Tórtinshi tarau

1

Tórtinshi tarau

1

Maqsúttar Qúljagha kelip jatqaly on bes kýndey uaqyt bolghan, Osy kýnder ishinde Múhabay gubernatorgha zorgha bir ret kirdi. Sheru aryzyn qytay tilinde Sy-lyn-bu dep atalatyn gubernelik shtabtyng general-gubernatory Lu bin iyding ózine engizip, Kýrening býkil mәseleni sheshpey otyrghanyn ashyp aitqan. «Qyrghyz-qazaq úiyshmasynyn» atynan dәiekti is etip qoyghan-dy. General Kýre uezdik ýkimetin basqarghan polkovnikpen telefon arqyly sóileskende, Ma shyanigon anadaghy Gýlnazym qolymen jazylghan qolhatpen qosyp, Sheru elindegi Kerimbek deytinning erte kýnnen ýkimet nazaryndaghy «býlikshil» adam ekenin tirkep, resmy qatynas hatyn beri joldady. Búl endi Kerimbekting óz basyn da jauapty eterlik jol jasau әreketi bolatyn. «El býldirushi, jalaqor» degen akt qaghaz kelip týsti. Jәne býkil Sheru ruyn taratu turaly Ma shyanigonnyng Lu bin iyge erte kýnnen joldap qoyghan resmy baylanys qaghazy bar. Onda Kerimbekting aty erekshe qadaghalanghan. Múhabay jaqtap otyrghan osy Kerimbek. Sol ýshin Lu bin y óz qaryndasynyng kýieui - Ma shyanigonnyng emeuirinimen qazaq qyzyn súraqshynyng qalay әketui jayly bәlendey mәn berip, shimirikken joq... Qayta, Ma shyanigonnen әlgindey keri qatynas jetip, Kerimbek istep jýrgenning bәri onyng «ýkimetke ishtey qarsy, qastandyq pighyly» ekenin birtalay qauyp-qaterli dәlelmen shoghyrlandyra tirkey jazghanda, búl júmys tipti endi Múhabaydyng óz basyna da súraq tudyrghanday boldy... Kýmәndy saual óz-ózinen tughan. Onyng ne sebepten búl aryzdy ózi kóterip, sonyndaghy aryz iyesi bolghan kýdikti qazaqtardy dýrbelendetip bastap jýrgeninen qaharly general endi anyq ish tartty. Kerimbek degenning kim ekeni jayly, Múhabaydy kózge shúqyghanday etip búnyng ózine tergeu salghanda, aimaqtyq bir ýlken mekemening bastyghy - Múhabay shynymen sasa bastaghan. Múhabay óz jauabynda birinshiden, qazaqtyng múnday jón-jobany jәne tildi bilmeytindikten, sonyng múqtajyna qaraugha «Qyrghyz-qazaq úiyshmasy» jauapty ekenin, ýkimet búnyng ózin arnayy sonday júmystar ýshin qoyyp otyrghanyn, ekinshiden, olardyng alghashqy aryzy boyynsha «Qyrghyz-qazaq úiyshmasy» jibergen baylanysqa Kýre jete nazar audarmaghandyqtan kirisip jýrgenin tilge tiyek etken boldy. Jol núsqap, aitaryn jetkizip qana beru maqsatynda ekenin dәleldey almay terledi. Sonday tústa endigi óz halining de anyq mýshkil ekenin andaghan. Ma shyanigondy jamandaumen Lu bin iyding ishin jylyta alghan joq.

- Álde, Ma shyanigon onbaghyrdyng saghan istegen bir jazyghy bar ma? - dep, asa shәrgez adam ekeni birden bayqalatyn gubernator Múhabaygha ótirik anqausyp qarady.

