Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Sanlaq 3643 0 pikir 2 Qarasha, 2022 saghat 12:54

Túnghyshtyng qyzyghy men qiyndyghy  

I chempionat. 1930 jyl. Urugvay

 Chempion – Urugvay

Kýmis jýldeger – Argentina

Qola jýlde – sarapqa salynghan joq

 

Europalyqtardy kóndiru qiyn boldy

Qazir әlemdik futbol chempionattaryna qatysqysy kelmeytin el joq. Tipti bireudi jenbek týgili, dop soghudyng ózin armandaytyn komandalar da alangha shyqpay qaludy ózderine ar sanaydy. 2001 jyly Avstraliyadan 0:31 (!) bop útylatyn Samoa araly aboriygenderining ózi «e, aqyry jenilemiz ghoy, oinap qaytemiz...» demeydi. Óitkeni FIFA ayasyndaghy kez kelgen turnirding abyroyy asqaq, onyng ishinde әlem chempionatynyng shoqtyghy tipten biyik. Al «kezinde FIFA komandalardy jarysqa sýiregendey ghyp әreng qatystyrghan» degenge býgin senesiz be?

Shyn mәninde Halyqaralyq federasiyanyng alghashqy basshylarynyng biri, әlemdik dop dodasyn úiymdastyru iydeyasynyng avtory Juli Rime ýshin búdan asqan problema bolmaghan desek, artyq emes. 1929 jyly alghashqy әlem chempionatynyng Urugvayda ótetini belgili bolghan son-aq, Europadaghy aidarynan jel esken qúramalardyng talayy «sonau jerding týbine 20 shaqty jigitti aparyp, qaytyp alyp keluge qarjy tapshy» degen sebepti kóldeneng tartyp, qatysudan qashqaqtay bastady. Kәsipqoy futbol klubtary óz oiynshylaryn qaydaghy bir bolashaghy kýngirt turnirge bola bir aigha juyq uaqytqa jibere almaytynyn ashyq aitty. Múnday qarsylyqtardan son, Rime men onyng kómekshisi Anry Delonening basy qatty. Chempionat bastalugha eki ay qalghanda da, futboly qatty damyghan qart qúrlyqtan birde-bir komanda Atlant múhityn kesip ótip, alghashqy chempionatqa barghysy keletinin bildirgen joq! Búl jaghday kýndiz-týni dop dodasyna dayyndyq jýrgizgen urugvaylyqtardyng tipti kóniline kelse kerek. Rasynda da, 1924 jәne 1928 jyldary olar jәne argentinalyqtar sonau qiyandaghy Parij ben Amsterdamda ótken Olimpiyalyq oiyndargha barugha tәuekel etti ghoy. Endi europalyqtar da nege solay jasamasqa?

Aqyry ózderi de jetisip otyrmaghan urugvaylyqtardyng komandalardyng býkil jatyn oryn, iship-jemin ghana emes, kýlli kelu-ketu jol qarajatyn da óz moynyna alatynyna kózderi jetken song baryp, tiyn sanap qalghan europalyqtar kóngen synay tanytty. Biraq 1930 jyldyng 29 mausymy kýni Urugvaydy betke alghan «Konte Verde» kemesine Rime tek tórt qúramanyng – Fransiya, Rumyniya, Yugoslaviya jәne Beligiyanyng futbolshylaryn ghana otyrghyza aldy. Olargha Soltýstik Amerikanyng qos jýirigi jәne Ontýstik Amerikanyng 7 komandasy qosyldy. Sóitip, alghashqy chempionatqa 13 komanda qatysty.

Jerebe doda bastalarda bir-aq tartylghan

Búl uaqytta Urugvayda dayyndyq júmystary qyzu jýrip jatty. Chempionattyng barlyq oiyndary ótedi dep josparlanghan el astanasy Monteviydeodaghy «Positos» jәne «Sentrali Park» stadiondaryna qosa úiymdastyrushylar jýz myng oryndyq jana arena salugha uәde bergen bolatyn. Olar uәdesin oryndady, biraq mejelengen merzimge dәl ýlgere almady. Latyn Amerikasyn týgel jaylaghan ekonomikalyq daghdarys onyng qúrylysyna biraz qolbaylau boldy. Sonyng saldarynan stadionnyng negizgi qúrylys júmystary 1930 jyldyng aqpany men shildesi aralyghynda ghana jýrgizildi. Qas qylghanday, sharua naghyz qyzghan shaqta janbyr sorghalap túryp aldy da, qúrylysshylargha kóp kedergi keltirdi. Jana sport arenasynyng mejelengen merzimnen bir aptaday keshigip bitui sodan edi.

