL - ShEJIRE
2012
Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne Aqparat ministrligi
Aqparat jәne múraghat komiytetining «Áleumettik manyzdy әdebiyet týrlerin shygharu» baghdarlamasy
L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining janyndaghy „Otyrar kitaphanasy" ghylymy ortalyghynda dayyndalyp, Ghylymy kenesinde bekitildi.
Sonday-aq Memleket tarihy institutynyng ghylymy kenesinde talqylanyp, maqúldandy.
Resenzentter:
S.Qirabaev, QR ÚGhA-nyng akademiygi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.
R.Núrghali, QR ÚGhA-nyng akademiygi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.
M.Qoygeldiyev, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
T.Omarbekov, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
B.Ayaghan, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
Sh.Ámirbek, sayasattanu ghylymdarynyng doktory, professor.
D.Mahat, tarih ghylymdarynyng doktory.
Ghylymy redaktory filologiya ghylymdarynyng doktory, professor R.Túrysbek.
Qoljazbany kompiuterge terip, baspagha dayyndaghan - M.Ermaghanova. Q.Kamzina, A.Satybaldiyeva.
ANNOTASIYa
Jazushy ghalym, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Túrsyn Júrtbaydyng «Úranym - Alash!..» atty týrme әfsanasynyng «Talqy» atty búl ýshinshi kitaby - «Alash» partiyasy men «Alashorda» ýkimetining 71 qayratkerining ýstinen 1927-1932 jәne 1937-1938 jyldary jýrgizilgen tergeu isining negizinde jazylghan «Jegi», «Tez» bólimderining zandy jalghasy jәne qorytyndy әfsanasy bolyp tabylady. «Talqyda» - jazushy-ghalym Múhtar Áuezovting qyryq jylgha sozylghan qudalandy (1917-1961) ómiri men shygharmashylyq taghdyry, túlghalar talqysy Memlekettik qauipsizdik komiytetining arhiyvindegi «asa qúpiya qújattarmen», siyrek derektermen, ózara jazysqan hattarmen jarystyryla taldanyp, kenestik jazalau jýiesining ruhany tәueldilikke jýgindiru maqsatynda jýrgizilgen iydeologiyalyq qysym sayasatyn jýieli týrde taldaydy.
Qazaqtyng últtyq Birtútas Alash iydeyasyn túnghysh ret tújyrymday jýielep bergen «Úranym - Alash!..» atty ýsh kitaptan túratyn búl irgeli zertteu - alash qozghalysy turaly jazylghan irgeli de tolymdy әfsana bolyp tabylady.
Oqshau pikir
ALASh TARIHY EKShELGEN ENBEK
Tәuelsizdikten keyingi kezende tarihshy ghalymdar ghana emes jalpy ziyaly qauym últ tarihynyng aqtandaqtaryna bet búrys jasady. Olardyng aldynghy leginde ghalym-jazushy Túrsyn Júrtbay túrdy jәne osy mәseleni býgingi kýnge deyin jýieli zerttep keledi. Songhy jyldary jiyrmasynshy ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Resey imperiyasynyng otarlyq biylik jýiesine qarsy baghyttalghan últ-azattyq qozghalys tarihy bayandalghan «Úranym - Alash!...» atty ýsh tomdyq derekti enbegi eldi eleng etkizdi. Túrsyn búl enbekti jazugha ýlken dayyndyqpen kelgenin aitqan jón.
«Dulygha», «Búzylghan besik» jәne basqa da tarihy taqyryptaghy sýbeli enbekterimen qazaq ruhaniyatynda ózindik qoltanbasy bar jazushy-ghalym, alash pen qazaq etnonimderining shyghu tarihyn, «Alash qauymdastyghy» degen atpen XVI ghasyrgha deyin qazaq - Alash atanghanyn jaqsy biledi. Kóne týrki júrtynyng eki myng jyldyq tarihy, kóne týrki batyrlary turaly jazylghan «Dulygha» atty eki tomdyq ghylymy kórkem enbegi oghan dәlel bola alady.
Alashtanu degenimiz tek qana Alashorda tarihy emes. Alash ziyalylarynyng ózi «alash» degen termindi tarihy negizderge sýiene otyryp tandaghan. Alash - týrki qauymdastyghyndaghy qypshaq tildes taypalardyng basyn biriktirip, qazaq qauymdastyghynyng qalyptasuyna sebepker bolghan, ýsh san Alashtyng basynda túrghan túlgha. Sondyqtan búl - jazushydan ýlken bilimdarlyqty qajet etetin, óte kýrdeli mәsele.
Ghalym Túrsyn Júrtbay ózinin bar sanaly ghúmyryn osy mәseleni zertteuge arnaghan. Onyng úzaq ta, tynymsyz enbegining nәtiyjesi - ýsh tomdyq «Úranym - Alash!...» zertteu-enbegi. «Alash» partiyasy men «Alashorda» ýkimetining 71 qayratkerining ýstinen 1927-1932 jәne 1937-1938 jyldary jýrgizilgen tergeu isining negizinde «Jegi», «Tez» bólimderi jazyldy, mine, ýstimizdegi jyly aldynghy eki bólimning zandy jalghasy jәne qorytyndy tújyrymy «Talqy» atty ýshinshi kitaby oqyrmangha jol tartty. «Talqyda» - úly jazushy Múhtar Áuezovting qyryq jylgha sozylghan ómiri men shygharmashylyq taghdyry, kenestik jýiening ruhany tәueldilikke jýgindiru maqsatynda jýrgizilgen iydeologiyalyq qysym sayasaty, kommunistik iydeya men iydeologiyanyng qanday joldarmen ýstemdik qúrghany, ziyalylar arasyndaghy qarym-qatynas mәselesi Memlekettik qauipsizdik komiytetining múraghatyndaghy «asa qúpiya» qújattar jәne basqa da tyng derekter, ziyalylardyng ózara jazysqan hattary negizinde taldanady.
Kenestik qatigez jýie ózining jasaghan qylmystaryn, jazalau sayasatyn, onyng әdis-tәsilderin, týrmege týskenderding tergeu hattamasy men jaza ýkimi saqtalghan qújattardy asa qúpiya ústady. Sayasy qylmyskerlerge qatysty, onyng ishinde KSRO-nyng Memlekettik qauipsizdik komiyteti jýrgizgen tergeulerding qújattaryna ekining birining qoly jete bermeytini anyq. Tipti tәuelsizdik túsynda da ol derekter jalpygha jariya etilmedi. Ghalym-jazushy kenestik totalitarlyq jýiening qúrdymgha keter qarsanynda Alash qayratkerlerin aqtau turaly joghary sotta әdeby kenesshi bolyp, qyzyl imperiyanyng qúryghyna ilinip qúrban bolghan erlerding azamattyghyn aqtaugha ýlken ýles qosty.
