Suret: Qazaqstan jәne "Núr Otan". Sәbitting karikaturasy. Suret "Azattyq" radiosynyng saytynan alyndy

M. Shahanov aghamyzdyng 12-3=? poemasyn júrttyng bәri biletin shyghar. Ondaghy oqigha býgingi kýni bizding qoghamymyzdyng barlyq salasynda oryn aluda. Qazirgi qogham sol formulamen ómir sýrude. Árkimning aitar óz oiy bar. Biraq qazirgi qoghamnyng shynayy bet-beynesi kókiregi oyau azamatqa taygha tanba basqanday aiqyn.

Biylik

Suret: Qazaqstan jәne "Núr Otan". Sәbitting karikaturasy. Suret "Azattyq" radiosynyng saytynan alyndy

M. Shahanov aghamyzdyng 12-3=? poemasyn júrttyng bәri biletin shyghar. Ondaghy oqigha býgingi kýni bizding qoghamymyzdyng barlyq salasynda oryn aluda. Qazirgi qogham sol formulamen ómir sýrude. Árkimning aitar óz oiy bar. Biraq qazirgi qoghamnyng shynayy bet-beynesi kókiregi oyau azamatqa taygha tanba basqanday aiqyn.

Biylik

Qazirgi biylik - sheksiz maqtaugha negizdelgen biylik. Ol maqtaudan basqa eshteneni estimeydi, kórmeydi, estigisi de kelmeydi. Synaghandardy «halyq jauy, eldi artqa tartushylar» dep jazghyrady, qudalaydy. Sondyqtan parlamentke naghyz oppozisiyany, últ patriottaryn, Shahanovty jәne t.b. ótkizbeydi. Biylikte  bir sóz bar, Qazaqstanda oppozisiya әlsiz degen. Maqúl aq, biraq nege sol әlsiz oppozisiyany parlamentke ótkizuden ólerdey qorqady. Al jaghympazdardan qúralghan biylikting bolashaghy bar ma? Joq! Olar shyndyqty aitpay, betine jyltyrap, kez-kelgen sәtte elin satyp ketuden tayynbaytyn «elita». Elita deuge de jaramaydy. Sonymen birge qazirgi biylik jastardyng bolashaghyn mýlde úmytqan biylik. Biylikte sol bayaghy kommunister otyr. Jana buyngha biylikte oryn joq. Bolghan kýnning ózinde de olar qúldyq sanany boyyna sinirip kele jatqan jastar. Sonymen birge, biylikte de óz halqyna jany ashityn túlghalar bar. Biraq olar ýnsiz otyr. Jyly oryndarynan aiyryludan qorqady. Ashyq oily azamattar biylikte qalmady. Olar biylikten alastatyldy. Tek jaghympazdar qalghan. Jastar sayasatynyng әlsizdiginen qazirgi jastar ertengi kýnge senimin joghaltqan, qylmys kóbeyip, diny teris aghymdardyng jeteginde ketude. Júmysqa túru ýshin jogharyda bir kókeng men qaltanda aqshang boluy kerek. Búl qanday jýie? Búl qanday biylik?! 2030-dy qoyyp, 2050-di shyghardy. Ne kýlerindi, ne jylaryndy bilmeysin! 2030-dy biz oryndap qoyghan ekenbiz. Oryndasaq bizding bay quatty halqymyz, aziyanyng Barysyna ainalghan Qazaqstanymyz qane? Sol bayaghy auylda tezek terip jýrgen qazaq, 15 myng tenge zeynetaqyny alugha ýsh kýn kezekke túratyn qarttar, júmyssyz jastar, bazardaghy әielder, tәnin satqan qarakózder jәne t.b. Osylar ma bay quatty Aziyanyng barystary? Qonaev atamyz aitqanday, Brejnev zamanymen jylap kórisetin uaqyt keldi-au. 3 jyldyq budjetti iygere almay jatyp, 2050 degeni nesi? Soghan qarap bizding biylik jalpy basqa әlemde ómir sýrip jatyr deuge bolady. Olar ertegiler elinde kýn keshude. Al halyq jerde qaldy. Biylik ókilderi oppozisiya tek jaman jaghyn aitady, jaqsy jaghymyzdy, jetistikterimizdi aitpaydy deydi. Nege aitpasqa, eger ashylghan zauyt preziydentting ketisimen jabylmasa, qymbatshylyq bolmasa jәne t.b. Parlamentte shyndyqty aitatyn azamattar bolmasa, biylikke jana kózqarastaghy jastar kelmese, qoghamdyq sayasy bәsekeni alyp tastau qazirgi biylikting taghdyryn nolge alyp keledi. Tarihtyng beretin baghasy sol bolady. Sol altyn «3» ti alyp tastau biylikting negizgi qateligi. Al halqyna oq atuy keshirilmes qatesi, tarihtaghy ýlken qasiret. Búl oqighanyng shyndyghy keleshekte ashylady, tarih barlyghyn óz ornyna qoyady. Biylik nege ashyq oilylardy qudalaydy, olar da osy elding azamattary ghoy, qazaqtyng qany, úrpaqtary, balalary.

