JIYRMA JETINShI SÓZ

(Sokrat hakimning sózi)

Bir kýni Sokrat hakim bir Aristodim degen ghalym shәkirtine qúday tabaraka ua taghalagha qúlshylyq qylmaq turasynda aitqan sózi. Ol ózi qúlshylyq qylghandargha kýlushi edi.

- Áy, Aristodiym, eshbir adam bar ma, sening biluinshe, qylghan ónerleri sebepti adam tanyrqaugha layyqty? - dedi.

Ol aitty:

Tolyp jatyr, qaziret.

Birining atyn atashy, - deydi.

Gomerge bәiitshiligi sebepti, Sofoklge tragediyasy sebepti, yaghny bireuding syipatyna týspektik, Zevksiske suretshiligi sebepti tanyrqaymyn, - dep, soghan úqsaghan neshe onan basqa ónerleri әshkere bolghan jandardy aitty.

Olay bolsa, kim artyqsha ghajayyptanugha layyqty: jansyz, aqylsyz, qúr pishindi jasaytúghyn suretshi me? Ya jan iyesi, aqyl iyesi adamdy jaratushy ma? - deydi.

Songhysy layyqty, - deydi, - biraq ol jaratushy jaratty, ózdiginen kez kelip, solay bolyp ketpey, basynan bilip istegen hikmetimen bolsa, - deydi.

Jә, paydaly nәrse dýniyede kóp, birining paydasy kórinip, bilinip túrady. Keybirining paydasy anyq bilinbeydi. Sonyng qaysysyn hikmet kóresin? - dedi.

Áriyne, әshkere paydagha bola jaratylghanyn hikmet desek kerek deymin, - deydi.

JIYRMA JETINShI SÓZ

(Sokrat hakimning sózi)

Bir kýni Sokrat hakim bir Aristodim degen ghalym shәkirtine qúday tabaraka ua taghalagha qúlshylyq qylmaq turasynda aitqan sózi. Ol ózi qúlshylyq qylghandargha kýlushi edi.

- Áy, Aristodiym, eshbir adam bar ma, sening biluinshe, qylghan ónerleri sebepti adam tanyrqaugha layyqty? - dedi.

Ol aitty:

Tolyp jatyr, qaziret.

Birining atyn atashy, - deydi.

Gomerge bәiitshiligi sebepti, Sofoklge tragediyasy sebepti, yaghny bireuding syipatyna týspektik, Zevksiske suretshiligi sebepti tanyrqaymyn, - dep, soghan úqsaghan neshe onan basqa ónerleri әshkere bolghan jandardy aitty.

Olay bolsa, kim artyqsha ghajayyptanugha layyqty: jansyz, aqylsyz, qúr pishindi jasaytúghyn suretshi me? Ya jan iyesi, aqyl iyesi adamdy jaratushy ma? - deydi.

Songhysy layyqty, - deydi, - biraq ol jaratushy jaratty, ózdiginen kez kelip, solay bolyp ketpey, basynan bilip istegen hikmetimen bolsa, - deydi.

Jә, paydaly nәrse dýniyede kóp, birining paydasy kórinip, bilinip túrady. Keybirining paydasy anyq bilinbeydi. Sonyng qaysysyn hikmet kóresin? - dedi.

Áriyne, әshkere paydagha bola jaratylghanyn hikmet desek kerek deymin, - deydi.

Jә, olay bolsa, adamdy jaratushy hauasy hamsa zahry bergende, tahqiq oilap, olardyng paydasynyng barlyghy týgel oghan múqtaj bolarlyghyn bilip bergendigi әshkere túr ghoy. Áueli kózdi kórsin dep beripti, eger kóz joq bolsa, dýniyedegi kórikti nәrselerding kórkinen qaytyp lәzzat alar edik? Ol kóz ózi nәziktiginen keregine qaray ashyp, jauyp túruy ýshin qabaq beripti. Jelden, úshqynnan qagha bersin boluy ýshin kirpik beripti. Manday terini kózden qaghyp túrugha kerek bolghandyghynan, basqa taghy keregi bar qylyp qas beripti. Qúlaq bolmasa, ne qanghyr, ne dýngir, dauys, jaqsy ýn, kýi, әn - eshbirinen lәzzattanyp habar ala almas edik. Múryn iyis bilmese, dýniyede ne tәtti, ne qatty ne dәmdining qaysysynan lәzzat alar edik? Búlardyng bәri bizding paydamyz emes pe?

Kózdi, múryndy auyzgha jaqyn jaratypty, iship-jegen asymyzdyng tazalyghyn kórip, iyisin bilip, iship-jesin dep. Bizge keregi bar bolsa da, jiyirkenerlik jeri bar tesikterdi búl bastaghy ghaziz bilimdi jerimizden alys aparyp tesipti, múnyng bәri hikmetpen bilip istelgendigine dәlel emes pe? - depti.