Kýrege qúlaq asqan Lu bin y Múhabaydyng osy «qystyryluy» turaly ertengi saghat segizde týsinik jazyp keluin búiyryp, ony óz aldynan kәrlenip shygharghan. Múhabay osy kýni din nazaratyna - Álihan tórege baryp jolyghugha mәjbýr boldy. Sebebi Álihan Sheruding din nazaratyna bergen anadaghy aryzyn qolyna alyp, óz tótesimen generalgha barmasa bolmaugha ainalghan. Múhabay Álihangha kelip osyny ótinish etti. Sonymen ertenine tanerteng ózge bir júmystardy da syltauratqan bop Múhabaydan búryn Álihan tóre kelip, guberniya bastyghyna kirgen.

Biraq Ma shyanigonnyng degeni degendey shyghyp, búl júmysqa din nazaratynyng da bilinbey býiirlep aralasqanyn andaghanda, Lu bin y Kerimbek turaly Ma shyanigon aityp jatqan beti teris dәlelderge tolyghyraq kóz jetkize týskendey boldy. Búlardyng úiymdasa bastaghany qityghyna shyndap tiydi. «Qyrghyz-qazaq úiyshmasy!», «Din nazaraty!» músylmandar barlyghy sybyrlasyp alghan siyaqty. Búl «anyq qaterli bet». Sonymen qazaq, tatar birlesken úiymshyl aryzdy búl jaqta Múhabay qoldap jatqan boldy. Ol barynsha «teris» adam ekendiginen sezik aldyrghan-dy. Lu bin y Ysqaqbekke telefonmen «Múhabaydyng ornyna uaqytsha otyrasyn» degendi habarlady. Búl sóz Múhabaydy tek qoymay, qamaugha alugha ainalghan synaydy anghartqan. Qamaugha bir alyndy degen sóz Ýrimjige aidalyp, Múhabay atty adamnyng su týbine ketken bolady.

Az últtyng oqyghan adamyn azayta beruge syltau, jeleu kerek. Mәselen, býgin osy Múhabaydy ústaytyn bolsa, qalghan úighyr, qazaq, qyrghyzgha «qylmyskerdin» aiybyn eselep, qúzghyndata jariyalaydy. Tyrp etuge eshkimning shamasyn keltirmeydi. Birine sony istese, qalghanyna jol ashyla týsedi. General osy orayda Sheru turaly Ma shyanigon jazghan qatynasty múqiyattap qayta qarady... Polkovnik Kerimbek pen Sheruden ayap qalghan qaralyghy bolmay, búl elding zamannan bergi «istep» kele jatqan san týrli tynyshsyz aitys-tartysyn: ýkimet adamy jekelep barsa, iz-týzsiz joq etip óltiru sonan shyghatynyn, әkimshilik qyzmetkeri barsa sabau sodan tuatynyn, tóbeles salu men toptanyp aryzdanu taghy sonan qozdap óretinin bir aitqan.

Soghan qosa Mamozy degen Kýrening ókimet ýshin ong kózindey bolghan jaqsy qyzmetkerding qyzyn alyp qashtyryp, kýni býgin taptyrmay, joghaltyp otyrghanyn jazghan. Dýngenderdi ekige bólip, kedeylerdi «inabatty» kisilerine qútyrtyp aidap salyp otyrghanyn dilgir sózdermen jetkizgen. «Ásirese alym-salyq janjaly osy Sherude» degen. Búl Jang qay shy ýkimetining janyna әsirese shyndap tiyetin jeri. Osydan keyin Lu bin iyding qabaghy Múhabaygha mýlde teris bop, is beti endi kýn rayynday shúghyl búzylghan. Anada Múhabaygha senim artqan Fatihtar júmysynyng josparyna endi anyq zor núqsan keluge ainaldy! Ásirese mine, osyghan kelgende Ysqaqbek, Fuje, Maqsúttyng jany dәl múrnynyng úshyna kele sasty... Ysqaqbek, Fuje, Múhabaylardyng Sheru ishinde ótkizilgen jasyryn jiyndy estigeli bergi til jetpes quanyshtary su sepkendey basyldy. Ýsheui endi aqyl qorytu ýshin bas qosyp, jasy ýlken Álihan tórege keldi. Búl joly Kerimbekter tauda qalghan. Shildening ishinde biyl Qúljada kýn ystyq bolghandyqtan jaylaudan týse almap edi.