«Úranym - Alash!...» atty irgeli enbekting negizi - Memlekettik qauipsizdik komiytetining múraghatyndaghy «asa qúpiya» qújattarymen tanysugha jәne alugha sol jyldary mýmkindik tudy. «Alash orda» partiyasynyng kenes ókimetine qarsy astyrtyn is-әreketteri» degen 14 tomnan túratyn isti týgeldey derlik sýzip, kenestik týnekting bet perdesin, qiyanatyn, qasiretin ashatyn tyng materialdar men derekterdi sol 1990 jyldardan bastap merzimdi baspasózde ýzbey jariyalady. Avtor 1988-1991 jәne 1997 jyldary Memlekettik qauipsizdik (qazirgi Últtyq qauipsizdik) komiytetining arhiyvindegi jýzden astam «memlekettik asa qúpiya qújattarmen», tergeuding súraq-jauaptarymen, «ayypkerlerdin» kórsetindilerimen, aiyptau qorytyndylarymen tanysyp shyghugha mýmkindik alghan. On bes jyldan astam uaqyt boyy ghylymy izdenister jýrgizip, әigili «ýshtiktin» sotyndaghy aiyptaulardyng jalghandyghyn әshkereleytin tyng derekterdi ghylymy ainalymgha týsirgen, myna enbek sonyng qorytyndysy.
Talas Omarbekov,
tarih ghylymdarynyng doktory, professor.
*** *** ***
«ÚRANYM - ALASh!..» ÝShTAGhANY TURALY
Ghalym-jazushy Túrsyn Qúdakeldiúly Júrtbaydyng «Dulygha», «Ketbúqa», «Besigindi týze!..», «Besigindi aya!..», «Búzylghan besik!.., «Kýiesin, jýrek... sýiesin!», «Beyuaq» atty tarihy taqyrypta jazylghan enbekterining qatary «Jegi», «Tez», «Talqy» atty ýsh bólimnen túratyn «Úranym - Alash!..» atty irgeli enbekpen tolyqty. Sóitip, qazaq últynyng ýsh myng jyldyq ruhany tarihyn týgendedi. Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Túrsyn Júrtbaydyng atalghan enbeginde alash iydeyasyn dýniyege әkelgen ziyalylardyng ómirlik ústanymdaryn tújyrymday jýielep, búl belgili bir toptyng erkimen ómirge kelgen jasandy, ótkinshi qúbylys emes, últpen birge ómir sýretin, últ ómirinen tamyr alghan qúndylyqtar jiyntyghy, últtyng ómir sýru konsepsiyasy degen tújyrym jasaydy. Rasynda kenestik totalitarlyq jýie ózining ómir sýru mýmkindiktrin týgel sarqyp, irip-shirip tarih sahnasynan kete salysymen Alash iydeyasynyng qayta janghyruy onyng ómirshendigin aighaqtady.
Mirjaqyp Dulatovtyng «Oyan, qazaghy!», Ahmet Baytúrsynovtyng «Masasy» úly dalany úiqysynan oyatty, últ ziyalylaryn úly isterge júmyldyrdy, qoghamdyq-sayasi, shygharmashylyq izdenisterine negiz qalady. «Oyan, qazaq!» pen «Masa» iydeyasy - Birtútas alash iydeyasyna úlasty. Ýsh tomdyq irgeli zertteude Birtútas alash iydeyasynyng bes týrli ústanymy, últtyq-demokratiyalyq memleket qúru qaghidattapy saralanghan. Enbekting útymdy әri búghan deyin jariyalanghan enbekterden ózgesheligi búryn ghylymy ainalymgha shyqpaghan Memleketik qauipsizdik komiyteti múraghaty qújattarynyng jariya etilui der edik. Búl kitap kenestik totalitarlyq jýie «halyq jauy» degen jalghan aiyp taqqan alash azamattary ýsterinen jýrgizilgen tergeu isteri, týrme men andudyng arasynda ótken arystarymyzdyng azapty ghúmyry turaly siyrek mәlimetter, olardyng ómir joly men kózqarastarynan habardar etetin derektermen egjey-tegjeyli tanysugha mýmkindik beredi. Avtordyng oiy úshqyr, enbekterinde kórkem shyndyq, tarihy shyndyq astasyp jatady, qújattardy әdeby tәsilderdi paydalana otyryp qazaqtyng bay, kórkem әdeby tilmen әserli, jatyq bayandaydy.
Enbekting «Jegi» atty birinshi kitabynda «Alash» partiyasy men «Alashorda» ýkimetining Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, Z.Ualidi, M.Dulatov, H.Ghabbasov, M.Espolov, Gh.Bolghambaev, Gh.Birimjanov qatarly 41 alash qayratkerlerining ýstinen 1927-1932 jәne 1937-1938 jyldary jýrgizilgen tergeu isi qarastyrylghan. «Tez» atty ekinshi kitapta M.Tynyshbaev, Halel jәne Jahansha Dosmúhamedov, J.Aqbaev, Á.Ermekov, J.Aymauytov, M.Júmabaev, Q.Kemengerov, A.Baytasov, M.Túrghanbaev, Á.Baydildiyn, IY.Qashqynbaev, M.Múrzin syndy 30 túlgha turaly búryn-sondy belgisiz ne qate payymdalyp kelgen tarihy oqighalar - tergeu derekterimen, sonday-aq tintu kezinde tәrgilengen hattarmen, qújattarmen salystyryla otyryp dәiekteledi. Ýshinshi kitap «Talqy» dep atalghan. Onda jazushy-ghalym Múhtar Áuezovting ómiri men shygharmashylyq taghdyry taldanady. Avtor Alash ziyalylarynyng qyzmetin, qazaq qoghamyn ilgeri damytudaghy enbegin jalpyqoghamdyq mәni bar, últ tarihynda erekshe orny bar qúbylys retinde baghalaydy.