Sonda Aristodim tahqiq oilap teksergende, adamdy jaratushy artyq hikmet iyesi ekendigine hәm mahabbatymenen jaratqandyghyna shýbәsi qalmady.

Olay bolghanda jәne ne oilaysyn, hәmma maqúlyhatty jas balalaryna eljiretip, ýiiriltip túruyn kórgende ua hәmma maqúlyhattyng ólimin jek kórip, tirshilikte kóp qalmaqshylyghyn tilep, ijtihad qyluyn kórgende, ósip-ónuining qamynda boludan basqa isti az oilamaqtary - búlarynyng bәri júrt bolsyn, óssin, ónsin ýshin. Solardyng bәrin jaratqanda kónilderin solaysha yntyqtandyryp qoyghandyghy hәm múnyng bәri jaqsy kórgendiginen ekenin bildirmey me? - deydi.

Ey, Aristodiym! Qalaysha sen bir ózinnen, yaghny adamnan basqada aqyl joq dep oilaysyn? - edi. - Adamnyng denesi ózing jýrgen jerding bir biytimdey qúmyna úqsas emes pe? Denende bolghan dymdar jerdegi sulardyng bir tamshysynday emes pe? Jә, sen búl aqylgha qaydan ie boldyn? Áriyne, qaydan kelse de, jan degen nәrse keldi de, sonan song ie boldyn. Búl ghalamdy kórdin, ólsheuine aqylyng jetpeydi, kelisti kórimdigine hәm qanday layyqty jarastyqty zakonimen
jaratylyp, onyng eshbirining búzylmaytúghynyn kóresin. Búlardyng bәrine tanghajayyp qalasyng hәm aqylyng jetpeydi, osylardyng bәri de kez kelgendikpen bir nәrseden jaralghan ba, yaky búlardyng iyesi bir ólsheusiz úly aqyl ma? Eger aqylmenen bolmasa, búlaysha búl esebine, ólsheuine
oy jetpeytúghyn dýnie әrbir týrli kerekke bola jaratylyp hәm bir-birine sebeppen baylanystyrylyp, pendening aqylyna ólsheu bermeytúghyn myqty kórkem zakonge qaratylyp jaratyldy, - deydi.

Ol aitty:

Tahqiq búl aitqanynnyng bәri ras, jaratushy artyq aqyl iyesi ekendigi maghlúm boldy. Ol qúdaydyng úlyqtyghyna inkәrim joq. Biraq sonday úlyq qúday mening qúlshylyghyma ne qylyp múqtaj bolady? - dedi.

Ey, Aristodiym! Qate aitasyn. Múqtaj bolmaghanda da, bireu sening qamyndy jese, sening oghan qaryzdar ekendigine de ústaz kerek pe? - dedi.

Aristodim aitty:

Ol mening qamymdy jeytúghynyn men qaydan bilem? - dedi.

Jә, olay bolsa hәmma maqúlyqqa da qara, ózine de qara, jandy bәrimizge de beripti. Jannyng jaryghyn bәrimizge de birdey úgharlyq qylyp berip pe? Adam aldyn, artyn, osy kýnin - ýsheuin de tegis oilap tekseredi. Hayuan artyn, osy kýnin de búldyr biledi, aldynghy jaghyn teksermekke tipti joq. Hayuangha bergen denege qara, adamgha bergen denege qara. Adam eki ayaghyna basyp tik túryp, dýniyeni tegis kórmekke, tegis teksermekke layyqty hәm ózge hayuandardy qúldanarlyq, paydasyn kórerlik layyghy bar. Hayuannyng biri ayaghyna senip jýr, bir ózindey hayuandy qúldanarlyq layyghy joq. Adam ózi ózine senbese, adamdy da hayuan sekildi qylyp jaratsa, eshnәrsege jaramas edi. Hayuangha adamnyng aqylyn berse, múnsha sheberlik, múnsha darkarlik, bir-birine ghylym ýireterlik sheshendik salahiyat ol denege layyqty kelmeydi. Qay ógiz shahar jasap, qúral jasap, neshe týrli sayman jasap, sypayylyq sheberlikting ýdesinen shygharlyq qisyny bar? Biraq adam balasy bolmasa, búl ghajayyp aqyldy jәne ghajayyppen jasaghan denege kirgizip, múnsha salahiyat iyesi qylghany hiyqmetpenen ózge hayuangha súltan qylghandyghyna dәlel emes pe? Ol dәlel bolsa, adam balasyn artyq kórip, qamyn әuelden allanyng ózi oilap jasaghanyna da dәlel emes pe? Endi adam balasynyng qúlshylyq qylmaqqa qaryzdar ekeni maghlúm bolmay ma? - depti.

1894 jyl