- Ótken jyl siz ýshin tabysty boldy. Mem­lekettik syilyq aldynyz. Búl sizding adal enbek, manday terinizge berilgen bagha is­pettes...

- IYә, syilyq aldym. Biraq enbekti mú­nymen ólsheuge, baghalay salugha bolmaydy. Mәselen, әl-Farabiyding enbegin eshtene­men ólshey almaysyz. Mysaly, shaqyrym­men, tarazymen enbekting ólshey alasyz ba? Joq. Aynalyp kelgende, últtyng parasattylyghy osynday ólsheuge kelmeytin nәrseni baghalay bilude. Mysaly, Kant. Onyng enbegin qalay ólsheudi bilmeysiz. Biraq Kant ekenin bilesiz. Bizding júmysymyz da osynday. Múny da bireu úghady, bireu úqpaydy...

- Bәsekelesteriniz kóp boldy ma?

- Áriyne, kóp boldy. 12 júmys týsti. Bi­rin­shi synaqtan song 4 júmys qaldy, odan keyin eki júmys...Osy jerde aita ketetin jagh­day, songhy uaqytta ghylymdy baghalaugha Preziydentimiz erekshe kónil bólip otyr. Ásirese, enbekting sapasy joghary baghalana bastaghany quantty.
Bireulerden syrttan soghylatyn telefon arqyly sheshiledi dep jatady.Óz basym eshkimge habarlasqan joqpyn, eshkim de maghan habarlasqan joq. Shýkir deytinimiz, mening atyma shetelderden kórnekti mate­matikter - 12 adamnan pikir týsti. Olardyng sózin tastau mýmkin emes qoy.

- Osy syilyqtan song shetelderdegi әrip­testeriniz qyzmetke shaqyrghan joq pa?

- Shetelderden shaqyru syilyqqa baylanysty emes, shaqyru búryn da bol­ghan. Esesine, әli kýnge óz elimde Memlekettik syi­lyq almaghanyma tanghalghandar boldy. Shaqyrulardyng barlyghynan ózim bas tartqan son, qazir qoydy.
Men ýshin Qazaqstannyng ózinde de qyzmet isteu jaman emes. Búryn elden týrli jaghdayda ketip qalu oqighalary bolghan. 1995 jyly men de ketip qalghanmyn. Jaman bol­ghan joqpyn. Qazir bazardan qaytqan adambyz. «Ar­ty­myzda ne qalady?» degen súraq oigha qal­dyrady. Sondyqtan tughan jerde týpki­likti qalyp, qyzmet jasaudy dúrys dep sheshtim. Ómirge beyimdelip, amalsyz keybir nәrse­lerge moyynsynudy ýirendim. Amal­syz...

- Adaldyq demekshi, songhy jyldary úzaq uaqyt shetelderde belgili uniyversiytetterde dәris oqydynyz, nebir aituly syilyqtar aldynyz, osynyng ózi damyghan elderde danqty ghalymdardyng enbegin joghary baghalay­tyn­dyghyna kóz jetkizgen bolarsyz...

- Áriyne, damyghan elderde naqty ghy­lymgha nazar audaru men enbekti baghalauda alalau degen atymen joq. Qayta kim ghylymgha barynsha ýles qosyp keledi, sol layyqty syi-qúrmetke iye. Mysaly, Germaniya pre­ziydentining qolyn qysyp, ghylym salasyn­daghy әlemge әigili syilyqty 40 jasymda - 1995 jyly aldym. Aleksandr fon Gum­bolidt qory beretin halyqaralyq syilyq Germaniya ghalymdarymen birlese júmys istegen, osy salada jetistikteri әlemde mo­yyndalghan ghalymdargha azamattyghyna qaramastan beriledi. Qúny 60 myng evro túratyn syilyqqa jyl sayyn 100 adam úsynylady. Onda da tek bolashaghynan ýmit kýttiretin jastar.
Mine, ghylymgha qamqorlyq dep osyny aitynyz. Búl qarajatqa otbasymmen Germaniyada eki jyl túrdym. Balalarym sol jerde mektepte oqydy, baqshagha bardy. Bireu manday ter enbegindi baghalap otyrsa, qúrmet kórsetip jatsa, ol jerden qalay ketip qalasyn, sol qúrmetke layyqty nege enbek etpeske?