- Meni de tauba-qazyghyma baylay ma dep edim, el ishindegi kәdirimizge qarap tiyise almay qoya bergenin sezdim, - dep bastady Álihan sózin: - Búghan endi býrkitting qoyasyn týsiru ýshin qúrym kiygiz asatqanday birdeme kerek...

Bir ongha bassa, ising sonda basar, kórip túr.

- Ana biz kuәlikke әkelgen tatar jastaryn qabyldamay otyr! Tym qúrsa, solardyng kuәligin tyndap, aitaryn auyzba-auyz estigende de, Múhabay aghamyzdyng búl isine sәl jenildeu qarar ma edi? - dep Maqsút arman ete sóiledi. Álihannyng ol da oiynda eken.

- Sonyng bәrin, ishtegi qoyasy týsken son, qúlpyryp shyqqan әlgi býrkittey, kónildendirip alyp qozghaluyna bolady. Anyq qyby qanyp ketse, tatar qyzdardy ermek ýshin tyndap kórui de әjep emes... Solar arqyly Gýlnazymgha da sebi tiyip ketuine bolady, - Álihan osynday pikirlerdi aita otyryp endi tek «pәre» kerek ekenin qoryta sóilegen. Ysqaqbek qostap:

- «Altyn kórse perishte joldan tayady» degen ghoy, - dep edi, dindar Álihan onyng sóz saptasyna kelispegen qiyapatpen әueli azyraq kýlip aldy da, endi ashyq renjigen ýnmen:

- Mine, bizdi músylmandyqtan shygharatyn osynday dýmshe úghym!.. Búl sózding maghynasyn eshbir músylman bilmey aitady! Nadúrys, qate! Perishte altyndy kórgen song Allanyng sәulet, núrymen jaratqan jaqsy nәrsesin attap ketpeytin, basyp ketip nadan bolmayyn, - dep qúrmettep joldan qashyp edi. Senderding әlgi «joldan shyghady», «joldan tayady» dep sәuegeysip jýrgendering sol! - dep, shamdanynqyrap sóiledi: - Jýzin qúbylagha, niyetin qúdaygha bergen mýhmin-músylman balasy janaghyday qoldanugha qatty-nazar, bolmaydy! - Óte tetir, tetir! Odan halas bolu kerek! - dedi, qyzaraqtap. Ýsh jigit amalsyz ýndey almay, jýieden útylghandaryn úyalyp qaldy.

Lu bin iyding adutanty, әri tilmashy, sózge jýirik mayor dýngen Ýrimjide әskery mektepte Ysqaqbekpen birge oqyghan. Jәne ekeuining әr kez dúrys úshyrasymy da bolatyn. Lu bin y sol arqyly pәreni qatty jeydi deushi edi. «Pәre» atty adamdy óz ruhynyng bylghanyshtyghyna oray, «qúlaq kesti qúl» etip alugha bolatyn «ghylym» Gomindang ýkimetining túzyn tatqan barlyq sheneunikter ýshin dúghalyq suynday.

Ysqaqbek sol adutantqa eki-ýsh qayta baryp qúpiya ainaldyrdy.

