Men latyngha kóshuge qarsymyn! Sebebi, búl úsynys basylym betterinde kópten beri tiyip-qashty aitylyp jýrgenimen, osy joly qarapayym halyqtan emes, kýtpegen jerden, biylikten shyqty. Al búghan deyingi biylikten shyqqan barlyq úsynystyng últ mýddesine kereghar keletin, jasyryn, sayasy astary bar bolatyn. Mәselen, «Kóp últty Qazaqstan» idayasy, uaqyt óte kele elimizde túryp jatqan әrbir ózge últ ókilderine, halyqaralyq zannamalargha sýiene otyryp, avtonomiya talap etulerine qúqyq bereri sózsiz dýniye. «Kóp dindi (konfessiyaly) Qazaqstan» iydeyasynyng zardabyn qazir-aq tartyp otyrmyz. «Ýsh túghyrly til» ústanymy - týbinde qazaq tilin joyatyn iydeya.

Jalpy, mening oiymsha bizding biylik últtyq mentaliytetimizdi (basqasha aitqanda últtyng ózin) jonggha jantalasyp enbektenip keledi. Jogharyda aitylghan ýsh iydeyanyng kez kelgeni tolyqtay jýzege assa, býgingi qazaqy qalpymyzdan týk qalmas edi. Ólgenin bildirtpey jibereyin dep, ótken uaqyttarda neshe týrli adam oilamaytyn qúitúrqy әreketterge de barghandy. Sonyng biri «El birligi» degen әdemi atpen úsynylghan, al týpki maqsaty «Qazaqstandyq últty» qalyptastyru doktrinasy. Qúdaygha shýkir, Múhtar Shahanov aghamyz bastaghan el janashyrlarynyng arqasynda biylikting búl zymiyan oiyna der kezinde tosqauyl qoya bildik. Sonda biylik óz ómirinde alghash ret tize býkti! Bizde

Men latyngha kóshuge qarsymyn! Sebebi, búl úsynys basylym betterinde kópten beri tiyip-qashty aitylyp jýrgenimen, osy joly qarapayym halyqtan emes, kýtpegen jerden, biylikten shyqty. Al búghan deyingi biylikten shyqqan barlyq úsynystyng últ mýddesine kereghar keletin, jasyryn, sayasy astary bar bolatyn. Mәselen, «Kóp últty Qazaqstan» idayasy, uaqyt óte kele elimizde túryp jatqan әrbir ózge últ ókilderine, halyqaralyq zannamalargha sýiene otyryp, avtonomiya talap etulerine qúqyq bereri sózsiz dýniye. «Kóp dindi (konfessiyaly) Qazaqstan» iydeyasynyng zardabyn qazir-aq tartyp otyrmyz. «Ýsh túghyrly til» ústanymy - týbinde qazaq tilin joyatyn iydeya.

Jalpy, mening oiymsha bizding biylik últtyq mentaliytetimizdi (basqasha aitqanda últtyng ózin) jonggha jantalasyp enbektenip keledi. Jogharyda aitylghan ýsh iydeyanyng kez kelgeni tolyqtay jýzege assa, býgingi qazaqy qalpymyzdan týk qalmas edi. Ólgenin bildirtpey jibereyin dep, ótken uaqyttarda neshe týrli adam oilamaytyn qúitúrqy әreketterge de barghandy. Sonyng biri «El birligi» degen әdemi atpen úsynylghan, al týpki maqsaty «Qazaqstandyq últty» qalyptastyru doktrinasy. Qúdaygha shýkir, Múhtar Shahanov aghamyz bastaghan el janashyrlarynyng arqasynda biylikting búl zymiyan oiyna der kezinde tosqauyl qoya bildik. Sonda biylik óz ómirinde alghash ret tize býkti! Bizde

«Qazaqtyng basy birikkenin týsingen bolar endi» dep, ýmit artyp qalghanbyz. Sóitsek qatelesippiz. Biylik kerisinshe ósh saqtap qalghan eken.