Aleksandr fon Gumbolidt degen azamat óte bay kisi bolghan. Eshkim ókpelemesin, «Ózbek bayysa ýy salady, qazaq bayysa qatyn alady» degen әzil-shyny aralas sóz ózin-ózi dәleldegen. Al nemisteriniz bayysa, elding iygiligine qarajatyn ayamay tógedi eken. Amerikany aralap, alghashqy bolyp Ame­rikanyng kartasyn jasaghan da - Gumbolidt. Býkil baylyghyn bala-shaghasynyng auzynan jyryp, ghylymdy damytugha qaldyrghan. Danq­ty syilyghyn beru arqyly nemis jastarynyng olardan tereng dәris alyp, ghylym­gha bet búruyna dәneker bolady. Bolashaqty oilau degenimizding ózi - osy.

Italiyada músylmandardan shyqqan jalghyz Nobeli syilyghynyng iyegeri Abdu­salam degen azamat bar. Ol da YuNESKO-gha úsynys jasap jýrip, Italiyadan joghary fizika institutyn ashqyzghan. Múnda da әlemning danqty ghalymdaryn shaqyrtyp, dәris oqytady. Osynday tamasha tәjiriybe kóp. Tek búl mәsele bizding de qaltaly aza­mattarymyzdy oilandyryp jatsa, әriyne quanugha bolady.

- Músylmandar degende, sizding Iran pre­ziydentining de qolynan syilyq alghany­nyzdy estigen edik?

- IYә, imam Homeny aqpan aiynda biylikke kelgen. Eldegi úly tónkeris kýni Iran júrty 10 kýn demalady. Olardyng ha­lyqaralyq әl-Horezmy atyndaghy syilyghy da halyqaralyq arenada belgili. Ghylym-bilimning barlyq salasy boyynsha iri je­tistikterge jetken, osy salagha enbek si­nir­gen, janalyq ashqan әlemning ozyq oily azamattaryna jyl sayyn berilip keledi.

Horezmy - músylman qauymynan әlemde túnghysh shyqqan ghalym. Ibn Sina, Omar Hayam bәri osydan keyin túrady. Halif әl-Momonnyng «Danalyqtar ýii» - bizdinshe Ghylym akademiyasy bolghan. Aghayyndylar eki baghytty, eki kózqarasty ústanghan. Inisi baghytyn soghysqa ghana arnaghandy jón kór­gen, «músylmandar soghysuy kerek» dep esep­tegen. Al aghasy «biz әlemdi tek ghylym­men baghyndyruymyz kerek» degen.
Osy songhy úsynys shyn mәninde mú­sylmandar ýshin әli kýnge manyzyn joy­ghan joq. Ásirese, qazaq ýshin ghylymdy iygeru­ding jóni bólek. Osy salada bilikti, bilimdi, is­ker azamattar kóbeygende ghana kórkeyetini­­miz anyq.
Aytyp otyrmyn ghoy, jer sharynda osyn­day sanauly memleket bar. Olar býkil maqsat-mýddelerin ghylymdy damytugha arnap qoyghan. Aytalyq, shvedterding No­beli syilyghyn alu degen - aqyret. Múnyng barlyghy - myqty iydeya.

- Osynday tyng iydeyalar Qazaqstan tә­uelsizdik alghan jyldardan beri qolgha alyn­dy ma, alghashqy qadamdar jasaldy ma?

- Jasyratyny joq, osy baghytta belgili bir júmystar jýrgizildi, belgili bir ny­shandar boldy. Ókinishke qaray, búl mә­se­lening bәri iske aspady. Onyng sebebi bar: ghy­lymdy ghalymdar emes, sheneunikter she­shetin qoghamda osylay bolady. Biz ghylymdy sayasatpen aralastyryp jiberemiz. Ja­ramsyz jarnama jasaugha әuespiz. «Ay­da­ghanyng bes eshki, ysqyryghyng jer jara­dy­nyn» keri búl. Aytalyq, shetelge baryp bo­lymsyz syilyqty alyp keletinder de kó­beydi. Tipti búl óner adamdarynyng ara­synda da halyqaralyq syilyqty alugha әuester toby payda boldy. Sóitip, keyde biz ózimizdi-ózimiz aldap, ózimizding kónili­miz­di ózimiz júbatyp jýrmiz. Biraq júrt qa­zir sa­uatty ghoy. Mәselen, halyqaralyq je­nil-jelpi qor kóp. Solargha 10 myng AQSh dol­laryn bersen, qalaghan syilyqqa qoly­nyzdy jetkizedi. Osylaysha «aqymaqty al­dau­dyn» kebin kiyip jýrmiz.