...Lu bin y byltyr eline kóshken Shynjang ýkimetining basshysy Shyng shy saydi shygharyp salugha Ýrimjige barghanda, Shyghys Týrkstan ólkesinen, 1933 jyldan 1943 jylgha deyin on jyl ishinde, jetpis mashinagha ýi-mýkәmal, altyn-kýmisin artyp kóshkenin óz kózimen kórgen... Sonda bir jaghynan jaghasyn ústap, tanyrqasa, ekishpi jaghynan múnyng ishin órtegen ýlken qyzghanysh ta kirgendey, Qúljagha tynyshsyzdanyp qaytqan. Sonymen qorytyndy sóz para asatu boldy. Sol habar boyynsha Taylaqbay Sheru jiynyna aqyl salyp, Gýlnazym jóninde kerekke jarasa jaratyndar dep anadaghy Moltan qosqan tory qysyraqtyng ýiirin auyldyng Aryppay bastaghan jigitterine aidata jibergen. Osydan keyingi eki-ýsh kýndi Maqsúttar qalanyng Dón-mazar deytin jaghyndaghy ýlken mal bazarynda ótkizdi. Mal baghasyna qanyq generaldyng tabystauymen әlgi adiutant tilmәsh «әrbir jylqy 300 somnan kem bolmasyn» dep otyr degen sózdi Múhabaygha qatang sybyrymen eskertken. Jylqyny shalma soghyp qaranghy týnde ústaytyn Aryppay, Qarymsaqtardyng qolynda symgha tartqanday shiryqtyra, tu qúiryqtan eshki qyly qosyla esilgen, qoldy qimaytyn qara qyl arqan bar. Bazardaghy kóp jayaulardy tanyrqatyp jylqy ústau bastalghan. Asaular dýrkirep beri qaray josylghanda túra qashatyn, jýn keude qashqarlyqtar, taranshy úighyrlar da Aryppaydyng shalmany bir soqqannan ústaytyn qyrandyghyna qarap búl qazaqty jylqynyng pirindey kórip alghan.

- Alla-akbar! Búlargha arghy atty, paytallarny tútu qoynyng qozysydek ekendә! - dep tanyrqasatyn. Mal bazarynyng keng taqtaq qorasynda kóp asaudy josyltyp, alushynyng kórsetken jylqysyn Sheru jigitteri bir býiirge tyqsyryp tyghyp, arqandy at ýstinen tolghap kep, ýiire úryp tastaghanda, әneugýngi Moltan әkelgen jas  qylqyna týsip qúlyndaghy dausy shygha shynghyratyn. Shetinen shu asau, moynyna tughaly noqta-qúryq týsip kórmegen ónsheng taghy bolyp shyghatyn.

Maqsút pәre men dau daulaugha óz ishinen ejelgi namysqoy yzasy kelip, sýiegi qorlanghanday kórse de, ýnsiz shydap kóngen. Topty jylqyny auyldan beri alyp shygharda da ary-újdany jetpey, namystan ashuy kelip, bir nәrseni syltau qyp joldastarynan bólinip ketken. Búl uaqytqa sheyin óz boyynda bolmaghan, osynau jaman daghdygha endi bir kýnde ar-namysy jetip, qalay moyynsynyp kele jatqany oiyna әlsin-әli orala bergen. Jәne soghan sәl de bolsa kóndigu emes, ózine mezi kýide, ishki laghnet-nalasyn arnaumen ghana shektelgen. Álihan tórening Lu bin iydi qomaghay qústyng eng bir sәtsiz kezine kelistire tenep shenegenin estigende, sol sózge shyn sýisinip, Lu bin iydi anyq jiyrenishpen jek kórgen. Býginge sheyin kirsiz ardaqtap kelgen, óz basyn ózine tabyndyrghan tóreni jekpe-jekke shaqyrarday yzaly edi.

Lu bin y aldyna ózi kelip tilenip túrghan bir shoghyr jylqyny qylghudan tayynyp janylghan joq. Sabyndalghan qúrym kiyizdi ortan qolmen ary aidap tyqqanda qylghyp salghan býrkittey týiilmey jútty. Osydan keyin Álihan sózi danyshpannyng megzeuindey shyghyp, asqaq general óz adiutantyn audarmashy, tilmәsh etip, tatar qyz-jigitterin de tyndap kóruge aldyna keltirdi.

- Ne boldy? - dedi, bosaghada shetterinen jerge qarap tizilip túrghan: Ghaziyz, Lәtiyf, Ásima, Gýlgәnalargha. Jyrshy Ghaziz til qatyp:

- Bolghany sol, biz ýsheumizdi arbadan úryp týsirip, bir dalagha aparyp baylap tastady. Gýlnәzkeydi (búlar Gýlnazymdy osylay atap alghan) alyp ketkenderimen túrmay, qalghan qyzdardyng bәrisine jeti adam bilgenderin istedi! - degen.