Ghalymnyng «Jegi», «Tez», «Talqy» degen ýsh kitaptan túratyn irgeli zertteui - birtútas alash iydeyasynyng tújyrymdamasy, qazaq elining tәuelsizdigi men azattyghy jolyndaghy kýres tarihy, alash amanaty dәiektelgen irgeli enbek. Kitapta jan-jaqty taldanghan birtútas alash iydeyasy - últty biriktirushi, tútastyrushy iydeya. Alash kayratkerleri qalyptastyrghan osy iydeyany - býgingi tәuelsizdigimizding túghyry, eldigimizding basty ústanymy etu paryz. Sondyqtan jazushy-ghalymnyng búl irgeli zertteui - әdebiyetshiler men tarihshylardyn, mәdeniyettanushylar men sayasattanushylardyn, ghylymy kópshiliktin, izdenushiler men studentterdin, jalpy ziyaly oqyrman qauymnyng nazaryn audaratyn, qazaqtyng últtyq «Mәngilik el» iydeyasynyng qalyptasu negizin jýielep bergen irgeli de tolymdy zertteu bolyp tabylady.
Danagýl Mahat,
tarih ghylymdarynyng doktory.
TALYS
(Anghartu ornyna)
Eng qasiyetti de kiyeli kýres - ruhany bostandyq pen ruhany tәuelsizdik jolyndaghy jan qasymy, eng jauyz jәne eng qastanshyqpaghyr sayasat - bir últty ekinishi últtyng ruhany tәueldi etuine baghyttalghan sayasat.
Sayasi, ekonomikalyq, shekaralyq tәueldilikke úshyraghan últ - qúryp ketuding qaupi tóngen últ.
Al osyghan qosa ruhany tәueldilikke úshyraghan últ - qúryp ketuge bet alghan últ.
Sayasi, ekonomikalyq, shekaralyq tәuelsizdigi bar, biraq ta ruhany tәueldi últ - qúryghan últ.
Óitkeni onyng sanasy tәuelsiz últtyng sanasy emec, Abay aitqan, týisiginen úiyghan «kóp aitsa kóndige» kóndikken «baspaqtyn» kóndimi. Tughan halqyn kóksegen azattyghyna jetkizgen úly kýreskerler de basybaylylyq pen bostandyqtyng psihologiyasynan qútyla almaghan. Búghan Múhtar Áuezovting Dj. Neruding «Indiyany tanu» atty kitabyndaghy:
«Indiyanyng býkil bolmysy mening qanymda qaynap túr, onyng boyyndaghy qúbylystardyng barlyghy mening jandýniyemdi qatty tebirentedi. Sonda da, men óz elime, onyng býginine, ózim bayqaghan ótkenning sarqynshaqtaryna jattyng kózimen, jәne sonday jekkórinishpen qaradym. Men óz elimdi batystyng kózqarasy arqyly tanydym jәne kәdimgi dostyq peyildegi europalyq oghan qalay qarasa - men de solay qaradym... Óitkeni mening elimning tarihy aghylshyndardyng kózqarasymen jasalghan tarih edi»,- degen túsyna kók boyauly qaryndashpen:
«Mening halqymnyng da tarihy solay jazyldy»,- dep belgi qoyghany dәlel.
IYә, úlylardyng oiyn úlylar ghana tereng týsinedi. Demek, biz qansha derbes oilaymyz, tәuelsiz jazushymyz, tarihshymyz degenning ózinde, janymyz ben tәnimizdegi basybaylylyqqa baylaulymyz. Úly adamdardyng úly jýregin keulep ketken tәueldilikting kýidirgisi - ghúmyryn tәuelsizdik ýshin kýreske baghyshtaghan jandardyng janyn shyrmap alghanda, peyilin pighylyna jendirgen qarapayym pendening kókiregindegi óksik qanshama desenizshi!
Mine, búl әfsana osynday ústanymdy nysana etken, jeke túlghanyng basyna qatysty oqighalar men sebep-saldargha, týrli psihologiyalyq, iydeologiyalyq arandatular men bopsalargha qatysty derekter men qújattargha, jymsymalar men sypsymalargha, habarlar men hattargha berilgen týsinikteme ghana emes, sonymen qatar sol tústaghy zaman talqysyna týsken, júlyn-jýikesi shýikelengen, týisigi ýreymen titirkengen túlghalardyng pendelenui men pendelerding irilenu barysyndaghy jantyghy men jansaryna degen avtordyng kózqarasy da bolyp tabylady. Egerde keybir ashyq kekesindi eseuirinder úshyrassa, ol bizding sol adamgha degen jeke jatsynuymyz emes, jazushynyng ózi ústanghan kózqarastyng sesi men mysy ekenin, sony anghartu ýshin sol yryqta jazylghandyghyn eskertemiz.
Sondyqtan da jalpy qoghamdy jantalasqa týsirgen jansebil janyghudyng ebebi men sebebin qazymyrlana qazbalaghanday kóringimiz kelmese de, túlghany qúmyqtyrghan qysymnyng qyspaghy oqyrmannyng da jadyn janghyrtyp, sol kónil-kýidi sezine otyryp sanasynda saralatudy qalaghan jazushylyq yrqymyz boldy. Key tarauda tikeley basty túlghagha qatyssyz aty-jónder synalana kiriktirilip, basy artyq silteme men ýzindi keltirilgen siyaqty kórinui mýmkin. Biraq sol «qystyrmalar» arqyly jazushy da әldeneni emeuirin etip otyrghanyn biz de sizderge emeuirin ete ketemiz. Otyz jyl ekshep, on jyl jazylghan «Jegi» men «Tezdin», sonyng ishinde «Talqynyn» úzyna jelisin bayyppen shyjymdaghan angharly ziyaly múnyng astaryn angharar, әdibin jazar degen ýmittemiz. Tipti sonsha bir terendep te jasyrylghan joq. Shyndyqtyng da keyde osynday bir dәrmensiz kýige týsetini bar eken.
Sonymen, búl әfsana: ruhany tәueldilikting tanymyna talys bop tartylyp, tartysyp ósken úrpaqtyng tәuelsiz «mәngilik el» tújyrymyna negizdelgen Birtútas Alash iydeyasynyng ústanymyn - tәuelsiz sanamen tәrbiyelengen keler tolqynnyng nazaryna úsynghan tәjiriybe tolghamy[1].
Ruhany tәueldilik atty talystyng kóni әli jibigen joq. Sonyng púshpaghyn jibitetin bir býrkim su bolsa eken degen tilekpen, barlyq jighan-tergendi jeke bir túlghanyng taghdyryna negizdey tәpsirledik. Sol arqyly túlghalardy túmsyratqan bir ghasyrlyq ruhany arandatudyng astaryn ashyp, әdibin jazghymyz keldi. Niyet - dúrys, tilek - qalys.