Biz atyshuly «Borat» filimi shyqqanda qanday namystandyq? Biraq uaqytsha ghana. Boratshyldyqqa qarsy túru ýshin, biz eng aldymen, ózimizdi-ózimiz aldaudan bezin­ge­nimiz jón. Ózindi eshkim tanymaytyn el­ding syilyghyn alyp kelu - kýlkili. Al kýlki tradegiyamen ayaqtalady. Sondyqtan biz din, mәdeniyet, órkeniyet degen sekildi uaqytsha sharalar ótkizip, uaqyt óltirmeuimiz kerek. Búl әdetten arylmasaq uaqyt bizdi óltiruge dayar túr. Qanday jiyngha qanday qonaq kel­se de aitatyny Kot Leopolid aita­tynday: «Rebyata, davayte jiti drujna!» degen jat­tandy sóz. Senbeseniz, sol basqosulardyng nәtiyjesin oy eleginen ótkizinizshi? Osy orayda Elbasynyng ózi qajeti joq jiyn­dardy toqtatugha úsynys jasady emes pe. Endeshe, oilanayyq!

- Barlyghy syilyqtan shyghyp ketti ghoy. Biz ýshin әlemdi auzyna qaratatyn syilyq taghayyndaugha әli kesh emes pe?

- Joq, ghylymda esh nәrse de kesh bol­maydy jәne ol qay kezde de ózekti. Mysaly, «óner ólmeydi» dep keldik qoy. Qazir búl sózdi ghylym auystyrdy deuge bolady. Son­dyqtan Mahmúd Qashqari, Shoqan Uә­liy­hanov atyndaghy halyqaralyq syilyq taghayyndap, әlemdi auzyna qaratqan ghalym­dardy shaqyrtyp, joghary oqu oryndarynda dәris oqytyp, syilyghyn berip jatsaq, búl - elimiz ýshin zor mәrtebe. Naghyz jarnama osy bolmaq. Artisti aldaugha bolady, al ghalymdy, ghylymdy alday almaysyz. Eng aldymen Týrik dýniyesine ortaq halyqaralyq syilyq jasap alsaq, ary-qaray ilgerleuimiz onay.

- Búl ýshin ne isteu kerek?

- Týk isteuding keregi joq. Tek aqyl ke­rek. Mysaly, Horezmy syilyghynyng qara­jaty qansha ekenin bilesizder me? Bes myng dollarday ghana. Búl danqty ghalymdar ýshin týk te emes. Ángime aqshasynda emes, әngime - halyqaralyq dengeyinde, nazarda. Eng al­dymen soghan layyqty adam boluy tiyis. Ghylymy men bilimin, ghalymdaghy ghajayyp janalyqtaryn biletin elding ghana syilyghyn myqtylar alady. Olar bizdegi keybir aza­mattar sekildi 5-10 myng dollargha syilyqty satyp aludy ólim dep biledi.

Bir qyzyq aita keteyin, shetelderde qarapayym qonaqýiler qysta bosap qa­latyndyqtan, olargha júmsalghan shyghyndy jabu ýshin «halyqaralyq merekeler, salta­nattar» úiymdastyrylady. Halyqara­lyq syilyq tapsyru rәsimi dep shaqy­ryp, kelgen qonaqtardyng esebinen ghimaratty 4-5 ay ústau shyghynyn ótep alady. Soghan bar­ghan bizding qazaqtar mәz, «syilyq aldyq» deydi masattanyp. Sodan qoghamgha, Qazaqstangha kelgen payda qanday? Súrap kórinizder­shi? Olar osy arqyly shyghyngha batqan bir baydyng túrmysyn týzep kelgenin bayqa­may qalady. Sondyqtan sózge toqtaudy ýire­ne­yik, sózge toqtatatyn azamattarymyzdyng kenesine qúlaq asayyq. Bireuge oida-joqta demeushi bolghansha, soghan júmsaghan qa­rajatty el ishinde iyigilikti júmystargha ar­nasaq, núr ýstine núr bolar edi. Aynala­daghy alayaqtyqqa jol beremes ýshin de ghylym kerek...

