Ada Risso – 1960 jyly tughan italiyalyq jazushy, aqyn, dәriger. 30 jyl medisina salasynda qyzmet etken. Ádebiyetke ýlken dayyndyqpen kelip, alghashqy kitaby 2021 jyly jaryq kórgen. Ol – 4 romannyng avtory. Al ólenderi kóptegen halyqaralyq antologiyagha engen. 2021, 2022, 2023, 2024 jyldary qatarynan shyqqan 4 romany ýshin birneshe halyqaralyq marapat alghan. Yaghni, «Le Nove Muse»,  «Cygnus Aureus 2024», «La Via dei Libri» halyqaralyq syilyqtarynyn, Halyqaralyq Lord Bayron syilyghynyng t.b. ataqtardyng laureaty. 

– Qúrmetti Ada, 2021 jyly sizding «On eki taqany qaladym ba?» («Volevo il tacco dodici») degen alghashqy avtobiografiyalyq romanynyz basylyp shyqty. Búl enbeginiz ýshin qúrlyqaralyq «Le Nove Muse» әdeby syilyghyn aldynyz. Romandaghy bas keyipker Perlanyng taghdyry arqyly oqyrmandargha qanday oy salghynyz keldi?

– Atalghan shygharma 4 buynnyng dәuirin qamtidy. Yaghni, 1900 jyldardan bastap, 2020 jylghy COVID indetine deyingi aralyqta bolghan oqighalardy suretteydi. Ájesi – Sofiya, qyzy – Ombretta, nemeresi – Perla, jәne shóberesi – Luche. Romandaghy negizgi qaharmandar – osylar. Biraq bas keyipker – Perla. Aytylghan sózder, beynelengen jәittar Perlanyng auzymen bayandalady. Shygharma jelisi boyynsha, Perla kishkentay kezinde anasy Ombrettamen, Italiyanyng әjesi Sofiya túratyn soltýstik aimaghyna kóship keledi. Óitkeni, qyzdyng densaulyghynda kinәrat bar edi. Onyng tua bitti kemistigin qogham ýrke qabyldap, mýmkindigi shekteuli jan retinde shetqaqpaylaydy. Múnday qarym-qatynasty Perla auyr qabyldap, «emosionaldyq sunamiydi» bastan ótkeredi. Biraq jigerlenip, qayrattanyp, ishki qayghy-múnyn jene biledi. Mahabbat, ózine senim jәne ózgelerde degen senimning arqasynda eng әlsiz túsyn myqtylyqqa, kemshiligin artyqshylyqqa ainaldyrady. Búl roman gýldey nәzik әiel janynyng emendey berik bola alatynyn da kórsetedi. Basqa týsken synaq pen qiyndyq adamdy shiryqtyryp, shiratatynyn dәleldeydi. Atalghan tuyndymdy oqyghan oqyrmandar Perlanyng jazmyshy, bolmysy olargha da jiger, ruh bergeni jayly pikir bildirip jatty. Men ýshin eng úly marapat – osy. Sonymen qatar, kitabymnyng oqyrmandargha ong әser etuinen ózime kónilim tolyp, janym jaylanady.

– Al 2022 jyly «Iriys, shyny qanat» («Iris Ali di Vetro») degen ekinshi romanynyz jaryq kórdi. Onda tamaqtanu minez-qúlqynyng búzyluy derti jayly qauzaysyz. Búryn-sondy kóp kezdespegen erekshe taqyryp. Nege búl jayly roman jazugha bel bayladynyz?

– Mening mamandyghym – dәriger. Medisina salasynda úzaq jyl júmys istegenmin. Bulimiya jәne anoreksiya degen aurular bar. Ekeui de psihikalyq auytqu esepteledi. Bulimiya – toyghanyn bilmey, tamaq jey beru. Nauqastar shekten tys jegen azyghyn keyin loqsyp, shygharugha mәjbýr bolady. Al anoreksiya degen, kerisinshe – qaryn ashyp, aghza әlsirep túrsa da, nauqastyng eshtene jeuge tәbeti bolmaydy. 3-4 jyl búryn pandemiya kezinde búl dertterge shaldyqqan qyz-kelinshekter sany kýrt ósip ketti. Mening bir jaqyn qúrbym da biraz uaqyttan beri anoreksiyamen auyrady. Osy syrqattan taghy bir әriptesim qaytys bolyp ketti. Aynalamda bolyp jatqan osynday jaysyz dýniyeler maghan bir belgi sekildi kórindi. Búl taqyrypta roman jazamyn dep oilaghan joqpyn, ómirding ózi osyghan alyp kelgendey. Siz ataghan tuyndymda bas keyipker Iristing prototiypi – mening qúrbym. Búl kitabymdy jazu barysynda nauqastarmen, olardyng ata-analarymen, psihologtarmen jәne psihoterapevtermen sóilesip, әbden zerttep, kórkem tuyndygha ainaldyrdym. Anoreksiyagha shaldyqqan qúrbym – jýzi jyly jan. Saghan qaraghanda, kýn kýlip túrghanday әser qaldyrady. Onyng beynesi retinde bas keyipkerge «Iriys» degen at berdim. «Iriys» grek tilinen audarghanda, «kempirqosaq» degen maghynany bildiredi.