T.Júrtbay
TALQY
BIRINShI TARAU: TÝRME TALQYSY
(nemes «әdebiyetten orynyn izdegen» Múhtar Áuezov)
1.
Últtyn, túlghanyn, talanttyn, әr pendening ruhy - qasiyetti. Odan asqan asqaq jәne mәngilik kýsh joq. Dýniyening tútqasy da sol ruh. Ruh ólgen tústan ruhany tәueldilik bastalady.
Al ruh telmirgen, telingen sәtten bastap adamzat - aqyl-parasatty derbes sheshiminen, últ - tәuelsizdiginen, túlgha - dara oilau jýiesinen, talant - tanymnan, adam - ar-ojdan bostandyghynan aiyrylady. Ruhsyz - Allanyng qolyndaghy amanatqa bergen janynnyng ózi keudene qonaq tappaydy, yaghni, ruhynnyng ózi kýshtining shengeline ilinedi.
Ruh erkindigining kórinisi - ruhany mәdeniyet, óner, әdebiyet. Al ruhany mәdeniyet erkindiginen aiyrylghan últ pen talant - jany keudesinen suyrylyp alynghan, sýldesin sýiretip, janyn jaldap kýn kórgen kebin iyesining kebin kiyedi. Erik-jigersiz sýlde iyesi janyn satyp, jaldamaly kýn keship, kýshti men «kýshti ókimettin» (Shәkәrim) asa qauipti jazalau qúralyna ainalady.
Qadym zamannan beri eshqanday memleket pen jahangerding ashyqtan-ashyq jýzege asyrugha dәrmeni men pәrmeni jetpegen mәngýrttik jazalau tәsilin kenes ókimeti qysylyp-qymtyrylmastan-aq «iske qosty».
Mine, búl últ pen úlystyn, túlgha men talanttyn, tobyr men jeke adamnyng jappay basybaylanuynyng basy, mәngýrttik dәuirding qarsany edi. Sonday almaghayyp sәtte: «Ádebiyet sonynan jaryq alyp týstim»,- degen Múhtar Áuezovting de mandayynyng baqyty men sorynyng qanshalyqty qalyng ekendigin ekshep jatudyng qajettigi bola qoymas. «Dýnie astan-kesten bolghan zamannyng adamdary» (Maghjan) bolghandyqtan da peshenesine osynday talqy jazylypty. Múny olardyng ózderi de, sýlde súrqyltaylary da sezdi. Óitkeni, azamattyq soghys ayaqtalysymen, dәlirek aitqanda jiyrma ekinshi jyldan keyin, kenestik kenkelester eng sheshushi jәne qasiretti maydandy, ózderinshe aitqanda «mәdeniyet maydanyn», al maghynasy boyynsha «mәngýrttik maydanyn» ashty. Búl úzaqqa sozylatyn, biraq eshqashanda jeniske jetkizbeytin ruhaniyat maydany edi.
Týbinde jazasyz qútylmaytynyn bilse de, dýnie dýr silkingen dәuirde, ruhany kýsh iyeleri de bir serpilip jan-jýiesin, sanasyn, ónerdegi tanymyn talqygha saldy. Ol izdenisteri aqyry sharasyzdyqqa alyp keldi. Keleshekting joly kesilip qaldy. Iri túlghalar atyldy, asyldy, ózine-ózi qol saldy. Ol azday, últy ýshin barlyq týrme men azapty, qorlyqty kórip, shydap kelgen qazaq ziyalylaryna túqymynyng ýzilu qaupi tóndi. «Alash isi» degen syltaumen aldynghy tolqyn týrmege qamalyp, ýkimi shyqqan tústa ekinshi tolqynnyng songhy túyaq serperining biri - Múhtardyng da basyna zaual ýiirildi.
Ruhynda eldik qasiyeti bar belsendi ziyalylar oisoqty kýige týsti. Elding iyesiz qalghandyghyn, «Qujaqtyn» ese-tendik bermey enserip, júrtty quyryp bara jatqanyn, ruhany әlemning jýdep-jadaghanyn, Qalmaqan Ábdiqadirovtan últtyq tútqa shyqpaytynyn anyq sezindi. Kenes ókimetin óz qolymen qúrghan Sәken Seyfullinning ózi qyzyl revolusiyany - jútqa úshyraghan kóterem qyzyl atqa balap dastan jazdy.
Alayda, ne ruhany kósem - iydeolog dәrejesine kóterile almay, ne ózining derbes iydeyasyn qalyptastyra almay, Adam Atadan bastap Abaygha deyingining týgelining betine týkirgen, besiginen bezgender toby shyqty. Ádebiyetting et pen terisining arasynda jýrgen olar qazaq últynyng ruhany iygiligine qatty qauip tóndirdi. «Janbyr bir jausa, olar eki jauyp», sholaq órt qoyyp otyrdy. «Qujaq» olardy óte eptilikpen paydalana bildi. Tiri kuә qaldyrmau ýshin keyin órshelene óneshin jyrtqan búl «qyzyl kenirdekterdin» de ýnin óshirdi. Mәskeudegi «Ádebiyet ensiklopediyasynda» Ahmet Baytúrsynov pen Múhtar Áuezov turaly joghary bagha berilgen anyqtama basylghanda әlgi «qyzyl kenirdekterdin» ózekteri órtenip ketti. Oraz Isaev pen Izmúqan Qúramysov shyrgha tastap, Ghabbas Toghjanov pen Ábdirahman Baydildiyn, Hamza Jýsipbekov jazyp, S.Saparbekov pen O.Jandosov qol qoyghan «Ashyq hat» 1929 jyly 19 kókek kýni «Sovetskaya stepi» gazetinde:
«Bir top joldastar - «Pravda» gazetining jәne «Ádebiyet ensiklopediyasynyn» redaksiyalyq alqasyna keybir jazushy qazaqtardyng tvorchestvosyna bagha berude «Ensiklopediyada» jiberilgen qate pikirlerge oray qarsylyq - hat joldady. Kópshilikting erekshe nazaryn audarghan osy hatty tolyq jariyalap otyrmyz»,- degen týsinikpen jariyalandy.
«Jazushy - qazaqtardyng tvorchestvosy turaly» búl «Ashyq hat» Goloshekinning aiyzyn qandyrdy. Alash azamattaryn «qúrbandyqqa shaludaghy» eng songhy sheshushi soqqynyng mindetin atqarghan búl hatty biz de tolyq keltiremiz.