Ayghaghy - býgingi úsynysy. Myna biylik «tiri» túrghanda qanday da bir jana әlipbiyge kóshu jýzege aspaydy. Al asa qaldy degenning ózinde kirillisamen jylap kórisetin jaghday tuyndaydy. «Kóshemiz» degeni halyqty jәy aldau, zeyindi basqa jaqqa búru ghana. Negizgi maqsat - sol bayaghy qazaqty joy sayasatyn jalghastyru! Kóp «qadamdy», týsiniksiz, keleshegi kýngirt, al shynayy týbi - jargha soqtyratyn ayar úsynys búl. Qaranyz.

«El birligi» doktrinasynan onbay opyq jegen biylik, «Kórsetermin senderge qarsylasqandy. Kózderine kók shybyn ýimeletpesem be?» dep, últ janashyrlary arasyna ólispey berispeytin «sýiekti» laqtyryp jiberdi. Biylik janylysqan joq. Shynynda da doktrinagha qarsy kýreste «bir qoldyng bes sausaghynday birigip qimyldaghan» últ patriottary qazirding ózinde-aq bitispestey bolyp ekige jarylyp túr. Biri  - latynshagha kóshu kerek dese, ekinshisi  - oghan qarsy. Aldaghy uaqytta ýshinshi, tórtinshi, t.t. toqtamdaghy basqa toptardyng da shyghuy kәdik. Búl jaghday - últ mýddesi degende, endi-endi әzer bas qosyp kele jatqan qazaqqa es jighyzbas soqqy bolatyn boldy! Mine,  biylikting ansaghan armany da osy emes pe?!

Mening «qarsy» topta boluymnyng ekinshi sebebi: Latynshagha kóshu kerek dep, úlarday shulap otyrghan býgingi top, mysaly keshe qayda boldy? Preziydentting auzynan osy sóz shyqqangha deyin olar kimning astynda «túnshyghyp» jatty eken? «Kóshu» anyq solardyng býgingi sayraghanynday, ertenge qaldyrugha bolmaytyn óte manyzdy sharua bolsa, nege Preziydent búl mәseleni sóz etkenge deyin kótermedi olar? Joq әlde mәni ózekti últ mýddesi, Preziydentting auzynan shyqpasa ózeksiz bola ma?

Búl topqa ýlken kýdik bar. Olardyng aituynsha «Latyn әlipbiyine kóshu - orystyn  bodandyghynan bir jola qútyludyng eng tóte joly eken». Dalbasa pikir! Kez kelgen әlipby - simvol, qaghazgha týsken qisyq syzyqtar toptamasy ghana. Onda túrghan eshtene joq. Bar mәsele - bolmysynda. Jýrektegi batyrlyq, sanadaghy azattyq - búl qúdiret. Bodan bolghyng kelmese, osynday qúdiretke ie bol, qazaq! Búdan basqa jol joq qúldyqtan qútqarar. Osy qúdiretten qúr alaqan bolsan, saghan әlipby kómektese admaydy. Boyynda batyrlyq, sananda tәuelsizdik joq pa, eshqanday qarip beysharalyghyndy joya almaydy senin.

Shamasy búl toptaghylar da últ ýshin kýiip-pisip jýrgender. Biraq óz oilaryn jaltaqsyz aitugha, ashyq kýresuge jýrekteri daulamaytyndar. Al endi Preziydentting ózi aitqan son, neden qoryqsyn, bәri shetinen «batyr», shamasy kelgenshe shulap, býkil internetti danghazagha ainaldyryp jiberdi. M. Shahanovtyng últqa jasaghan enbegining jýzden birin jasay almay jýrip, «Latyngha ótuding nesinen qorqasyng Múha? Senderding qorqaqtyqtaryn-aq óltirdi bizderdi» dep, bósipti sabazdaryn.