Sóitip, birinshilikting eng alghashqy oiyny (Fransiya – Meksika) «Positosta» ótti. Álemdik chempionattardyng túnghysh golyn fransuz shabuylshysy Lusien Loran matchtyng 19-minutynda engizdi. Atyn sport jylnamasynda mәngi qaldyrghan manyzdy sәt jayynda futbolshynyng ózi keyin bylay degen eken: «Bizding qorghaushylar óristetken bir shabuylda sol qaptaldan әueletip berilgen dopty sekirip toqtattym da, qaqpashynyng ong jaghynan zu etkizdim. Ol kezde dop soqqandardy qazirgidey quyp jýrip qúttyqtau dәstýrge ainalmaghan-dy. Bir-eki komandalasym arqamnan qaqty da qoydy...».

Jalpy kimning qay topqa týsetini qazir finaldyq turnirge jarty jyl qalghanda-aq belgili bolady ghoy. Al 1930 jyly toptyq turnirding jerebesi chempionat bastalardan... 6-aq kýn búryn tartylypty. Alystan keme minip kelgen qúrmetti europalyq qonaqtardy әr topqa bólip tastau dúrys dep úigharyldy da, qalghandary óz oryndaryn «soqyr» jerebening kómegimen tapty. Jarysty top jenimpazdary ghana jalghastyryp, jartylay finaldyq júptar týzetin boldy.

Alannan quylsa da, kelesi oiyngha qatysty

Ózining búrynghy otarynyng territoriyasynda ótse de, Braziliya qúramasy top jaryp shygha alghan joq. Jeke sheberligi joghary oiynshylardan jasaqtalghanymen, olar júdyryqtay júmylghan balqandyqtardyng tegeurinine tótep bere almady. Áytpese Yugoslaviya ol kezde Europa myqtylarynyng qatarynda emes edi.

Álginde aitqanymyzday, jana stadion – «Sentenario» birinshilik bastalyp ketken song baryp paydalanugha berildi («sentenario» – ispansha «jýzjyldyq» degen sóz, yaghny Urugvaydyng Braziliyadan tәuelsizdigin alghanyna 1930 jyly bir ghasyr tolghan bolatyn). Úiymdastyrushylar qansha tyryssa da, auqymdylyghy jaghynan «Sentenario» óz atyna say bola qoyghan joq, oghan tek 80 myng adam ghana syyatyn edi...

Sóitip, bir qyzyghy, chempionattyng ashylu saltanaty... 18 shildede (yaghny dodanyng túsauy kesilgenine 5 kýn bolghanda) sol su jana arenada ótti. «Sentenariodaghy» túnghysh oiynda Urugvay men Peru kezdesken bolatyn. Tartysty kezdesuding taghdyryn perulikterding qaqpasyna... bir qoly joq (!) urugvaylyq shabuylshy Ektor Kastro engizgen jalghyz dop sheshti. Al Peruding Rumyniyamen oiynynda túnghysh ret belgili bir futbolshy (perulik Plasido Galindo) alannan quyldy. Biraq ol... týk bolmaghanday kelesi oiyngha da qatysty. Óitkeni alannan quylghan oiynshyny aldaghy matchqa qatyspaytynday etip jazalaudy ol kezde әli eshkim oilap tapqan joq edi.

Osy oiynda taghy bir tang qalarlyq oqigha boldy. FIFA-nyng match barysynda oiynshy almastyrugha resmy týrde tek 1970 jyly ghana rúqsat bergeni belgili. Al Rumyniya – Peru matchynyng 80-minutynda jaraqat alghan perulik Luis Sousanyng ornyna Lisandro Rodriyges shyqty. Biraq Halyqaralyq federasiya latynamerikalyqtardy búl zansyz әreketi ýshin jazalay almady, óitkeni chempionat reglamentine «match barysynda oiynshy almastyrugha bolmaydy» dep jazudy... ózderi de úmytyp ketipti!