«Qúrmetti joldastar! Bizding pikirimizshe, Áuezov pen Baytúrsynovtyng shygharmalaryna markstik kózqarasqa mýldem jat bagha berilgen.
Bәrinen búryn Áuezovke toqtalayyq. «Ádebiyet ensiklopediyasynda»: «Ol qazirgi zamandaghy asa kórnekti jazushy, onyng kórkem shygharmalary tanghajayyp dәldigimen jәne tarihy shyndyghymen daralandy»,- dep jazylghan. Bizding oiymyzsha, búl sypayylap aitqanda Áuezovting ózin de, onyng tvorchestvosyn da bilmeu, týsinbeu bolyp tabylady. Birinshiden, Kolchaktyng túsynda, «Alashordanyn» shyghys bólimining belsendi qayratkerlerining biri retinde Áuezov Kolchakqa qarsy kýrespedi, kýreskisi de kelmedi, kerisinshe, sol kezdegi býkil «Alashorda» ýkimeti, onyng ishinde Áuezov Kolchakpen odaqtasa otyryp bolishevikterge, kenes ókimetine qarsy kýreskeni belgili. Biraq ta, kenes ókimeti ornaghan song Áuezov sol jaqqa shyghyp, partiyagha ótti de Qazatkomnyng hatshysy mindetin atqardy, alayda búghan qaramastan Áuezov sayasatta da, әdebiyette de burjuaziyashyl últshyl qazaq baylarynyng iydeology bolyp qala berdi. 1922 jyly partiyagha qarsy alashordashyl iydeologiyasy ýshin Áuezov partiyadan shygharylyp, jazushylyq pen oqytushylyq qyzmetke auysyp ketti. Ol ózining barlyq shygharmalaryndaghy qazaqtyng tirshiligin ótkendi kóksegen baydyng kózqarasy arqyly bayandaydy, qazaqtyng eskiligin - azamatshylyghyn jyrlaydy, qazaqtyng handaryn, anyzgha ainalghan batyrlaryn, «danyshpan» biylerin, ardager aqsaqaldaryn jәne feodaldyq sal-serilerdi madaqtaydy, madaqtaghanda da ýnemi jaghymdy, býgingi kýnning ózinde de olardy qadir tútugha, ýlgi etuge bolatynday beynede suretteydi (Qaranyz: «Qarakóz», «Enlik-Kebek»). Búl - búl ma! Jazushy Áuezov ózining osynau reaksiyalyq iydeologiyasyn «әdeby syn» salasynda da uaghyzdaumen boldy.
Baytúrsynov turaly berilgen bagha da dәl emes. Ras, revolusiyagha deyin Baytúrsynov qazaqtyng últtyq ziyalylarynyng jetekshilerining biri boldy, patshalyq sayasatqa qarsy kýresti, sol kezde ol qazaq túrmysyndaghy aldynghy qatarly burjuaziyalyq revolusioner bop tabyldy. Alayda múnyng barlyghy eshkimge de: «Baytúrsynov - qazaqtyng asa kórnekti aqyny» - deuge qúqyq bermeydi... Ol aqyn bolghan joq. Ol publisist boldy jәne publisist bolyp qalady. Baytúrsynov burjuaziyalyq últshyl-qazaq baylarynyng iydeology bolyp qala beredi... Ol kontrrevolusiyalyq iydeologiyany uaghyzdady. Býgingi qazaq qoghamy Baytúrsynovty bizding partiyamyzgha qarsy kýresken jәne kýresip kele jatqan reaksiyalyq alashordashyl intelliygensiyanyng bir kósemi dep sanaydy.
«Ádebiyet ensiklopediyasynyn» redaksiya alqasy jibergen qatelikterdi týzetu mýddesin kózdegen bizding búl pikirimizge «Pravdanyn» betinen oryn beruinizdi ótinemiz.
Kommunistik sәlemmen: O.Isaev, Á.Qúramysov, Gh.Toghjanov, S.Saparbekov, O.Jandosov, H.Jýsipbekov, A.Baydildiyn».
Sol kezdegi qazaq ziyalylarynyng qaymaghy men iydeologtary maqúldap qol qoyghan búl ashyq hat, shyn mәninde, memleketting atynan jasalghan resmy aiyptau mәlimdeme edi. Búryn Mәskeuge jaltaqtaghan jandar endi olardyng da sózine qarsy uәj bildire alatyndyqtaryn bayqatyp, jonyn kórsetti jәne múqym kenes imperiyasyna olardy jau dep jariyalady. Ile-shala bir aidyng ishinde Ahmet pen Jýsipbek, Maghjan qamaugha alyndy.
Qazaq últynyng ruhany tútqalary tútqyndalghan song sayasy sahnany tylsym tynyshtyq basty. Sәbit Múqanov, Ábdilda Tәjibaev, Saghyr Kamalov, Iliyas Qabylov ispetti әr nәrseden dәmeli úrpaqtardyng әdebiyet tóniregindegi shaqpa tildi úrandary baspasózde jariyalanghanymen, olardyng pikirining úly iydeologiyagha yqpaly jýrmedi. Olardyng sózine әli túlghalyq salmaq bite qoymap edi. Tek óship bara jatqan qazannyng otyn qaghystyrghanday ghana әreket-tin. Ghabbas Toghjanov qana kiyip-jaryp, qighylyq salyp qoyyp otyrdy. Al memleketting iydeologiya salasyn basqaratyn qayratkerler dymyn ishine tartyp aldy. Óitkeni, Ábdirahman Baydildinning ózi abaqtygha qamalghan son, eserge de ómir kerek, olardyng barlyghy búqpalap, qaltarysta qaldy. Ózderining de jazalau diyirmenine jem bop tartylyp ketetinin tez anghardy. Diyirmenning tasy etekterine tiyip ketip, tiyip ketip jýrdi. «Qarghayyn dese - jalghyz, qarghamayyn dese - jalmauyz» boldy. Qamaudaghy qayratkerler olardy jaqtyrmasa da jalghan aiyp taghyp, biz kórgendi - sen de kór demedi. Onda qazaq últy mýldem iyesiz qalatynyn bildi. Al әigili belsendiler «tiske júmsaq» baylardyng tamyryn shabugha kiristi. Sonda da týrme jaqtaghy dybysqa quystana qúlaq týrdi.