Mәselen, әl-Horezmiydi júrt nege mo­yyndaydy? «Aligoritm» degen sóz Horez­miyden shyqqan. Myna kompiuteriniz ali­goritmnen qúralady. Nege? Onyng kitabyn birinshi oqyghandar tanghalghan. Óitkeni ghú­la­manyng iydeyalary ómirlik manyzy bar iydeya­lar bolyp shyqty, әlemge qyzmet ete bas­t­ady. Mysaly, Rim sanymen HII men HII kó­b­eytip kórinizshi? Osyny oqyghan Eu­ro­pa­nyng monahtary jaghasyn ústaghan. Osynday ótirik aipaytyn, aldamaytyn, na­ghyz ghylym adamdaryna úsynylghan syi­lyqtyng ha­lyqaralyq bedelge ie boluy onay.

- Bizde ghylymnan búryn basqa salalar boyynsha әlemdi auzyna qaratugha niyettiler kóp. Mening aitayyn degenim, ghylymnan bólek jer sharyna tanylugha jol joq pa?

- Aytynyzshy, sol joldy tapqan adam bar ma? Joq. Keshirinizder, bireuler óz óne­rimizben, muzykamyzben tanytamyz degen pikirdi aityp qalady. Shyryldaghan shyn­dyqty aitayyqshy, qazaqtyng qara dom­by­rasy ózinen basqa eshkimge qajeti joq. Ti­limiz de sonday...Sondyqtan ózimiz iygeruge, biluge tiyistini iygerip, bilip jýrgenimiz oryn­­dy. Aytalyq, tilimiz bay-bay deymiz, sol bay tildi bәrimiz mengerip kettik pe? Tu­ghan tilin kim kedey dep aitady. Eshkim. Al dom­byramen, tilmen әlemdi tanghaldyru degen - bos sóz. Osynday úsaq-týiek jasan­dy jarnamamen qazaq pen qyrghyz ghana ainalysyp keledi. Jaqynda qyrghyz preziydenti «adamzat qyrghyzdan taralghan» degen pikir aityp qaldy. Adam úyalatyn sóz. Sol siyaqty qazaqtar Shynghys handy qa­­zaq deuden tanbay keledi. Al adamzat qyrghyz­­dan shyqty, Shynghys han qazaq delik. Sonda
ne shyqty? Odan da elding túrmysyn týzeuge, ghylymyn damytugha kýsh salayyq. Demek, bos sózden iske kóshu kerek. Qazaqqa payda әkeletin osy ghana.

Aghylshyndardyng maqtanghanyn kórdiniz be, nemis te, fransuz da sonday. Soghan qara­mas­tan, aghylshyn tilinsiz әlemdi aralay al­maysyz, nemisting kóliginsiz jer betin eles­tete almaysyz, fransuzdyng iyismayla­ryn­syz degen sekildi. Bizge de osynday bir­deme jasau kerek. Naqty tehnologiya, naq­ty ghylym, naqty biznes jasasanyz, jer sharynyng kez kelgen memleketi sizdi mo­yyndaydy. Biz endi osyghan bet búrghanymyz dúrys.

- Siz shetelderding myqty uniyversiy­tet­terinde úzaq jyldar boyy dәris oqydynyz. Myqty tәjiriybe jinaqtadynyz, jastardyng betalysy turaly ne aitar ediniz?

- Bizding studentterding bilimi olardyng jastarymen salystyrmaly týrde aitqanda esh kem emes. Bizding jastarymyz shetelge barsa, birden oqugha týsip ketedi. Nege? Óit­keni emtihannyng 70 payyzy matematika. Kenestik oqu jýiesining myqtylyghy osynda jәne әli kýnge sol ekpinmen kelemiz. Múnyng jemisin kórip jýrmiz.

Alayda әngime basqaryp otyrghan aza­mattargha baylanysty. Aytalyq, jýz qoy­dy bir arystan basqarsa ne bolady, bir arys­tandy jýz qoy basqarsa ne bolady? Mәsele osynda. Bizding myqtylarymyzdyng barlyghy dalada qalyp jatyr. Olardy paydalanyp jatqan eshkim joq. Bir ghana mysal. Shet­elderde bilim alushy jastargha elge kelinder deymiz? Keldi, ary qaray ne boldy? Týk te joq. Sebebi ary qaray jýie dúrys qúryl­maghan. Mysaly, «Mersedes» aldyq. Biraq onyng әinek sýrtkishining ornyna «Zapo­ro­jestin» sýrtkishin saldynyz, dóngelegining ornyna arbanyng dóngelegin salsanyz, ne bolady? Kýlkili emes pe? Bizdegi jaghday da osy sekildi әngime.