 – «Minutyna 90 lýpil» («Novanta battiti al minuto») degen ýshinshi romanynyz oqyrmandargha 2023 jyly jol tartty. Jýrek transplantasiyasy mәselesi kóterilgen búl shygharmanyz ýshin Cygnus Aureus 2024 Halyqaralyq әdeby syilyghynyng arnayy jýldesin aldynyz. Búl taqyrypqa qalay keldiniz?

– Birde 120 myng kórermen bolghan bir konsertke men de bardym. Sonda «Iriys, shyny qanat» («Iris Ali di vetro») degen romanymdy ústaghan bir әiel mening qasymda otyrdy. Tanysyp, az-kem til qatystyq. Qolyndaghy kitaptyng avtory men ekenimdi bilgen son, «Men turaly da roman jazynyzshy» – dep maghan qolqa saldy. Sóitsem, 2017 jyly oghan basqa adamnyng jýregi salynghan eken. Ózining bastan ótkergenderi jayly әdeby shygharma jazghysy kelgen. Biraq qalamger bolmaghandyqtan, qolynan kelmeytinin týsingen. Sóitip jýrgende, kezdeysoq meni kezdestirgen. Konsert ayaqtalyp, qoshtasarda, «Ada, mening hikayam turaly kitap jazasyz ba?» – dep qaytalap súrady. Birden uәde bere almay, «Oylanyp kóreyin» – dedim. Osylaysha, oilanugha eki apta ketti. Sebebi búl auyr taqyryp edi. Jýregi auystyrylghan adam ajalmen betpe-bet keledi. Ota kezinde de, operasiyadan keyin de ólip ketui yqtimal. Maghan osynday psihologiyamen jýrgen nauqastyng ishki jay-kýiin sezinu kerek boldy. Onay emes qoy. Psihologtargha jәne kardiohirurgtargha baryp, aqyl-kenesin tyndadym. Jýrek transplantasiyasy ýderisimen tanystym. Aqyrynda romandy jazamyn dep sheship, әlgi әielge habarlastym. «Maghan bәrin egjey-tegjeyli aityp beruiniz kerek. Psihologiyalyq-moralidyq túrghydan óte auyr sol kezenderge qayta oralugha óziniz dayynsyz ba?» – dep súradym. Ol «Dayynmyn!» – dedi senimdi ýnmen. Bir jaghynan, 120 myng kórermenning arasynan ekeumizding qatar otyryp, bir-birimizdi tabuymyzdyng ózi kezdeysoqtyq dep oilamaymyn. Taghdyr shyghar.

Eresek adamnyng jýregi әdette minutyna 60-80 ret soghady. Al transplantasiya jasalghan jýrek minutyna odan jiyirek soghady. Sebebi ózge adamnyng jýregi nauqastyng tek jýrek-qan tamyrlaryna jalghanady. Al jýike talshyqtarymen baylanyspaydy. Romannyng «Minutyna 90 lýpil» degen atauy sodan shyqqan.

Oqigha jelisi Italiyada órbiydi. Bas keyipker Viola ózgelerden aitarlyqtay aiyrmashylyghy joq adam, birsaryndy ghúmyr keship jatady. Biraq kenetten qayghyly oqighagha tap bolady. Saldarynan dәrigerler jýregin auystyru kerektigin aitady. Viola tuystary men dostarynyng qoldauynyng arqasynda, qorqynyshyn jenip, boyyn ertenge degen appaq ýmit kerneydi. Sóitip, jýrek transplantasiyasynan ótedi. Auyr operasiyadan keyin úzaq uaqyt em-dom qabyldaydy. Violany ózine beymәlim donor jayly oilar mazalaydy. Marqúmnyng otbasymen kezdesip, alghys aitqysy keledi. Alayda zang boyynsha donordyng kim bolghany qúpiya saqtalatyn edi. Sol sebepti, bastan ótkergenin kitap qylyp jazyp, donorgha barshagha jariya týrde rahmeti men rizashylyghyn bildirudi jón sanaydy. Romannyng jazylu tarihy osynday. Búl – batyldyq, ýmit, senim jәne mahabbatqa toly tuyndy. Taghy bir aitqym keletini – jýregi auystyrylghan adamnyng minez-qúlqy, bolmysy ózgeretini ghylymda dәleldenbegen. Alayda mening romanymnyng keyipkeri jýrek transplantasiyasynan keyin boyynda batyldyq, senimdilik, erik-jiger kýsheygenin jetkizdi. Múny ózi donordan «syigha» kelgen qasiyetter dep sanaydy.

Suret: Jazushynyng jeke albomynan alyndy.

