Jahandanudyng zamanauy syn-qaterleri men tegeurinderi jaghdayynda, tolassyz qaqtyghystar men geosayasy túraqsyzdyqtar jaylaghan jer betinde әr memleketting últtyq azamattyq biregeylik sayasaty aldynghy oryngha shyghary sózsiz. Álem elderining basym kópshiligi kópúltty bolghandyqtan salty bólek, dini men tili bólek etnos ókilderining basyn qosu, memleketting tútastyghyn saqtau – basty mindeti.

Ártýrli últ ókilderi aralasqan kezde olardyng bir-birimen bәsekege týsui, arazdyghy, bir-birimen shendesui bolyp túrady. Osynday týsinbeushilikterdi sheship, olardyng ortaq bir baghytqa qaray qozghaluyna әkelu asqan sayasy sheberlikti talap etedi.

El Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» baghdarlamalyq maqalasynda Túnghysh Preziydent – Elbasy Núrsúltan Nazarbaev bastaghan «Ruhany janghyru» baghdarlamasyn odan әri damytudyng qúndy baghdarlaryn aiqyndaghanyn atap ótken bolatyn.

«Birinshiden, Tәuelsizdigimizding qasterli qúndylyqtaryn qorghau men qasterleu, ekinshiden, qoghamdyq damudyng ózekti mәseleleri boyynsha naqty memlekettik ústanym», degen edi Memleket basshysy.

Sol ýshinde kóp últtan qúralghan memleketterding sayasatyndaghy basty baghyt – azamattyq biregeylikti qamtamasyz etu bolyp tabylady. Oghan bastar tóte jol elding etnosayasaty men demoratiyalandyru jolyndaghy jetken jetistikteri. Qazaqstan egemendigin alghan song el ishindegi ómir sýrip jatqan ózge etnos ókilderining tatu-tәtti, birlikte ómir sýruining alghashartyn qalyptastyrdy. Elding etnosayasatyn túraqtandarudy, halyqtyng әleumettik jaghdayyn jaqsartu, ekonomikany kóterudi jolgha qoydy. Etnosayasatty dúrys baghytta jýrgizu býgingi kýnning de basty talaby bolyp sanalady. Ata Zanymyzdyng 1 babynyng 2-tarmaghynda «Respublika qyzmetinin týbegeyli prinsipteri: qoghamdyq tatulyq pen sayasiy

túraqtylyq,-dep atap kórsetilgen. Búl  jetkizbek oiymyzdy qoshtay týsedi. Qanday da bir sayasy jýie el túrghyndarynyng mýddesinen qashyq bolsa, túryp jatqan últtar men etnostardyng mún-múqtajy eskerilmese, olardyng ózara beybit kelisimde júmys isteuine demokratiyalyq negiz qalanbasa, etnikalyq toptardyng azamattyq qoghamyn qúrap bere almasa, әriyne, ol memleket sayasy pәrmeninen aiyrylady. Múny dәleldep otyrudyng ózi artyq bolar edi. Onday mysaldar tarihta jetkilikti.

HH ghasyrdyng songhy kezeninde postkenestik kenistikten shyqqan elderde bolghan 1986 jyly Almatydaghy kóterilis, 1988-1991 jyldary әzirbayjandar men armyandardyn, 1989 jyly týrikter men ózbekterding qaqtyghysy, Abhaziyadaghy abhazdyqtar men gruzinderdin, gruzinder men osetinderdin, 1990 jәne 2010 jyldary bolghan qyrghyzdar men ózbekterding dauy etnosayasy janjaldar dep aitugha keledi.

