Ózin-ózi óltirushi ýsh hat jazdy: birinshisi ‒ eldegi әkesimen qoshtasu haty, ekinshisi ‒ ózin-ózi óltirgeni jayly polisiyagha jazghany, ýshinshisi ‒ mýrdesin tabatyn adamgha jazghan haty. Ózin-ózi orman ishindegi alanqayda óltiretinin aldyn-ala qarap qoyghan.

Osy ýsh hatty qaltasyna sýngitti. Revoliverin ainaldyryp kórdi. Birneshe kýn búryn barlyq mýmkindikti eskere otyryp, alty oq salyp saylap qoyghan.

Ózin kýn batqanda, týnde óltirem dep sheshti. Týs aughan kez bolatyn. Aspan  shayday ashyq. Múnday oilarmen kýni boyy ýide ne istep otyrsyn? Týsten keyingi gazetterding bas maqalasyn oqyp otyratyn jaghday emes. Aqyryn orman jaqqa qaray jayau jol tartty.

Aryq, jýdeu jýzdi jas jigit danghylmen ilbip jýrip barady. Eski, júpyny jyrtyq kiyimi ‒ jer betindegi songhy kebenegi. Qaladan qúr qol shyghyp barady.  Ózimen tek ómirin alyp barady. Tek soghan múqtaj edi. Onyng ózin de qúrtu ýshin apara jatyr.

Kónil kýii astan-kesteng boldy. «Ólim azaby qiyn ba eken?», «Jan adamnyng denesin qansha uaqytta tastap shyghady eken?» degen súraqtar mazalady. Qanshama júbatqysh ghylymy pikirlerdi oqysa da, jany jay tappady. Qinalghanyn qalamady. Búghan deyin shekken azaby da bir ghúmyrgha jeterlik.

Jýreginen emes, basynan atatynyn sheship qoyghan. Biraq basynyng qay jerinen? «Eng dúrysy ‒ auyzdan atu» deydi. Sebebi oq mishyqty әp-sәtte tas-talqan qylyp, adam esinen birden aiyrylady eken.

Osy oilarymen әlek bolyp kele jatqan mezette, kórshi kóshede bir jýrgizushi myrza alpys kilometr jyldamdyqpen jýitkip kele jatqan edi. Danghylgha qaray búrylghanda, ózin-ózi óltirmek bolghan jigtting trotuargha shyghugha uaqyty qalmaghan (sekirip shyghayyn dep-aq edi), kólik qaqty da ketti.

Jýrgizushi myrza tejegishti basqan, biraq kesh edi. Ne isterin bilmey avtomobiylinen tenselip shyqty. Kózildirigin sheshti. Ne istegenin kórip túr.

Jol ortasynda aryq deneli, qonyr qara, jyrtyq kiyimdi jas jigit jatyr. Appaq jýzin qan jughan, ólimshi etip soghylghan. Biraq әli tiri eken. Qimyldap jatyr.

Janyna baryp tizerledi, enkeyip, jerden kótermek boldy, birinshi auruhanagha jetkizbek.

Jigit әldene dep isharat bildirdi. Qolyn kóterdi. Jýrgizushi jerden kóterip edi, jigit ony qatty qúshaqtap, sybyrlady:

- Rahmet.

- Týsinbedim, - dedi esi shyqqan jýrgizushi.

- Raqmet, - dep dausyn shyghara qaytalady, - raqmet Sizge.

Jýrgizushining basy ainalyp ketti. Ajal auzynda jatqan beysharanyng múnymen qaljyndasqany nesi? Netken qara qaljyn?

Búghan ózin-ózi óltirushi shamdanghanday, qaltasyna qolyn salyp, әlgi ýsh hatty alyp shyghyp, jýrgizushige berdi.

Biri tikeley búghan jazylypty: «Meni tapqan adamgha» dep túr. Ol hatta «jalghyz armany myna qarghys atqyr ómirinen qútylu ekenin jәne ol niyetinen eshtene ainyta almaytynyn» jazypty. Qalghan eki hatty búryshta túrghan polisiya alyp qaldy.

Búlar hattardy ýrke qarap jatqanda, ózin-ózi óltirushi ýnsiz, tynysh qana qas-qaghym sәtte o dýniyege attanyp kete bardy. Jany qinalmaghan sekildi kórindi. Jýzinde jymiys bar.