- Bilikti jastar oi-armanyn iske asyra almaydy deysiz ghoy...

- Onyng qisyq bolatyn sebebi, jýiening ózi qisyq. Mening ylghy aitatyn bir maqa­­-lym bar, sony taghy qaytalaymyn: «Esek ar­­bany sýireui kerek». «Esekting enbegi adal, eti aram» degen de sóz bar. Bizde kerisinshe, jagh­daylar jii úshyrasady. Myna tehno­lo­giya degenning enbegi adal, biraq júrtqa jaq­paytyn da osy. Óitkeni qiyn, týsin­beydi. Degenmen memleketti algha sýireytin da tý­binde osy. Tehnogradtyq ghylym adamnyng basy sekildi. Tek uaqyt joghaltpau kerek.

- Osydan biraz uaqyt «Bolashaq» baghdar­lamasymen oqyp kelgen qyz-jigitterding bi­razy shetelde tereng bilim alyp kelgendigin, alayda olargha úsynylghan qyzmetting jala­qysy tómendigin aityp, jogharydaghylardy oigha qaldyrdy. Osyghan kózqarasynyz qa­lay?

- «Bolashaq» - óte dúrys baghdarlama.Onyng qúryluyna ýles qosqan adamnyng biri - men. Joghary Kenesting alghashqy deputa­­ty boldym. Sonda mening saylaualdy baghdar­la­mam­nyng birinshi punkti jastardy qoldau edi. «Bolashaqtyn» alghashqy baghdarlamasyn men jazyp Senbaevqa úsyndym. Ol kisi Elbasyna jetkizip, aqyry sәtti iske asty. Búl ýshin Preziydentke aitar alghys sheksiz. Birinshiden - shetelde oqyp keluding pay­dasy zor. Elge kelgen son, olargha kómektesu ýshin airyqsha baghdarlama jasaudy úsy­-nyp jýrgender bar. Múny óz basym týsine almadym. Shyn mәninde bilimdi jas bәsekelestik jaghdayynda qyzmetti ózi tabuy tiyis. AQSh-ta nemese Batys Europada jo­gha­ry bilim alsanyz da sizding útatynynyz óz bi­liminiz emes pe? Osylay boluy kerek. Mú­nyng barlyghy studentting kinәsi emes. Bú­ghan osy salany basqaratyndar kinәli. Ayta­­lyq, júmysqa ornalastyrugha deyingi tamyr-tanystyqty toqtatpayynsha, is algha bas­paydy. Adamda úyat degen boluy kerek. «Sen myqtysyn, sening de balang myqty bolady» degen teoriya joq. Bәseke bәrine birdey boluy tiyis.

Qaranyzshy, byltyr men auylgha baryp qayttym. Mektepte kompiuter tolyp túr. Biraq jaryq joq. Osy sekildi týkke túr­maytyn mәselemen
toqtap qalatyn sharua bizde kóp. Ghylym jýielilikti únatady. Jý­yesiz nәrse jýikege tiyedi, júmysqa kedergi keltiredi.
Elbasymyz óte dúrys, óte oryndy mә­selelerdi kóteredi, núsqau beredi. Preziy­dentting dúrys baghytyn ilgeriletude bas­qa­ru­shy oryndar údayy býirekten siraq shy­gharugha qúmar.

- Siz QBTU-da dәris berip jýrsiz. Stu­dentterding qarym-qabileti qanday?
- Jalpy, Kembridjding aty myqty. Qazaqta «Ata atymen qyz ótedi, mata atymen boz ótedi» degen maqal bar. Biraq Kembridjdi bitirgenderding preziydent bolghanyn kórdiniz be? MGU bitirgender preziydent bolyp ja­tyr ma? Ángime onda emes, mәsele adam­nyng ózining basynda. Siz talapty, enbekqor bol­sanyz, bәrin alyp ketesiz.Qazir júmys is­tey­tin adamgha barlyq jaghday bar. Osy ja­ghy­nan alghanda men Nazarbaevqa taghy da raqmetimdi aitar edim. Aldyna maqsat qoyghan adam bәrine jetedi.
Búl oqu ornynda kózinde oty bar qyz-jigitter kóp. Soghan rizamyn. Búlardyng arasynan elge adal qyzmet etuge yntyq jastardyng az bolmasy anyq.