Qazaqstan tarihynyng bir parasy – elde qonystanghan últtardyng mәdeny jәne etnostq ózara qarym-qatynasy tarihynan túrady. Jahan tarihynda týrli halyq ókilderining bir jerde ómir sýrui tanghalarlyq jaghday emes. Osy rette Qazaqstanda da kópúlttylyq ghasyrlar boyy sozylyp, sabaqtastyghyn ýzbey,  jalghasyn tauyp kele jatqan dәstýr. Elimizding kópúltty memleketke ainaluy óte úzaq tarihy kezendi qamtidy. Biz ony ýshke bólip qarastyramyz. Alghashqysy, Qazaqstannyng Resey imperiyasyna kiru uaqytyna sәikes keledi. Sonyng sebebinen kóshpendi qazaq eli otyryqshylyq mәdeniyetine kóship, ómir sýru stiyli, qúndylyqtary ózgerdi. Birinshi kezende elimizding soltýstik-batys, soltýstik-shyghys aimaghy otarlanyp, slavyandardyng óz aumaghy payda boldy. Olardyng elge kóshu ýrdisin kazaktar bastady. Jayyqtyng kazak әskeri qúramyn slavyan últtarymen qatar bashqúrt, týrkimen, qaraqalpaq, tatar, qalmaq últtary tolyqtyrdy. Qazaqstannyng kópúltty elge ainaluynyng ekinshi kezeni KSRO qúramynda boluy. Sol uaqytta elimizding ghylymi, qúqyqtyq, sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, mәdeny salalarynda janasha betbúrystar bolyp, últtyq qúramy qalyptasty. Kenes sayasy jýiesi Qazaqstan aumaghyndaghy óndelmegen jerlerdi paydagha asyru ýshin, Reseyding ishkeri audandarynan halyqty jappay kóshire bastady. Olardyng keybiri óz erkimen kelse, keybiri kýshpen әkelindi. Biraq tarih betteri olardyng óz erkimen atamekenin tastap qazaq jerine óz qalauymen kóship kelgenin teriske balaydy. 1940 jylgha deyin Qazaqstangha 65 myng sharua otbasy qonys audarady. Olardyng ishinde Tatarstannan – 917, Ukrainadan – 6478, Kursk obylysynan – 1415, Belorussiyadan – 2031, Ryazannan – 574, Chuvash respublikasynan – 876, Mordovadan – 591, Voronejdan – 1142 taghy basqa da ónirlerden – 1068 sharua otbasy boldy. Ýshinshi kezendi biz Qazaqstannyng egemendik aluymen, yaghny halyqaralyq qatynastyng qatysushysy boluymen sәikestendiremiz. Osy uaqytta elimizdegi әrbir últ ókili emin-erkin tynystap, ózderin últ retinde damytyp, salt-dәstýrin, tilin, dilin jolghalpau maqsatynda júmystar atqarugha mýmkindik aldy.

Býgingi kýni elimizde jýzden asa etnos ókili ómir sýrip jatyr. Minekey ótkenge kóz jýgirtsek Qazaqstan Respublikasynyng ishki tynyshtyghyn, qoghamnyng tatulyghyn saqtaudyng óte manyzdy ekenin kóremiz. Oghan tek etnosaralyq kelisimdi saqtay otyra qol jetkizemiz. Sondyqtan da memleket ózining moynyna jýktelgen býkil әkimshilik qyzmeti barysynda tarihy mekendeushi últpen qatar basqa etnos ókilderining qamyn oilap, olardyng barlyq konstitusiyalyq qúqyqtaryn qamtamasyz etip, zandy mýddelerin qorghap, yn-shynsyz, beybit kelisimdi qarym-qatynasyna tiyimdi jaghday jasaugha, etnosaralyq tatulyqty kýittegen memlekettik organdar men qoghamdyq úiymdardyn, onyng eng negizgisi – Qazaqstan halqy Assambleyasynyng qyzmetin demokratiyalyq tәsilmen qamtamasyz etuding strategiyalyq mindetin iske asyrudy ózining mindeti sanaydy.