Oppozisiya

Biylik aitqanday, oppozisiyany bir jaghynan әlsiz deuge de bolady. Biraq olardyng әlsizdigi birige almauynda. Oppozisiyada bilimdi azamattar, últyna jany ashityn patriottar birige almauda, sayasy ambisiya basym bolyp túr. Oppozisiyada 2 partiya qaldy desek, kommunister mýldem qimylsyz qalghan, al Azat qaytadan ekige bólingen. Oppoziyadan Jaqiyanov, Jandosovtardyng da kónili qalghan. Oppozisiyada memleketke, últqa shynayy jany ashityn bilimdi azamat T. Jýkeev aghamyz deuge bolady. Biraq ol kisining ózi qazirgi oppozisiyadan kýderin ýzgen siyaqty. Oppozisiya nege últ patriottaryn óz qataryna qospaydy, Shahanov aghamyzdy nege qoldamaydy? Yaghni, múnda da «12-3=?» jýzege asuda. Bilimdi azamattar Aydos Sarym, Múhtar Tayjan aghalarymyz eli ýshin qoldan kelgenning bәrin jasap baghuda. Olar bilimdi, memleketshil túlghalar. Biraq olardyng oppozisiyagha da qajeti joq siyaqty. Al Ábilev referendum dese, Túyaqbay qúryltay deydi. Oppozisiya ýlken kýshke ainaluy ýshin sayasy ambisiyany jinastyryp, qoghamnyng barlyq ziyaly qauymymen birge júmys isteui qajet, eng bolmasa qazaq halqy ýshin, qazaq jeri ýshin, qazaq tili ýshin, memleketimiz ýshin! Oppozisiyagha da jana túlghalar qajet. Jastarmen júmys isteui qajet. Kez kelgen qoghamgha damuy ýshin sayasy bәsekelestik, kýshti oppozisiya kerek. Qazir tәuelsizdik jyldarynda bilim alghan jastardyng ózi otyzgha keldi. Olar ózgeristi qalaydy. Nege jergilikti halyqpen, jastarmen júmys istemeydi oppozisiya? Múnsyz olardyng da bolashaghy joq. Qúr sóz ben aiqay iske jaramsyz. Naqty, sapaly, strategiyalyq baghdarlamalar az. Oppozisiyagha bilimdi,  sanaly, kókiregi oyau, halyqty sonynan erte alatyn túlghalar qajet. Sonda ghana biylikti ózgerte alady. Biraq naqty maqsat biylikti ózgertu emes, biylikti ózgertu arqyly qoghamnyng damuyna ýles qosu, halyqtyng jaghdayyn jaqsartu boluy shart.

Til mәselesi

Qazaq tili damymay, qazaqtyn, jalpy Qazaqstannyng bolashaghy joq. Onsyz ol Reseyding bir guberniyasy bolyp qalady. Elimizdegi keybir orys shovinisteri sony qalauda. Olar qazaq tilining qorghaushylaryn últshyldar, el tynyshtyghyn búzushylar dep aiyptaydy. Qazaq tilining mýshkil hali turaly az jazylyp jýrgen joq. Biraq ony tyndaytyn qúlaq bar ma? Biylik qúldyq sanadan arylmaghanyn, orys tilinen eshuaqytta bas tartpaytynyn mәlimdedi. Qazaq tilin bilmeytin, bilgisi de kelmeytin mәngýrt qazaqtar kóbende. Al basqa últtar solargha qarap kýlude, mazaq qyluda. Biraq bir úiymnyng ózi sheshuge tiyis til mәselesi beysharanyng kýiin keshude. Ol úiym Jazushylar odaghy. Ol Jazushylar odaghy emes, Jaghympazdar odaghyna ainalghaly qashan. Olargha janyng ashidy. Biylik olargha tauyqqa jem shashqan siyaqty jyl sayyn medalidar, ordender, ataqtar berip túrady. Olar soghan mәz. Sonshalyqty riza biylikti kýnge teneydi, payghambargha balaydy. Ne degen masqara! Ziyaly qauymnyng ózi qúldyq sanadan arylmaghan. Ol ziyaly emes, qoghamgha ziyandy qauym! Olar ózderi ghana emes, qazirgi jastardy da sonymen ulauda. Al til mәselesinde Shahanov bastaghan 5-6 jazushydan basqasy mylqau. Halqyna oq atsa da olar ýnsiz. Olardyng qazaqqa bir tiyn paydasy joq. Olardan nemis bolsa da qazaqqa shynayy jany ashityn G. Beliger aghamyzdyng paydasy kóp tiydi. Abay men Alashordashylardan keyingi qazaqtyng mandayyna bitken qaytalanbas túlgha ol Shahanov deuge bolady. Kelesi jýzjyldyqta múnday túlgha bola ma bolmay ma, ony bir qúday biledi. Qoghamnyng ruhany әleminde ziyaly qauym joq dese de bolady. Qazaqqa jany ashymaytyn aqyn jazushylardy kórgende qúsqyng keledi. Imanqúl aghamyz әri ústazymyz aitqanday qazir tilding kór qazushylary kóbeygen. Balyq basynan shirigen. Al oghan sen kimsing olardy synaytyn deydi eken. Saqalyn satqan kәriden, enbegin satqan bala artyq degendey, olar kimder óz tilin, últyn mensinbeytin. Qanshama qazaqtyng qany tógilgen kiyeli jerde qadam basyp, óz anasynyng tilin bilmeytin mәngýrtter. Biylik 2025 jyly latyn әlipbiyine kóshemiz dedi. Ol merzim jaqyndaghan sayyn orystildiler oghan kedergi jasaugha tyrysyp, shulay týsetini aiqyn. Sonymen ruhany dýniyede de qazaqtar beyshara kýy keshude. Múnda da 12-3=?