- Mektepterde 11 synypqa deyin oqyty­latyn matematika pәni ekeni anyq. Shet­elderge bayqaulargha baryp, jýlde alyp jat­qandar da kóp. Osyghan qarap elimizde mate­ma­tika ghylymy qanshalyqty damyghan dep oilaysyz?

- Mynaday paradoks bar. Jyl sayyn balalardyng bәri matematikany oqidy, qazaq tilinde oqidy. Alayda qazaq tilin oqyp bәri qazaqsha sóilep ketip jatqan joq. Matematika da sonday. Matematika - qúral. Ony ýirenip alyp, basqa jaqqa ke­tip qalatyndar da bar. Endi jenimpazdar tu­raly aitsaq, bәri ebin tauyp elden ketip qa­lady. Sonda biz matematikterdi shetelge da­yyndap jatqan bolyp shyghamyz. Ayna­lyp kelgende, men súmdyq matematik de­genderge qaramaymyn. Negizinen, ghylymgha kelgen­derding barlyghy auyldan kelgen, ortasha oqyghan, onsha til bilmeytin balalar. Mә­selen, sportqa barghan baydyng balasyn kórip pe ediniz? Joq. Matematika da sonday, elitaly emes.
Sondyqtan «jenimpaz boldyq» degen sóz de salystyrmaly nәrse. Onda túrghan ne bar. Odan da biz «endi 10 nemese 30 jyldan keyin qanday bolamyz?» degen súraqtargha jauap izdeytin mәseleni aldynghy oryngha qonymyz kerek.

- Búghan toqtalyp otyrghanym, songhy kez­deri daryndy balalargha arnalghan mekteper ashylyp jatyr. Atynan at ýrkedi. Degenmen osy bilim ordalarynda biliktiligi joghary ústazdar qalyptasa qoyar ma eken?

- Búl kýdiginiz ras. Mening de kýmәnim bar. Atyna zatyna say qylu ýshin be, әiteuir qúiylyp jatqan qarajat ta kóp. Shirkin-ay deymin, osy qarajatty mening auylym­daghy №45 mektepke berse ghoy. Qazirgi aty - «Aq orda». Myjyrayyp túr. Múnday mektep kóp. Osylardy jóndesek, auyl balasynyng ruhy kóteriler edi, oqugha qúlshynysy artar edi. Osyghan deyingi danqty ghalymdarymyz sol mektepterden shyqqanyn qalay úmytugha bolady? Sondyqtan elimizde irgeli mek­tep­terdi anyqtap, bilim sapasyn tekserip, qarajatty solargha qúighan jón. Taza bәsekening joqtyghy osydan kórinis beredi.

Qomaqty qarajat qúng arqyly kez kel­gen nәrseni kórkeytuge bolady. Búl jer­de kóp aqsha salynghan bilim ordasynyng kýshtep bolsa da damityny dausyz. Sonda óz ekpinimen-aq ilgerilep kele jatqan bilim orda­synyng kinәsi ne? Qazir qarap otyr­sanyz, elimizde erekshe kózge týsip jatqandar - mamandandyrylghan matematika mek­tepteri men qazaq-týrik liyseyleri. Ashyl­may jatyp «Kembridj boldyq» deuge negiz bar ma? Joq. Demek, ýzdik mektepterdi qar­jy­landyru arqyly ózgelerin de biyikke kó­teruge bolady. Myqty mektepti de, uniyver­siytetti de shәkirtterine qaray anyqtaysyz. Osyny oilau ornyna jasandy jarnamagha әuestigimizdi qoymaymyz.

Men qazaqtyng kórkeyip, ósip-ónuine shyn jýrekten tilektespin. Biraq әrnәrseni jónimen istep, bóssek te jónimen bóskenimiz dúrys qoy. Eng aldymen biz jibi týzu múghalim tauyp alayyq. Myqtynyng ózin moyynda­maq týgili tanymay jýrgenimizde «daryndy­myz» dep jýrgenimiz shynynda da kýlkili emes pe? Bir qyzyq aitayyn: Ómirbaev de­gen danqty matematik kisi bar. Sol kisi As­tanadaghy Nazarbaev Uniyversiytetine barsa, eshkim sizdi tanymaymyz dep júmysqa almay qoyypty. Qazaqtan shyqqan myqty matematikting tanymaghan bilim ordasynyng basshylary turaly ne aitugha bolady?