Ólik tasushy kelip alyp ketti.

Jýrgizushi qaltasyndaghy hatty kinәli emestigin dәleldeu ýshin polisiyagha berdi.

Sóitip ekeuara mәmile sәtti iske asty.

***

Dejó Kostolaniy ‒ «homo aestheticus»
(1885-1936)

Dejó Kostolaniy (Kosztolányi Dezső)   – majardyng úly aqyny, jazushysy jәne audarmashycy, synshysy, jurnalisti

Poeziya, proza, dramaturgiya jәne taghy basqa әdeby janrlarda qalam siltegen Dejó Kostolaniiyding stiylining qalyptasuyna simvolizm, ekspressionizm, impressionizm jәne psihologiyalyq realizm baghyttary әser etken. Ol majar әdebiyetinde futurizmning negizin qalaghan jazushy sanalady.

Ólenderi tereng filosofiyalyq mazmúnmen erekshelense, qysqa prozalyq tuyndylaryna tәn sipat - ýnemi «ishki mennin» qayshylyghyna qúrylatyn keyipker basyndaghy psihologiyalyq «drama». Ángimelerinde jan qúbylystary tildik dәldikpen jәne bayqaghysh sananyng kózimen beynelenedi. Jazushy keyipkerine adamgershilik túrghysynan «ýkim» shygharghan kezde әrqashan týsinistikpen qaraydy, adamnyng «bar boluy» men sezimin qorlaugha jol berilmeui tiyis degen oiy - kórkem shygharmalarynyng ózegi. Múny biz «gumanizm» dep atar bolsaq, jazushynyng ózi osynday asqaq sózderge abay bolghangha úqsaydy.

«Batys» jurnalynyng 1933 jyly shyqqan 1-sanynda:  «Moyyndaymyn, mening moralim ‒ osy, basqa moralim joq. Fransuz fiolosofy Juli de Gotiening úghymdar jýiesine moyynsúnamyn, ol eki týrli adamdy tanidy: birinshisi - «homo moralis», morali adamy, ekinshisi «homo aestheticus», súlulyq adamy. Adamzat tarihy ‒ osy eki adamnyng kýresi», -dep jazdy.

Ózin «homo aestheticus», súlulyq adamy dep sipattap, «adamnan asqan qúndylyq joq, qanday da bir erekshe qasiyeti ýshin emes, adam tek adam bolghandyghymen qúndy» deydi.  Al әdebiyet shytyrman oqighalar men oiynnan túrady dep sendi. Jazushy әri oinaqy, әri tereng bolugha úmtyldy. Til men sayasatqa qatysty mәselelerdi barlyq manyzdy mәselelerdi shygharmalarynyng mazmúnyna arqau etkenine  qaramastan, әuezdi, yrghaqty, súlu poetikalyq sheshimder aqynnyng poeziyada pishin birinshiligin dәripteytinin kórsetedi.

Bolashaq jazushy Avstro-Vengriya monarhiyasyna qarasty Subotisa qalasynda (qazir Serbiyagha qaraydy) dýniyege kelgen. Jazushynyng romandarynyng oqighalarynyng osy qalada ótetinining sebebi de ‒ osynda. Dvoryan Kostolaniiyler Avstriya-Majarstan monarhiyasynyng ontýstiginde ýsh qamal men ýlken jerge iyelik etetin jәne osy aimaqtaghy jalghyz aqsýiek әulet bolatyn.  Jazushy túlghasynyng qalyptasuynda shyqqan tegi men otbasy basty ról atqardy. Ákesi Arpad Kostolaniy (1859-1926) fizika jәne himiya professory әri mektep diyrektory bolghan. Anasy ‒ Eulaliya Brennerding (1866-1945) últy fransuz edi. Aytpaqshy әigili majar jazushysy Chat Geza (shyn aty Yojef Brenner) ‒ Kostolaniiyding naghashy inisi.  Atasy Agoshtan Kostolaniy ‒ bank qyzmetkeri, 1848-1849 jj. últ-azattyq kóterilisinde kapitan bolghan, ataqty Bem әskerining qúramynda soghysqan.  Kóterilis kósemi Layosh Koshutpen tanys bolyp, Shandor Petófiymen de sóilesken desedi.