Ghylym men bilim

Ghylym tilden beter beysharalyqqa týsken sala bolyp qaluda. Qazirgi bizding qoghamda bilimning qúny kók tiyn. Barlyghy satylyp ketken. Uniyversiytetting betin kórmey diplom alghandar kóbeide. Ekining biri kandidat, ghylym doktorlary, biraq ózderining qorghaghan dissertasiyasynyng atyn bilmeydi. Ashqan eshqanday janalyghy joq. Óndiriste qoldanylmaydy. Jekemenshik bilim ordalary diplomdy ondy soldy satuda. Bilim bizneske ainalghan. Olargha student sany kerek aqsha kóp týsu ýshin, biraq onyng sapasy kerek emes. Aqshang bolsa barlyghyn satyp alasyn. Múnyng saldary 20-30 jyldan keyin kórinedi. Ghylymda bәsekelestik joq. Kimning aqshasy bolsa sol qorghaydy. Aqshang joq bolsa, malyndy baghyp jýre ber! Múnda qanday bolashaq bar? Qanday damyghan 30 eldi aitugha bolady? Eng nashar damyghan 30 el dese senuge bolady mynaday jýiemen. Test jýiesi qúrdymgha týsti. Múny biylikte týsinip otyr. Testti satyp alyp, robotqa ainalghan jastar kóbeide. Eki әripting basyn qosa almaydy, biraq grantta oqidy. Bilimdi, talapty biraq qaltasynda aqshasy joq jastar ghylymnan alastatylghan. Olar saudada, bazarda jýr. Ótirik ghalymdar kóbeygen.

Ekonomika

Eng aldymen ekonomika, sosyn sayasat degen sóz biylikting eng kóp aitatyn sózderining biri. Al osy ekonomikamyz qanday dengeyde? Bizde biday bar, múnay men gaz, jalpy aitqanda Mendeleevting barlyq elementi bar. Biraq óndiris joq. Nege?! Ayaghymyzdaghy shúlyqtyng ózin syrttan alamyz. Jenil ónerkәsip damymaghan, barlyghy shiykizat kýiinde syrtqa satylady, al bizge dayyn ónim retinde qayta satylady. Auyldar sol bayaghy kýiinde qanyrap túr. Budjetten bólingen aqshalar úrylardyng qaltasynda jýr. Preziydent ashqan zauyttar ertenine jabylady. Barlyghy kózboyaushylyq. Ekonomikanyng negizgi indikatory JIÓ 12 myng Aqsh dollary boldy deydi, nening esebinen? Shiykizatqa baghanyng ósuinen, basqa eshtene de emes. Aynaldyrghan 15 million halyqtyng 3 milliony júmyssyz. Óitkeni óndiris joq. Baylyq at tóbelindey ghana adamnyng qolynda. Al olar kapitaldy syrtqa shygharumen әlek. Ekonomikada da bәsekelestik joq. Inflyasiya jyldan jylgha ósip, baghalar jogharylauda, al zeynetaqy jýiesi bankrotqa úshyrady. Ony toqtatugha biylikting dәrmeni joq. Shaghyn jәne orta biznesting damuy tómen dәrejede. Oghan ýkimettik kedergiler joghary. Joghary tehnologiyaly óndiris, intellektualidy kapital atymen joq. Erteng múnay tausylsa ne isteymiz sonda?! Barlyghy tek alyp-satumen ainalysady. Qazirgi qazaqtyng ekonomikasy sol. Óz ónimin satsa da meyli ghoy, barlyghy importtyq ónimder. 20 jylda biz shiykizattyq ekonomikany qalyptastyrdyq. Mashina jasau ónerkәsibi, jenil ónerkәsip, tamaq ónerkәsibi, qayta óndeushi ónerkәsip, mal sharuashylyghy, egin sharuashylyghy shyghyngha batyp damymaghan elde nanotehnologiyalardy aitudyng ózi úyat. Al biylik «Ekspo 2017» ni bolashaqtyng energiyasy dep atapty. Kýlkili jaghday. Auylda tezek pen jantaq jaghyp otyrghan Qazekennen úyat. Jalpy aitqanda, óndirisi joq «jetim» ekonomika.

Ayta berse tausylmaydy, bizding qazirgi qoghamymyzdyng jalpy beynesi ókinishke oray osynday.

ABAI.KZ