Biyliktegiler ghylym salasyndaghy myq­ty­larymyzdy týgel biledi deu - aghattyq bo­lar edi. Janaghy Ótilbaev 90 ghylym kan­diy­daty men doktoryn dayyndady. Al Ómir­baev halyqaralyq matematika qoghamynyng syilyghyn aldy. Oilap qarasanyz, olar kóp emes. Sonyng ózin biyliktegiler týgel bilmeytini dausyz. Múnday jaghdaylar jii úshyrasady. Búl - bizding qasiretimiz.

- Shәkirt tәrbiyeleu demekshi, siz óz mek­tebinizdi ashu oiynyzda bar ma?

- Inshalla, men eshkimnen kem emespin. Asyp bara jatqan ataq-danqym joq. Qa­rapayym matematikpin. Meni eshkimmen salystyrmanyzdar. «Matematikagha bet búrghan qazaqtyng qarapayym balasy» degen ataq maghan jetedi. Ángime qogham ýshin deni dúrys, oilau qabileti týzu, ýmitti aqtaytyn azamattar tәrbiyeleuge qal-qadirimizshe ýles qossaq, sol bizge jetkilikti.
Eng aldymen qisyq-qynyr oilau, qazaq­bayshylyqtan aryluymyz qajet. Mysaly, «Nemisting júmysy degen basynan ayaghyna deyin isteledi. Synbaydy, birimen biri ýi­le­sip túrady. Qazaqshylyq degenimiz, bәri jaq­sy bastalady da, ayaq jaghyna kelgende birdene-birdene... siyrqúimyshaqtanyp ketedi.

Men ghalym adamymyn, berer bilimim joghary oqu oryndaryna arnalghan. Student­ter, aspiranttar dayarlauym kerek. Ghyly­my mektep qalyptastyruym qajet. Osy sala­da bir júmystardy qolgha alayyn desen, әite­uir bir kedergi aldynnan shyghady...

- Songhy jyldary Ghylym akademiyasy taratylyp, «Ghylym ordasy» ómirge keldi. Aka­demiya mýshesi retinde búl sizge qansha­lyqty әser etti?

- Bizde akademiyanyng eki týrli mýshesi bar. Birinshi jәne ekinshi sortty. Alghash­qy­lary - arnayy grant alatyndar, akade­miya­nyng taratyluyna da sebepshi solar. «Gha­ryshtyq jyldamdyqpen» jabylghan me­ke­meni óz basym alghash ret kórdim. Ghylym aka­demiyasy - memleketting simvoly. My­saly, Fransiyada Napoleonnyng kezinde qalyptasqan akademiya әli túr. Óitkeni ol - simvol. Bizding ghalymdarymyz óz akade­miyasyn ózderi túnshyqtyryp óltirdi.

Búl jerde men akademiya bir súmdyq mekeme edi dep aita almaymyn. Kemshiligi bar, ras. Biraq onyng joghynan bary jaqsy edi. Sýrinbeytin túyaq, qatelespeytin adam bolmaydy. Adamnyng úlylyghy - qatele­suin­de, moyyndauynda emes, sony jóndeuinde. Meninshe, akademiyany qayta ashu kerek. Mýmkin búrynghyday emes, janasha qúru kerek sekildi. Qazir ol qoghamdyq úiymgha ai­naldy. Bar-joghy belgisiz. Eshqanday jú­mys mehanizmi joq.Mindeti te joq.

Akademikterding ekinshi sortyndaghylar - aqsha almaytyn akademikter. Olar qo­gham­dyq úiymnyng mýshesi. Auylgha barghanda jora-joldastargha, kempirinizding aldynda maqtanuynyzgha bolady. Bitti. Fransiyada akademiyanyng 10 týri bar. Mýsheleri de sa­nauly. Júmys istep túr. Olardyng myqty­lyghy óz sózin kez kelgen jerge ótkize alady. Mәselen, Fransuz akademiyasy - bizdegi A.Bay­túrsynov atyndaghy til bilimi ins­tituty sekildi. Olar bir sózdi jyldar boyy zerttep, osylay jazamyz dep qabyldasa bitti. Solay jazylady. Bizde múnday iske biy­liktegiler de, basqalar da aty-jóni joq aralasady. Bedeldi jinaudyng ózi osynday­dan bastalady.