- Sen qyzdardy ol kezde kózinmen kórmegen bolsan, anyghyn qaydan bilesin? Myna úyalmas, tozghan bet, qyzdaryng qazaqpen birlesip jala jabuy da mýmkin.

- Ishinde mine, mening sýigen qyzym - Ásima bar... Jalghan bolsa, búl maghan maqtanghaly, sýiinshi súraghaly aita ma?

- Sen onymen búryn jynys baylanysyn jasap pa en?

Ghaziz búl tústa ne derin bilmey qyzaraqtap:

- Joq... Bizde... bizde toy bolady... Toygha sahlap jýrgen em, - dedi sasyp qalyp. Qyzdar jerge kirerdey, qúttary qasha, tómen qarasty. Jalpaq qara qasty, shoy qara general qatulanyp:

- Qyz degen syr aitar dosyn dúshpanday sanasa bolatyn halyq... Ar-namysy sonday. Adamzatta óz taghdyry ýshin eng kóp oilanatyn da qyzdar... Olar oilay-oylay, saytan tappaghandy tabatynyn sen bilesing be?.. Búryn aiyrylghan namys parasatynan osynday kezde «jana aiyrylghan» kisi bolyp aluy da mýmkin! - degen. Ghazizding ózin masqaralaghysy kelgen. Qaskóy generaldan shyqqan búl sóz mynalar ýshin beyne aidahardyng ysqyryghynday jat sýrkey edi. Ysqaqbekting tómengi jaghynda otyrghan Maqsút «shoyyn qara, shoyyn qaranyng oiyn qara» degen mәteldi eske aldy. Bar sóz osy boldy. Manyna juytqan joq.

...Lu bin y Kýrege qatynas jazdy. «Búl oilanarlyq mәsele, qazaq qyzy ózderine qaytarylsyn» degen qatynasty gubernator Ma shyanigonige jiberdi de, qughynshylardyng qolyna shtab móri basylghan, eki basty aidahar suretti belgisi bar rúqsat-nama qaghaz berdi.

Lu bin iyding múny isteuine kóbirek sebepshi bolghan, qazaq jayyn jaqsy biletin, adiutant, óz kónildesi - Ysqaqbekting ótinishin múqiyat eskerip gubernatorgha:

- Taqsyr! Sol qazaqtyng qyzyna qúzyrynyzdan raqym etip, bar sauabyn alsanyzshy! Maymyl adamnyng bergenin alady, qayta súrasang úyalarlyq shamasy joq, bermeydi... Qolynan eshnәrse shyqpaytyn, myrzalyghy joq, tar adam da sonyng bir kórinisine úqsamas pa edi... Al eger siz óz mýmkindiginizge by bolghynyz kelse, kimdi jarylqap, kimning kóz jasyn qúrghatpas ediniz?! - degen. Búl anyghynda, osynday әri pan, әri asqaq basshygha tek myna adiutanttay jentek «sybagha» asata alatyn epti adamnyng ghana auzy baryp aitar batyldyq bolatyn.

Álihan tórening «kórip keli» barday, Múhabaydy da endi erkine qoya berdi. Sóitip bir ay shamasynda Maqsút toby Kýrege qaytyp keldi. Biraq búl uaqytta ýiezdik ýkimet aldynda kórshiles Sýidin duanynyng aryzshy qazaqtary qaptap jýrgendikten, Maqsúttar on kýndey Ma shyanigonnyng bosauyn kýtti.

 

2

 

Ma shyanigon esikten kirgen eki qazaq jasyna shanshylyp qarady. Búlardyng kimder ekenin ekeuining sonynda kele jatqan tilmәshtan súrap bildi. Maqsút qolyndaghy tiginen jazylghan ýsh-tórt qana sózi bar «qyz qaytarylsyn» degen shtab qaghazyn Ma shyanigon ýnsiz úsynyp bergen-di.

Asau oyaz qaghazgha qaray salyp tilmashtan búl ekeuining Kerimbekting nesi, kimderi ekenin shanshylyp súrady. Maqsúttyng kózine salqyn ziynmen qarap:

- Ny dy baba - Ke-lym-be-ky? - dedi. «Sening әkeng Kerimbek pe» degendi airyqsha yntamen súraghanday.