– Sizding «Jiyrma tórt karat» («Ventiquattro Carati») degen romanynyz byltyr jaryq kórdi. Nebәri bir-aq jyldyng ishinde oqyrmanyn tauyp, tipti sizge ýlken marapattar men ataqtar әkeldi. Olardyng arasynda Halyqaralyq «La Via dei Libri» әdeby syilyghy, Halyqaralyq Lord Bayron syilyghy t.b. bar. Atalghan tuyndynyzda genderlik tendik mәselesin kótergen ediniz. Qazir әielderding qúqyghy tiyisti dengeyde qorghala ma, qalay oilaysyz?

– Býginde «әielderdi olardy tanymaytyn, kezdeysoq jolyqqan aiuan «qúbyjyqtar» zorlaydy» – degen týsinik bar. Negizinde, әste olay emes. Mysaly, Italiyada ar-namysy qorlanghan әielderding 70%-yn beytanys emes, olargha jaqyn tanys kisiler zorlaghan. Qylmyskerlerding arasynda, tipti, otbasy mýsheleri de boluy mýmkin. Ókinishke qaray, «aghasy qaryndasyn, naghashysy jiyenin, bir jigit bólesin zorlapty» degen siyaqty súmdyq habarlardy jii estiytin boldyq. Genderlik tendik maqsatynda Italiyada jyldar boyy jýieli júmys jýrgizilip keledi. Tariyhqa qarasaq, san mәrte arnayy zandar da qabyldanghan. Mәselen, 1945 jyldan bastap, әielder dauys beruge qúqyly. 1963 jyly túrmys qúrghany nemese bala kótergeni ýshin әieldi júmystan shygharugha tyiym salyndy. Osy sekildi mysaldardy jalghastyra beruge bolady. Alayda ózgege qiyanat jasamaytyn qogham qúru ýshin әli talay sharua atqaryluy tiyis. Sonyng eng bastysy – әr balagha otbasynda «óz qúqyghyndy qorghay bil, ózgege zorlyq-zombylyq jasaudan aulaq bol» degen tәrbie berilui kerek.

– Byltyr beybitshilikti nasihattau jәne adam qúqyghyn qorghau maqsatynda úiymdastyrylghan halyqaralyq mәdeny jobagha qatystynyz. Sonyng ayasynda әrtýrli elderden shyqqan 36 aqyn men suretshining enbekteri toptastyrylghan antologiya da jaryqqa shyqty. Onda sizding «Tynysh әlem» («Nel silenzio del mondo») degen jyrynyz da endi. Qalay oilaysyz, әdebiyet jahanda beybitshilik ornata ala ma?

– Jer betinde beybitshilik ornatugha әrqaysymyz ýles qosa alatynymyzgha kәmil senemin. Tynyshtyqty, azattyqty, adam qúqyghyn qorghaudy nasihattauda әdebiyetting róli orasan. Búl qúndylyqtardy aqyn-jazushylar jalyndy jyrymen nemese súlu sózimen oqyrmannyng jýregine jetkize alady. Qalamgerlerding shygharmalary ýshin syzylghan shekara joq. Yaghni, sóz zergerlerining kitaptary әrtýrli mәdeniyetpen ómir sýretin әrqily memleketterge jetip, jaqsylyqqa shaqyratyn birtútas ýn, ortaq dauysqa ainalady. Ádebiyet ózimshildikting qamalyn qaqyratyp, qúlatady.

– Sizdinshe, adamzattyng qateligi nede?

– Búl súraqqa naqty әri songhy jauapty beretindey men sayasatker nemese filosof emespin. Degenmen, baqylap, oy týyshi әri jazushy retinde óz pikirimdi bildire alamyn. Adamzattyng basty qatelikteri – ótkenning qatelikterinen sabaq almaytyndyghy, jaqynyn qadirlemeytini, ómirding mәnin baylyqtan kóretini, tabighatty lastaytyny, soghysty nasihattap, qantógisti aqtaugha tyrysatyny. Ghalamgha mahabbat pen meyirimdi jaymasaq, qorshaghan ortany ayalamasaq, balalarymyzgha jarqyn bolashaqty da qamtamasyz ete almaymyz.

– Sýiikti qalamgerleriniz kimder?

– Italiya aqyn-jazushylarynan Salivatore Kvazimodo, Eudjenio Montale, Alida Merini, Umberto Eko, Nataliya Ginzburg jәne Andrea Kamilleriylerding shygharmashylyghy janyma jaqyn. Al sheteldik avtorlardan Pablo Neruda, Emily Dikinson, Uolt Uitmen. German Gesse, Milan Kundera, Halili Djebran, Nazym Hikmet tәrizdi sóz zergerleri únaydy. Olardyng qay-qaysysy da ózindik stiyli, órnegi, qozghaghan taqyryptary arqyly әdebiyetting úlylyghyn arttyra týsti.

– Oqyrmandarymyzgha qanday tilek aitasyz?

– Oqyrmandar oqyghan әr shygharmasynan ne maqalasynan adam retinde kemeldenuge jәne maman retinde ósuge qajetti paydaly mәlimet hәm ruhany azyq tabady dep ýmittenemin. Ózge júrttardyng mәdeniyetteri jóninde tyng dýniyeler ýirenip, әlemdi zerttey bergeysizder.

– Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Alpamys Fayzolla

Abai.kz