Qazaqtan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev «Halyqtar dostyghyn qazaqstandyqtar birneshe ghasyr boyy qalyptastyrdy. Últtar dostyghy – bizding basty baylyghymyz. Búl baylyqty talan-tarajgha salugha, dәstýrmizdi joygha esh qúqyghymyz joq. Búl qanshama jyldyng jemisi. Qazaqstanda әr últtyn, әr halyqtyng ýni estilui kerek. Sondyqtan forumdy túraqty negizge ainaldyru ýshin jana qoghamdyq institut qúruymyz qajet», degen edi ol Assambleyany qúru iydeyasyn úsynghan 1992 jyly elimizding egemendigine arnalghan birinshi etnikalyq forumda. Osydan keyin kóp ótpey Qazaqstan halqy tatulyghynyng belgisindey bolghan Qazaqstan halqy Assambleyasy kenesshi organ retinde qúryldy. Uaqyt jyljyghan sayyn organnyng mәrtebesi úlghaydy. Qazaqstan halqy Assambleyasy turaly zang qabyldanyp, úiymdyq jaghynan kýsheye týsti. Organnyng atynan Parlament Mәjilesine deputattar saylandy.

Últaralyq qarym-qatynastyng qazaqtandyq ýlgisi tórt negizgi dengeyden qúralghan. Olar: tújyrymdamalyq dengey, sayasiy-qúqyqtyq dengey, institusionaldyq dengey, ghylymiy-әdistemelik dengey. Tújyrymdamalyq dengey degenimiz – últaralyq qatynastyrady retteu. Onyng ishinde, ekonomialyq-әleumettik, mәdeni, túrmystyq faktorlardy esepke alu, elimizdegi etnostardyng mәdeny damuyna jaghday jasau, mýddelerin qorghau jәne jýzege asyru prinsipteri bar. Sayasiy-qúqyqtyq deygeyge últaralyq qatynastardy retteytin zang aktileri, qújattar kiredi. Konstitusiyamyz últaralyq kelisimning qúqyqtyq negizi bolyp tabylady. Negizgi zannyng 39-shy babynda bylay dep jazylghan: «Últaralyq kelisimdi búzatyn kez kelgen әreket konstitusiyalyq emes dep tanylady». Sonday-aq Konstitusiyanyng 7-babynda memleketting Qazaqstan halqynyng tilderin damytu men oqugha jaghday jasaytyny, 19-babynda әr azamattyng óz tili men mәdeniyetin paydalanugha qúqyghy bary jazylghan. Tek qana Negizgi zang emes, basqa da «Mәdeniyet turaly», «QR azamattyghy turaly», «QR tilderi turaly», «Tarihiy-mәdeny múralaryn qorghau men paydalanu» turaly zandar elimizding kez kelgen azamatynyng ana tilinde bilim alyp, mәdeniyetin taratyp, damytugha mýmkindik beredi. Oghan qosa, 2007 jylghy Ata Zang reformasyna oray Qazaqstan últtary respublikalyq jogharghy zang shygharu organyna ókilder jibere alady. Últaralyq birlik jaghdayyndaghy Qazaqstan tәjiriybesi kópshilikke ýlgi bolyp otyrghany jasyryn emes. Fransiya, Úlybritaniya, Norvegiya, Qytay, Avstriya, Amerika, Germaniya, Ispaniya sekildi elder Qazaqstandyq tәjiriyben tanysyp, zertteuge kóshken. Órkeniyetti elderding Qazaqstan halqy Assambleyasy siyaqty qoghamdyq úiymnyng qyzmetin zerttey bastauy, bizding damu sayasatymyzdyng dúrystyghyn dәleldey týsedi. Eldegi últtar arasyndaghy tatulyq pen birlikti, kelisimdi nasihattau, qoghamdyq ong pikirdi qalyptastyru Qazaqstannyng damuynyng negizgi kepili bolmaq. Sondyqtan el azamattary túraqtylyq pen últtar arasyndaghy tatulyqtyng úiytqysy bola bilui kerek.

Abai.kz