«Alashordashylardyn» aldynghy tergeu isindegi aiyptau qorytyndysyn keyingi lekke oraylastyru ýshin tergeushiler Dinshe Ádilev syzyp bergen kestege sýiene otyryp, Ábdirahman Baydildinnin:
«Birde ol (S.Sәduaqasov - T.J.) mening bólmeme keldi. Búl qúryltaydan keyin shamamen 11-12 kýn ótkennen song bolatyn. Ángimesin zildi salmaqpen bastady. Ol: otarshyldar meni qudalauyn toqtatqan joq, kerisinshe, meni partiyadan shygharyp tastauy da mýmkin. Sondyqtan da, bir batyl qadam jasaghym keledi, biraq ne isterimdi ózim de bilmeymin»,- dedi. Áuezov oghan: «Tashkentke auys, sodan әri qaray basmashylargha qosylasyn»,- dep úsynys jasapty. Áuezovting búl úsynysyn qabyldaugha qarsy emestigin, biraq ta ol turaly mening pikirimdi bilgisi keletinin aitty. Men Smaghúlgha ne aitarymdy bilmedim. Onyng jaghdayynyng sonday qiyn ekenin jәne kónilining qobaljyp jýrgenin biletinmin. Alayda men onyng dәl osynday oida jýrgeninen jәne basmashylargha qosylyp ketuge kelisim bergeninen mýlde habarsyz edim әri onday arandatugha kóne qoyady dep oilamaghanmyn. Maghan: dәl osynday kelensiz kenes bergen obkom partiyanyng mýshesi jәne Kazatkomnyng sayasy hatshysy Áuezovting kenesi týsiniksiz, oghash kórindi. Men bizding maqsatymyzdy (últ mәselesi jóninde jýrgizip otyrghan partiyanyng baghdarlamasyn) basshylardyng mýddesimen sәikestendire almadym. Men ózimshe, osynday kenes bergen Áuezov әldebir shirik maqsatty kózdedi me dep oilaymyn. Sonymen qatar, osy pighyly arqyly ol Sәduaqasovtyng kózin qúrtyp, bizding aramyzdaghy kósem ózi bolghysy keldi me eken dep topshylaymyn. Sebebi: ol kezde bizding maqsatymyz ortaq bolsa da, jershildik, rulyq túrghydan alghanda әrqaysymyzdyng jekelegen ishki mýddemiz bar edi: Áuezov - semeylik, al biz Sәduaqasov ekeumiz - aqmolalyq edik. Songhy mәsele - Áuezovting kókeyin tesken sheshushi mәsele siyaqty bop kórindi maghan... Búl oqighadan keyin men Áuezovke kýdikpen qaraytyn boldym. Ol mening kóz aldymda ekijýzdi adam bop elestedi: birinshi Áuezov - partiya mýshesi, jauapty qyzmetker, aqyldy kisi, bizding kózqarasymyzdyng kósemderining biri, al ekinshi Áuezov - birinshi adamnyng qasiyetine iye, biraq ta әldebir astarly oimen jýrgen siyaqty kórindi»,- degen kórsetui negiz qalady.
«Pravdagha» joldaghan hattyng negizgi avtory jәne Múhtardyng ózimen týidey qúrdas («Múhtardyng menshikti súrqyltayy»), 1897 jyly tughan, «Petropavl okrugining arghyn ruynan shyqqan» (anketada dәl osylay jazghan) Á.Baydildin ekeni anyq edi. Tergeu barysynda Baydildin ózin de, Áuezovti de Kolchaktyng sybaylasy, «sәduaqasovshylar tobynyn» belsendi mýshesi qataryna qosty. Ózin «Alashordanyn» jas qayratkeri әri Kolchaktyng barlaushysy, sonymen qatar kenes ókimetining belsendi adal qyzmetkeri retinde sezinetin «Qalamnyn» - Á.Baydildinning sheginetin jeri de qalmaghan bolatyn. Ózin‑ózi әshkereleu arqyly Smaghúl men Múhtardan irgesin ajyratyp alugha tyrysqan ol, qyryndysyn qaldyrmay qaghazgha týsirgen.
Osynyng ózi-aq aiyp qorytyndysyn shygharugha tolyq jarap jatqan bolatyn. Búl óte salmaqty alghyshart edi. Sondyqtan da tergeushiler oilanyp jatpastan Múhtar Áuezovke:
«Alashordanyn» atynan Kolchaktyng ýkimetimen kelisim jýrgizdi»,- degen ayyp taqty.
«Alashorda» ýkimetining Kolchakpen uaqytsha odaq qúryp, qazaq últyn qantógisten aman saqtaugha úmtylghany tarihy shyndyq. Múhtardy «Alashorda» ýkimetining sayasaty ýshin jazghyruy jalpy qisyngha kelgenimen, tergeude ol dәlelsiz kýdik qana bolyp qaldy. Sayasat sahnasyna endi ghana shyqqan jiyrma jastaghy seminariya oqushysymen kelisim jýrgizetindey admiral Kolchaktyng basyna ol kezde múnday kýn tua qoyghan joq bolatyn. Qalayda Áuezov pen Kolchaktyng baylanysyn tikeley әshkereleytin eshqanday syltau da, derek te tabylmady. Sondyqtan da tergeushiler Múhtardy qaralap tynatyn, búltartpaytyn ózge qylmysty qarastyrdy.
Ekinshi baptaghy: «Últshyl-kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiymgha qatysty»,- degenge D.Ádilevtin:
«Sóitip jaghday shiyelenisip ketti... 1923 jyly kýzde Tashkentke qaytyp kelip Qazaq komissiyasy men Oqu-aghartu institutyna oqytushy, biraz uaqyt diyrektor bolyp istedim. Úiymgha qayta mýshelikke alyndym. Onyng jana qúramynda Múhtar Áuezov pen Maghjan Júmabaev boldy-au deymin. Tashkentte men oqu-aghartu komissariatynyng janyndaghy ghylymy ortalyq pen qazaq aghartu institutyna oqytushy bop ornalastym. Onda Dosmúhamedov, Áubәkir Divaev, Júmabaev, Jandosov, Sokolovskiy, Múhtar Áuezov júmys isteytin. Múhtar oghan deyin Ortalyq komiytetting prezidium mýshesi bolghan. Men Qojanovtyng әielining aghasynyng ýiinde túrdym. Sol kezde Jandosov ta Tashkentke keldi»,- degen jauaby sebep boldy.