«Kóshudi» jaqtaushy toptyng taghy bir aitar uәji: latyn qarpi kompiuter jýiesine, ghalamtor jelisine terendep enuge mýmkindik beredi eken. Búl kompiuterdi әlip dep tanymaytyndardyng әngimesi. Kompiuter ýshin aghylshyndyqtan ózge barlyq әlipby teng dәrejede. Tipten kez kelgen әlipbiydi aghylshyn әlipbiyimen tepe-teng etu de týkke túrmaytyn dýniye. Sebebi kompiuter (sonday-aq qoldaghy úyaly telefonda) «ekilik jýiedegi sifrlyq kodtardy» ghana «týsinedi».

Ýshinshi uәjderi: «Latyn әlipbii týrki әlemining ruhany birligine zor yqpal etedi. Kremli panturkizm iydeyasynan qatty qorqady! Latynshagha ótuimizge Reseyding qarsylyghy sodan» -mys. Búl endi, sayasatty әlip dep tanymaytyndardyng әngimesi. Bolmasa «Kremli týrki әleminen qatty qorqady» degen úyat nәrse. Týrki әlemi - әrqaysysynyng óz mәdeniyeti, óz tili bar, bólek-bólek memleketter. Birin biri tilmәshsiz tolyq týsine almaydy. Mysaly, «mag'lubiyat» degennen siz ne týsindiniz? Tipti qay últtyng tili ekenin bilesiz be? Joq. Búl ózbekshe «jenilis» degen sóz. Bәri de sizge tanys latyn qarpi bolsa da, ózbek tilin bilmeseniz eshtene dey almaysyz. Sondyqtan qaripting ortaqtyghy eshqanday birlikke jeteley almaydy. Kirillisada bolghan Ózbek, Týrkimen, Qyrghyz, t.b. aghayyndar qayda qazir? Shekarasynan bayqamay ótip ketseng atyp óltiredi, joq degende úzaq merzimge týrmesine tyghady.

Búl toptaghylardyng taghy da biraz uәjderin keltiruge bolar edi. Biraq bәri derlik osynday әlsiz argumentter. Mәselen, endi biri «Latyn әlipbiyine kóshu - zaman talaby» deydi. Zaman talaby - әlipby auystyru emes, «bodandyqtan әlipby auystyru arqyly qútyla qoyamyz» deu, beysharalyq, qorqaqtyq!

Preziydentting auyzynan «Latyn әlipbiyine kóshu» turaly sóz shyghuy múng eken, búl «batyrlar» «ýrkeyin dep túrghan kiyik edi, artyna tayaq tiyip edinin» kerin kiydide qaldy. Aldy-artyna qaramay «kóshemiz» dep dalaqtap jýr. Sondaghy maqsat ne? Útatynymyz qaysy? Bireui bilmeydi! Biraq «kóshedi».

Mening «qarsy» topta boluymnyng ýshinshi sebebi: Biylik búl jerde bir oqpen eki qoyandy atyp alyp otyr. Qoyan bolghanda da, kәdimgi noyandaryn. Birinshiden, qoghamymyzda últty joyar kelesi  «doktrina» payda bola qalsa, oghan quatty qarsylyq kórsete alatyn qauym da qalmaydy. Elim degen erlerding týbine osy latyn syzbasy jeteyin dep túr. Taryday shashylmaq. Ekinshiden, biylik ózining san qaytara aityp jýrgen: «Qazaqtyng tarihy 1990-shy jyldardan keyin ghana bastaldy» degen, bayaghydan bergi armanyna baratyn onay jol tapty. Esterinizde bolsa, osydan ýsh-tórt jyl búryn, 40-qa tarta últ qasqalary «Jana tarihty jazayyq!» dep, dýrkiregen bolatyn. Shynynda da latynshagha ótip, «jana dәuirde» ómir keship jatqan buyngha ótken, eski zaman ne kerek? Endeshe, latyngha ótu - sonau atam qazaqtan, býgingi tәuelsizdigimizge deyingi tarihyndy jon! Qajet dýniyeni audaryp alamyz degen bos sóz. Aqsha ghana ózekti qoghamda tarih kimge kerek?