Dop – Argentinanyki, al jenis – Urugvayda!

Búl birinshilikting taghy bir ereksheligi – 3-oryn ýshin oiyn bolghan joq. 1984 jyly shyqqan anyqtamalyqta «onday oiyn boldy, Yugoslaviya AQSh-ty 3:1 esebimen jendi» delinipti. Shamasy, ony qúrastyrushylar atalghan komandalardyng 1928 jylghy Olimpiadadaghy kezdesuin shatastyryp, әlem chempionatyna telise kerek.

FIFA komandalardyng finaldyq syngha 22 futbolshydan aparuyna rúqsat bergenimen (búl dәstýr 2002 jyly ghana búzylyp, 23-ke deyin kóbeytildi), ony búljytpay oryndaushylar tym az boldy. Mәselen, fransuzdar búl birinshilikke nebәri 16, beligiyalyqtar 17, al AQSh qúramasy 18-aq oiynshy alyp kelipti. Ayta ketu kerek, amerikalyqtardyng sapynda Úlybritaniyadan qonys audarghan birneshe kәsipqoy futbolshy oinady, olardyng qarsylastaryn op-onay útyp, jartylay finalgha shyghuynyng syry osynda jatsa kerek.

Komandalardyng kópshiligi birinshilikke esh dayyndyqsyz kelse, Urugvay qúramasy óz jerindegi turnirge tynghylyqty әzirlendi. Búl el futbolshylarynyng dopty qalauynsha biyletetin joghary tehnikasyn júrttyng bәri biletin. Bas bapker Aliberto Supichchy búghan temirdey tәrtipti әkep qosty. Osynday tәrtip pen sheberlikting keremettey kelisim tapqan ýlgisin aiday әlemge syigha tartqan urugvaylyqtar túnghysh әlem chempionatynda sol kezdegi eng ýzdik komanda ekenin dәleldedi. Bir qyzyghy, aqtyq bәseke aldynda eki komanda qay doppen oinau jóninde talasyp qalghan kórinedi. Sosyn eki jaq ta alangha óz doptaryn ala shyghyp, tóreshi Langenus jerebe arqyly finaldyng argentinalyq doppen oinalatynyn anyqtapty.

 

Oyyn nәtiyjeleri

«A» toby

Fransiya – Meksika – 4:1, Argentina – Fransiya – 1:0, Chily – Meksika – 3:0,

Chily – Fransiya – 1:0, Argentina – Meksika – 6:3, Argentina – Chily – 3:1.

«V» toby

ygoslaviya – Braziliya – 2:1,  Yugoslaviya – Boliviya – 4:0, Braziliya – Boliviya – 4:0.

«S» toby

Rumyniya – Peru – 3:1, Urugvay – Peru – 1:0, Urugvay – Rumyniya – 4:0.

«D» toby

AQSh – Beligiya – 3:0, AQSh – Paragvay – 3:0, Paragvay – Beligiya – 1:0.

Jartylay final

Argentina – AQSh – 6:1, Urugvay – Yugoslaviya – 6:1.

Final

Urugvay – Argentina – 4:2

30 shilde. Monteviydeo. «Sentenario» stadiony. 80 000 kórermen. Tóreshi Langenus (Beligiya).

Urugvay: Baliesteros, Nasassi, Maskeroni, Andrade, Fernandes, Hestido, Dorado, Skarone, Kastro, Sea, Iriarte.

Argentina: Botasso, Della Torre, Paternoster, H.Evaristo, Monti, Suares, Peyselle, Varalio, Stabiyle, Ferreyra, M.Evaristo.

Goldar: Dorado, 12 (1:0), Peyselle, 20 (1:1), Stabiyle, 37 (1:2), Sea, 57 (2:2), Iriarte, 68 (3:2), Kastro, 89 (4:2).

 Súrmergen: Giliermo Stabiyle (Argentina) – 8 dop.

 

Sәken Sybanbay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2390