Al tergeushiler «qystap, barlyq tәsildi qoldanyp, jalghan mәlimet jazdyrghan Esim Bayghasqinnyn:
«Ánuar pasha men Zaky Uәlidiyding sayasy sahnagha shyghuyna baylanysty 1922 jyldyng mamyr aiynda alashordashylardyng arasynda bir qozghalystyng bastalghanyn, alashordashyl Áuezov Múhtar men Toghjanovtardyng qazaq auyldarynda úly týrikshildik ruhty nasihattaghanyn aitqamyn (Mening birinshi jauabymdy qaranyz). Petropavldyq alashordashylardyng arasyna osy úly týrikshil ýgit-nasihatty jýrgizgen tústa, bir joly sol kezdegi guberniyalyq atqaru komiytetining tóraghasy Qazbekov Smaghúl, guberniyalyq partiya komiytetining úiymdastyru bólimining mengerushisi Beysenov Múhamedjan jәne Áuezov, Toghjanov, Júmabaev, Qiyaqov, taghy da basqa men aty-jónin úmytyp qalghan adamdar ózara úzaq kenesti, biraq ortaq sheshimge kelgen joq, sonda da ózara pikir alysularyn jalghastyra berdi, aqyrynda Ánuar men Zakiyding is-әreketining nәtiyjesine qaray qimyldamaq bop, eshqanday sheshim qabyldamaugha kelisti»,- degen kórsetindisine baylanysty M.Áuezovke:
«Orta Aziyadaghy basmashylardyng qozghalysyna jetekshilik etti»,- degen aiyp taghyldy.
Tura sol kýnderi qazan merekesine oray sóilegen sózinde Goloshekiyn:
«Tergeu kezinde Aymauytov: Ekinshi sezd kezinde tek qana qazaq uәkilderinen túratyn kenes shaqyrylghanyn, oghan Áuezov tóraghalyq jasaghanyn, ... onda otarshyldarmen kýres turaly mәsele qaralyp, últtyq mýddeni kózdeytin sheshim qabyldanghanyn moyyndady»,- degen sózi - baspasózge jariyalana qaldy.
Tergeushiler múny Múhtargha qosymsha aiyp retinde taqty. Jýsipbekting týrmege qamalghanyna ýsh jyl tolghan jәne ol atu jazasyna kesiluge úigharylyp, ýkimdi Mәskeuding bekituine jibergen bolatyn. Múhtardyng egizining synarynday bop ómir sýrgen dosynyng taghdyry Butyrkanyng týrmesindegi ajal janghyryghyn kýtip túrdy. Qujaq týrmedegi jauaptardy ashyq jariyalau arqyly qazaq ziyalylarynyng arasyna senimsizdik pen alauyzdyq septi. Kýdiksiz nәrseden kýdik tudyrdy.
Áytpese, Ábdirahman Baydildinning kórsetui boyynsha hattamagha týsken - 1921-1922 jylghy ashtyq pen qazaq halqyn ashtyqtan qútqarudyng jolyn qarastyrghan búl kenesting eshqanday qylmystyq sypaty joq bolatyn. Jýsipbek Aymauytovtyng ózi sonyng ishinde jýrip, belsene atsalysty. Sondyqtan búl derekting aityluy, qaghazgha týsui zandy. Onyng ýstine Jýsipbek ashtargha kómek kórsetkeni ýshin tergeuge alynyp, ózin-ózi aqtap shyqqan bolatyn. Demek, búl ýshin kónil qobaljytatynday pәle Áuezovke tónip túrmaghan edi.
Búl kenes ókimetining últtyq túlghalardy tolyqtay janyshtap, talqydan ótkizip, Troskiy men Frunze siyaqty kósemderin alastatyp, endi «mәdeniyet maydanyndaghy» túlghalardy túqyrtugha kóshken qaterli baghytynyng kýsh alghan túsy bolatyn. Dәl sol kezderi «Baytúrsynovtyng jәne basqa da alashordashylardyng kenes ókimetin qúlatu maqsatynda qúrylghan astyrtyn úiymynyng qastandyq әreketteri turaly qylmystyq istin» (Bas qújatqa bastapqyda «D.Ádilev bastatqan...», odan keyin «E.Omarov bastatqan...»,- dep jazylyp, eng sonynda «A.Baytúrsynov bastatqan...»,- degen ataugha toqtalghan - T.J.) tergeui ayaqtalyp, olar Mәskeuding pәrmenin kýtip jatqan. Maghjan Júmabaev úiymdastyrghan «Alqa» әdeby ýiirmesine, yaghni, tergeushiler kórsetkendey, astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymgha Múhtar Áuezovting qatysqany da «anyqtalyp», arnayy bap retinde qarastyryldy.
Al tergeushilerding qatty ústanghany «Ashyq hattaghy»:
«Kolchaktyng túsynda, «Alashordanyn» Shyghys bólimining belsendi qayratkerlerining biri retinde Áuezov Kolchakqa qarsy kýrespedi, kýreskisi de kelmedi, kerisinshe sol kezdegi býkil «Alashorda» ýkimeti, onyng ishinde Áuezov Kolchakpen odaqtasa otyryp bolishevikterge, Kenes ókimetine qarsy kýreskeni belgili... Biraq ta, Kenes ókimeti ornaghan song Áuezov sol jaqqa shyghyp, partiyagha ótti»,- degen sózder de edi.
Sóitip, Múhtar Áuezov ayaq astynan basmashy, últshyl-kontrrevolusioner bop shygha keldi. Sonymen, búryn Qazaqstannan syrt jerde jýrip, nazardan tys qalyp kelgen Múhtar Áuezov te qarauylgha ilindi. Múhtardyng bostandyqta jýrui olargha keshirimsiz jayt siyaqty kóringen ispetti.
1930 jyly 17 qyrkýiek kýni tansәride Tashkent qalasyndaghy Salar ózenining boyyndaghy ýiinde Múhtar Áuezov tútqyngha alyndy. Osy oqighanyng kóldeneng kuәsi bolghan sol kezdegi shәkirt, keyingi akademik Shapyq Shókiyn:
«1927 jyldyng tamyzynda Orta Aziya uniyversiytetine týsuge keldim... Biz shaghyn ýiding ashyq sebetinde týnedik, sol ýiding qarsy jaq qanatynda uniyversiytet oqytushysynyng ýi-ishi túratyn. Ertengilik kolonka qasynda juynyp jatqanda, biz bәrimiz birdey jamyrap, tolysa bastaghan, mandayy kere qarys, qaratory qazaqpen amandasushy edik. Tanystyq. Múhannyng bizden tilek-talaptarymyz bolsa aituymyzdy súraghany esimde. Mening әli oqugha týse qoymaghanymdy bilgen ol, meni arqamnan qaghyp: «Únjyrghang týspesin. Eng bastysy - oqugha qúmarlyq, - dedi de, - sәl oilanyp túrdy da ol kenet: - Endeshe men uniyversiytettegi kisilerimen sóileseyin. A? Sol Ghaziza Sýleymenovamen de sóileseyin?»,- dedi ol meni jigerlendirgisi kelgendey. Qapelimde qysylyp qalghandyqtan, ol kisige rahmet aitudy úmytyp: Ghaziza bylay da meni qoldap jýr, shamasy, úzamay mәsele sheshiletin de shyghar,- dep jauap berdim. Múhang qolyn jayyp qoshtasyp, aspay-saspay, Qazaq orman tehnikumy qorasynan shyghyp jýre berdi.