Endi biz latyn әlipbiyine ótip ketken «jarqyn» kýnimizdi, býgingi biylikting siqyna say, kóz aldymyzgha elestetip kórelik. Kóptep janadan salynghan zamanauy orys mektepteri payda bolady. Búghan eshkim tiym sala almaydy. Sebebi qazaq ata-analardyng ózderining jazbasha týrdegi bergen talap-aryzdary osynday bolmaq. Balasyn kim qanday mektepke berui - әrkimning Konstitusiyalyq óz qúqyghy. («Jau ketken song qylyshyndy boqqa shap»).  Búl orys mektepterinde barlyq sabaq kirillisada, tek memlekettik til ghana latynshada jýredi. Orys mektepterindegi ýlgerim qazaq mektepterine qaraghanda eselep artyq. Sebebi oqulyq «jyrtylyp-ayyrylady».

Al qazaq mektepterinde bәri kerisinshe, barlyq sabaq latynsha, tek orys tili ghana kirillisada jýredi. Ýlgerim masqara nashar, sebebi oqulyqtar jetispeydi, al bar oqulyqtardyng sapasy adam aitqysyz tómen.

Jogharghy oqu oryndaryndaghy jaghday múnan da ayanyshty. Qazaqsha latynmen jazylghan oqulyqty on qaytara oqysanda eshtene úqpaysyn. Sebebi tilimizdi tolyq damytyp ýlgermesek, qazirgidey dengeydegi audarmany, orysshasyn oqyp baryp týsinesin. Saldarynan diplom alyp shyqqan qazaqy bala bilimsiz, al orys tildi bala kóp sauatty. Tabighatynan matemetika, fizikagha zerek qazaq jastary ghylymnyng iyisi múrnyna barmaytyn topas últtyng ókilderi bolyp shygha keledi.

Endi uaqyt óte kele, bes, әri ketse on jylda kirillisagha qayta auysasyn!
Mine, búl jogharyda aitylghan «Qazaqtyng kózine kók shybyndy ýimeletu» sәti.

Áriyne, dәl osylay bolady deytin kóripkeldigim joq. Degenmen, osy tektes qúbylystyng bolary anyq-aq. Sondyqtan qazaq tilin barlyq salada tolyq damytyp almay, kirillisadan ketuge bolmaydy! Al qazaq tili biylikting myna ústanghan sayasatymen taghy 20 jylda da tolyq óz dengeyine kóterile almasy anyq. «Latyn әlipbiyine óteyik» dep, entigin basa almay jýrgen aghayyndar, eng birinshi qazaq tilin tolyqqandy memlekettik til dәrejesine kóteruge, dәl osy ekpinderinizdi tómendetpegen kýii atsalysularynyz kerek, eger tilge shyn jandarynyz ashysa. Ol jolda, búl joldaghyday emes, kerisinshe Preziydent sayasatyna qarsy kelip qalularynyz da yqtimal. Sóitip jýrip memlekettik tildi óz túghyryna otyrghyza alsaq, sosyn baryp, tipten Qytay iyerogliyfine ótemiz desenizder de qúqylarynyz bar. Men sizderdi qoldaymyn, ol kezde.

Al múndaygha dayyn emes, Preziydent rúqsat berse ghana «batyr» bolatyn belsendiler bolsanyzdar, onda Múhtar Shahanov siyaqty últ mýddesi ýshin kýresip jýrgen azamattarymyzdyng ayaghyna oralyp, jýrisinen janyldyrmanyzdar.