Dejó Kostolaniy Subotisada mektepke bardy. Múghalimmen sózge kelisip oqudan shygharylady. Segedte jeke dәrister alyp, mektepti óz betinshe oqyp bitirdi.

1903 jyly Budapeshtke kóship, Budapesht uniyversiytetining gumanitarlyq fakulitetinde majar jәne nemis tilderi mamandyghy boyynsha oquyn bastady. Múnda ol aqyndar Mihay Babitch, Diula Yuhaspen, jazushy Milan Fýshtpen kezdesip, HH ghasyr basyndaghy majar әdebiyetining kórnekti ókili Fridiesh Karintiymen aiyrylmas dos bolady. Uniyversiytettegi konservativizm qúrsauyna syimaghan Dejó Vena uniyversiytetine auysty. Onyng qabyrghasynda Gegeli filosofiyasy, Frans Griliparser, Shiller sekildi aqyndardyng shygharmashylyqtary turaly dәrister tyndady. Biraq ony ayaqtamay elge oralyp, jurnalistikke aralasyp, osy kәsippen ómir boyy ainalysty.

1908 jyly Parijge ketken aqyn Endre Adiyding ornyna «Budapesht» gazetine júmysqa ornalasty. Kostolaniy 20 ghasyr basyndaghy aty mәshhýr majar aqyndarymen birge ataqty «Batys» jurnalyn shygharushylardyng qatarynda boldy. Aghylshyn, nemis, fransuz, ispan, italiya jәne latyn tilderin erkin mengergen siyrek talant edi. Osy erekshe qabiletin paydalanyp, Shekspiyr, Gyote, G.Buhner, Rilike, Bodler, Verlen, Mopassan, Kerroll, Kipling, O. Uaylid sekildi әlem әdebiyetining úly túlghalarynyng shygharmalaryn  audaryp, 1909 jyly «Qazirgi dәuir aqyndary» degen atpen bir jinaqta jariyalady.

1910 jyly «Kedey balanyng aryzdary» atty alghashqy ólender kitaby jaryq kóredi. Búl jinaqtan song Dejó Kostolaniiyding aty el ishine keng taralyp, ómirindegi jemisti kezeng bastaldy. Jyl sayyn bir kitaby shyqty. 1913 jyly ol aktrisa әri jazushy Ilona Harmoshqa ýilendi. Jary  әngimelerin «Ilona Góróg» degen laqap atpen jariyalaytyn. 1915 jyly Kostolaniiyding úly dýniyege keldi.

Birinshi dýnejýzilik soghys kezinde Kostolaniiyding aghasy tútqyngha týsip, Sibirge lagerge aidalyp, sonda qaytys boldy. Aghasynyng ólimi Dejóni sendey soghyp, tenseltip ketti. Birinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghan song Trianon beybit kelisimi boyynsha majar jerining ýshten biri kórshi shetelderge bólinip berildi. Árbir ýshinshi majar shekaradan tys qaldy. Majarstan tarihyndaghy últtyq qasiret Kostolaniidy ainalyp ótpedi, әke-sheshesinen, agha-ini, qaryndastarynan ajyrap qalady, sebebi Subotisa bóten elge - Serbiyagha qaratylghan bolatyn. Osynday tragediyalargha qaramastan jazushy qolynan  qalamyn tastamady.

1931 jyly majar PEN klubynyng Preziydenti boldy.

Dejó Kostolaniy 1936 jyldyng 3 qarashasynda qaterli isikten qaytys boldy.

Onyng óleng jinaqtary: «Tórt qabyrgha ortasynda» (1907), «Kedey balanyng aryzdary» (1910) «Siqyr» (1912), «Kóknәr» (1916), «Nan men sharap» (1920), «Múndy jigitting aryzdary» (1924), «Jalanash» (1928), «Shyryldauyq tabighat» (1930), «Esep» (1933), «20 ghasyr aqyny» (1931), «Eshty Kornel jyry» (1933), «Tanghy mastyq» (1933), «Joqtau» (1933), «Eshtene turaly ólen» (1933)

Ángimeler jinaqtary:«Eshty Kornel» (1933), «Tenizding kózi» (1936).

Romandary: «Qanqúily aqyn Nero» (1922), «Búlbúl» (1924), «Altyn aidahar» (1925) «Anna Edesh» (1929).

Majarshadan audarghan Raushangýl Zaqanqyzy

Abai.kz