Onyng әieli Valentina Nikolaevna ertengilik baugha siyrek shyghatyn, kóbine kishkene qyzymen ainalysatyn. Taghy bir aitatynym, so jyldary ol asqan súlu әiel edi. Biraq, minezi túiyqtau bolyp kóringen. Kýieui júmystan kesh qaytatyn, biz qarsydaghy sebette pysyldatyp primus әzirlep jatatynyn estiytinbiz. Endi bir saghat ótken shamada, Múhang bau ishinde seyildep jýrer edi. Onyng kózine taghy bir ret týsip, kónilin audaratynday ynta-yqylasymyz bolmady. Jәne sabaqtarymyz da bastalyp ketti. Basqa nәrsege kónil bóluge myna jana, jauapty isimizden qol tiymedi. Bastapqy kezde kәdimgidey sharshap jýrdik. Biz búl jerde onsha kóp túrmadyq. Bir kýni ertengisin portupeyaly eki kisi (olar milisiyanyng ba, ne basqa bir forma kiyip keldi me - bilmeymin) kelip, ony alyp ketti. Sebetting edeninen úshyp túryp, men әlgi ekeuding bireui - Múhannyng aldynda, ekinshisi - sonynda, ony bau ishimen qaqpagha qaray aidap bara jatqanyn kórdim. Áuezov artyna búrylyp qaramay, aldyna bayyptay qarap, bayau basyp bara jatyr eken»,- dep eske aldy.
Múhtar Áuezovting týrmege qaray «bayyptay qarap, bayau basyp bara jatqan kýni - 1930 jyldyng 17 qyrkýiegi bolatyn. Tashkentte aldyn-ala sholaq tergeuden ótip, odan keyin Almatynyng týrmesine jetkizildi. 1930 jyly 8 qazan kýni PP OGPU-ding Shyghys bólimining KSSR boyynsha ókili Popovtyng qatysuymen anketalyq ómirbayan toltyrylghan.
Anyqtamalyq anketadan: «Osy tergeu isi boyynsha jauapqa tartylghan M.Áuezov - 33 jasta, Semey okrugining Shynghys bolysynda tughan, Tashkent qalasynyng túrghyny, últy qazaq, orta sharua balasy, partiyada joq. 1922 jylgha deyin BK(b)P mýshesi bolghan, Aqpan tónkerisine deyin oquda bolghan, Qazan tónkerisine deyin oqyghan jәne múghalim bolghan, mamandyghy pedagog, joghary bilimdi, ústaz - jurnalist, ýilengen, 2 balasy bar, jalaqymen kýn kóredi, qazaq bolghandyqtan da әskerge alynbaghan, búryn tergeuge alynbaghan, sottalmaghan».
1930 jyly 15 qazan kýni Erekshe bólim bastyghynyng kómekshisi Volohovting kelisimimen jasalghan «Aldyn-ala aiyptau qorytyndysynda»:
«Qylmysty ister kodeksining 58 - 11 jәne 59 - 3 baptarymen aiyptalghan M.Tynyshbaev pen Dosmúhamedovtardyng № 2370 tergeu isin qaray otyryp Áuezovtin:
qazaq últshyldarynyng astyrtyn úiymyna qatysyp, Qazaqstandaghy kenestik nauqandar men sharalardyng mazmúnyn búrmalau maqsatyn kózdegeni;
ókimet mekemeleri men BK(b)P-nyn, jerge qonystandyru mekemelerin, mәdeni-aghartu jәne oqu oryndaryn, baspasózdi ózderining yqpalyna qaratyp, jaulap alugha úmtylghany;
Orta Aziyadaghy basmashylardyng qozghalysyna jetekshilik jasap, sonday qozghalysty Qazaqstanda da úiymdastyrugha әrekettengeni;
kenes ókimetin qúlatudy aldyna maqsat etip qoyghany - tolyq әshkerelendi.
Sondyqtan da UPIY-ding 128 tarmaghyna sәikes azamat Áuezov Múhtardy № 2370 tergeu isi boyynsha jauapqa tartyp, oghan qylmystyq ister kodeksining 58 - 71 jәne 58 - 11 baptary boyynsha aiyp taghyp, búl turaly OGPU mekemelerindegi tergeu júmystaryn baqylaytyn Prokurordy habardar etuge qauly qabyldandy»,- dep kórsetildi.
Sonymen, Múhtardyng 1918 jyly jazghan óz sózi ózining basyna keldi. Ol:
«Elin sýiip, eldigin izdedi. Eldikke kelgen qauipke... kýiinip, qarsy shyqty. Eldigi aman qaluy ýshin endi beynetke, ólimge, iә basqa da týrli qazagha shydap ketip, tarih jýzinde» - sony dәleldeui ghana qaldy.
[1] Álqissa: osy arada «Úranym - Alash!..» ýshtaghanynnyng jeke kitaptarynyng («Jegi», «Tez») basylymdary әr jyldary jariyalanghandyqtan da, keybir derekterdi qaytalap úsynugha mәjbýr bolghanymyzdy eskerte ketemiz. Búl qaytarmalar әfsananyng tútas basylymynda eskeriletin bolady. Sonymen qatar Múhtar Áuezovting jeke ómiri men shygharmashylaghyna qatysty payymdaular «Besigindi týze!..», «Búzylghan besik!..», «Besigindi ayala!..», «Besigindi aya!..», «Búzylghan besik!..», «Besigindi úmytpa!..» atty basylymdarda tolyq qamtylghandyqtan da, múnda maqsatty týrde tek alash iydeyasyna qatysty týrmedegi tergeuler men sayasy qysymgha baylanysty derekter ghana tәpsirlendi.
(Jalghasy bar)
"Abai.kz"