Negizinde «Latyngha erteng kósheyik» dep shulap jatqandardyng deni - «kóshu, kóshpeudin» ziyany men paydasyn tolyq saralay almaytyn, Preziydentting ózi әu basta-aq eseptep syrttarynan senim artqan «batyrlary» bolyp otyr. Preziydentting múnday talantyna tang qalmasqa sharang joq. Óitkeni ol shuyldaqtar, kóterilip otyrghan mәseleni talqylaugha óreleri jetpese kerek, Shahanovtyng jeke basyna baghyttalghan «Últshyl bolsa nege familiyasynyng artyndaghy «ov»-ty alyp tastamaydy? Orysshyl» degen siyaqty, bos әngimelermen ghana shektelgen.

Mysaly, familiyalarynda «ov, ev» degen jalghaulary joq - tarihshy Mәmbet Qoygeldini, bolmasa demograf - Maqash Tәtimdi alayyq. Ekeui de mýiizderi qaraghayday ghalymdar. Sonda osy kisiler Shahanovqa qaraghanda myqty últshyldar ma? Joq! Múny, ózgeler emes, tipti ol kisilerding ózderi de moyyndaydy dep oilaymyn.
Men óz basym ata-tegin qazaqshalap alghan talay adamdardy, tipti «últ patriottaryn» da bilemin, ýiinde bala-shagha, nemerelerimen oryssha sóilesetin. «Jiguliiyge» «Mersedestin» jaltyraghan barlyq emblemalaryn japsyryp qoyyp, «Mersedes», «Mersedes» dep, kýnde aityp, әdetke ainaldyryp alsaq ta, ol bәribir aty basqa, zaty - sapasy sol bayaghy «Jigulii» bolyp qala bermey me? Osy siyaqty ata-tegining jazyluyn ózgertken adam keremet últshyl bolyp ketpeydi. Býgingi Túnghyshbay Ál-Taraziyding búrynghy Jamanqúlovtan eshqanday aiyrmashylyghy joq. Endeshe, atty ózgertkennen týk shyqpaydy, eger zatty ózgertpesek.

Sondyqtan, mәsele әr adamnyng jeke belgisi - esiminde emes, onyng zatynda, tabighatynda. Dәl til men әlipby siyaqty. Mәsele tilding ózinde, onyng qalay belgilenetin qarpining týrinde emes!

P.S.

Taghy bir oy bar. Biylikte qoghamdaghy barlyq sayasy qarsy kýshterdi dәrmensizdendiru jospary búrynnan bolghan. Osy jospar boyynsha olar eng әueli oppozisiyany jik-jike bólip, әlsiretti, júmysyna tiym saldy. Aqparat qúraldaryn sot arqyly japty. Qalghany - songhy jyldary quat alyp kele jatqan últ patriottary edi, olardyng da ýnin óshiretin amalyn tapty. Eng songhy eldegi qoghamdyq oigha әser ete alady degen eki basylym: «Jas Alash» pen «Dat» jobasy aman túr, әzirshe. Osylardyng «kózin» joysa, bitti, biylik oiyna ne kelse, sony eshbir qiyndyqsyz jýzege asyra alady. Mәselen, preziydentting múragerin (Darighany deyik) jariya ete alady, bolmasa Qytaygha jer berip, yaky Kedendik Odaqtaghy ýsh memleketting ayasynda «taza ekonomikalyq» dep halyqty aldap, uaqytty sozbay-aq, birden sayasi, búrynghy Kenes odaghynyng balamasy - EurAziya odaghyn qúra alady.

Onda biylikting Qúdaylary jarylqap, Putinning taqiyasy aspangha úshyp, óz elimizdegi ózge tildilerding júldyzdary jarqyray týspek. Al qazaq she?... Qazaqtyng qolynda bir-bir әlippe bolady...

Úly órtting bastauy - kishkentay ghana shyrpy oty! Qarapayym әlipby ýshin alysyp jýrip, barymyzdan júrday bolyp qalmayyq, aghayyn. Býgingi myna opasyz biylikten qazaq jaqsylyq kýtpesin.
Geroyhan Qystaubaev, matemetiyk
Abai.kz