Meninshe, osy tektes bir mekeme qazaqqa da kerek desek, osy akademiya boluy kerek edi. Mәselening bәri akademiyagha tirelip túr de­sek, qate bolar edi, әriyne. Akademiyasyz da damyp jatqan ghylym bar. Alayda ózge týgili kórshige qarap tanghalyp qoyamyz. Mysaly, Reseyde ghylym akademiyasyna mýshe akademikter aiyna kemi 2 myng dollar alady. Búghan Putin kezinde qol qoyghan. Qyr­ghyzdar 200 dollarday alady. Týrikmen­der men ózbekter de sonday. TMD aumaghynda jalghyz jabylghan akademiya bizde ghana.Al jastargha akademiyasyz da kýn kóruge bolady, sondyqtan bos uaqytty qúrtpandar, enbek ete bilinder, ótirik aitudy toqta­tyn­dar degim keledi.

- Qazirgi qazaq matematikterin әlem ghalymdary qanshalyqty moyyndaydy?

- Áriyne, songhy jyldar kóleminde qazaq matematikteri ózderin kórsetip kele jat­qa­nyna kýmәn joq. Matematikter men fiy­ziyk­terding olimpiadalyq synaqtary qazaq jerinde ótip jatuy zandy qúbylysqa ai­naldy. Mәselen, Euraziya Últtyq uniyver­siy­tetinde qyzmet jasaytyn, Qazaqstan Res­publikasy Memlekettik syilyghynyng iyegeri Ualbay Ómirbaev kóp jyldar boyy әlem ghalymdary bas qatyrghan «Nagata» proble­masyn sheshumen kózge týsti.

- Asqar Serikúly, Siz ghylym salasyndaghy tanymal túlghagha ainaldynyz. Óziniz erekshe ýmit kýtetin shәkirtteriniz retinde kimderdi atar ediniz...

- Áriyne, mening shәkirtterimning ara­syn­da qatardan ozghan shәkirt retinde tanylyp, әlemdik ghylymdy damytugha ýles qosyp jýr­genderi joq emes. Búl túrghyda әngime etkende men Qaysar Týmenbaev, Sheraly Ybyraev, Pavel Zusmanovich, Baqyt Matkarimov sekildi shәkirtterimdi erekshe atar edim. Olardyng keybireuleri elden, ortalyqtan shalghay jýrse de tynymsyz enbek ýlgisin tanytyp, ózgelerge ýlgi bo­luda.

- Siz tuyp ósken Syr óniri songhy jyl­dary Júmadildaevtar әuletine, onda ósip kele jatqan jas úrpaqqa ýlken ýmitpen qa­raydy. Osy jas tolqyn jayly azdap bolsa da aitugha tura kelgen sekildi.

- Rasyn aitqanda men otbasymyzda dýniyege kelgen ýsh úl, ýsh qyzdyng ýlkenimin. Perzentterining ýlkeni retinde әkemiz Ser­qúl men anamyz Kýlshatqa aitar alghysymyz sheksiz, әriyne, mening matematik retinde elge ta­nyluym bauyrlarym men olardan órbigen úl-qyzgha erekshe әser etti dep oilaymyn. Áke-sheshem әli baquat, maghan salsa olardyng ózimizben birge bolyp, úl-qyzdary men nemerelerinin, shóbereleri men basqa da jetkinshekterining quanyshyn bólise berui­ne shyn jýrekten tilektespin.

Mening inim Ánuar memlekettik qyzmette, qazir ol respublikalyq salyq komiytetin bas­qarady. Qaryndastarym da týgeldey der­lik respublikalyq fizika-matematika mek­tebin bitirgen. Qaryndasym Rauza ener­getika salasynda enbek etedi. Óz isining shyn mamany. Qaryndasym Ásiya men ne­mere qaryndasym Úldaray fizika-matematika mektebinde dәris beredi. Qaryndasym Mariya - S.Demiyreli atyndaghy uniyversiy­tette qyzmet isteydi, ýidegi ekinshi úl, inim Rýstem - kәsipker. Ata-anam túrghan shany­raqqa ie bolyp otyrghan da sol. Rýstemning úly Jәnibek mening jolymdy jalghastyrugha bel bughan synayly. Qazir ol MGU-ding matematika-mehanika fakulitetinde oqidy. Rauzanyng eki úly - Erkebúlan men Jasúlan, Ásiyanyng qyzy Ghaziza, Rýstemning qyzy men úly Ásem men Álibek bolashaghynan zor ýmit kýttiredi.

Súhbattasqandar -
Onalbay SADYQ,
Qazaqstan Jurnalister
odaghynyng mýshesi,
Joldasbek ÁShIMHANÚLY

«Ayqyn» gazeti