Maqsútpen birge kirgen qabaghy týksiygen Mamyrtay da Kerimbekting «balasymyn» dedi. Ózi anasynan qyrqynan shyqpay qalghan, Qanike baghyp ósirgen jiyen. Qanike búny Maqsútpen qatar... ekeuin teng emizip, birdey ghyp baghyp asyraghan-dy.

Ma shyanigon Kerimbekting Qúljada «Bilim júrtyn» bitirgen balasynyng bar ekenin bilushi edi. Memleket qauipsizdigining ýiezdik tizginin óz qolynda ústap otyratyn polkovniyk, aimaqtaghy ýlken mektepte oqityn, ózining qaramaghyndaghy, az sandy últtar balalaryn sonau oqugha kirgen kýninen bastap qadaghalap... bilip otyrugha tiyis edi. Búnyng kәrinen taysalmaghan Maqsúttyng bar qimyl-qozghalys, túrghan-túrysyna qadala kóz salyp, qoyyn jazbasyn alyp bir tústy eki-ýsh audara qarap jiberdi de:

- Sening atyng Maqsút pa? - dep súrady: - Men senimen bir ret sóilespek edim, mine, ózing keldin... Sening qanday adam ekenindi osynda, bizdegi jyng sa jýiding (polisiya) jýijany aitqan. Ýkimet senderdi ne ýshin oqytqan? - Ma shyanigon Maqsútqa «jauap ber» degendey qarady. Maqsút birden eshnәrse aitqan joq. Sóz ayaghyn ýnsiz tosty.

- Nemene... Kerimbek endi sonyndaghy izbasar bóltirikterin shaptyrdy ma!? - dep Ma shyanigon qayta sóilegende, Maqsút osy tústan sanylau tapqanday bolyp:

- Kerimbek qanday bolsa, biz de dәl sonday adambyz ghoy, qúrmetti Shyani-gon. Adam aidamay, júmys reti aidaghan son, ózimiz ketudi de oilaymyz ghoy, - degende odan búnday jýrektilik kýtpegen polkovnik jas jigitke sәl tandanyp ta qaraghanday. Óitkeni ony ózining aldynghy zildi sózderimen toytaryp tastadym dep oilaghan.

Ma shyanigon jana búlar kelgen son, osynda jýrgen Mamozyny shaqyrtyp alghan. Ázir, mine, týregep túrghan eki jigitting qarsy jaghynda ýnsiz otyrghan. Mamozy Maqsúttyng myna sózi ýstinde Ma shyanigonge qaray qytayshalap, Kerimbekting atyn qosyp birnene aityp jiberdi.

Ma shyanigon Lu bin iyding aldyna qazaqtyng qalay bara alghanyn, tilderin qaytip ótkize alghandaryn bilgisi keletinin ishte jasyryp qala almay:

- Gubernatorgha barghan, ol kisining óz aldyna kirgen kim? Kerimbekting ózi me? - dep qaldy. Mamyrtay:

- Ol kisi eshkimge qúlaq aspaushy edi deysizder me? Ádil basshy bizding de aitqanymyzdy tyndady, - dep qoydy, әli tik túrghan boyy. Ma shyanigon búghan kóz tastaghanda:

- Kerimbek degen sono-ou tauda jatyr, - dedi, qolyn alysqa sermep, Mamyrtay sózin lypyl qaqqan shapshang tilmәsh dәl audardy. Búl kezde Mamozy qytayshalap jiberdi:

- Ne, sonda senderding búl sózdering boyynsha múnda otyrghan Ma shyanigon taqsyrda әdildik joq degen úghym tumaq pa?

Ma shyanigon búl sózge anyryp qaldy. Mamozydan:

- Búlardyng qyzy qayda? - dep súrady. Óz tilderimen sóilesip, Gýlnazymdy búl manda, tipti Ile aimaghynyng kóleminde ústamay qazaq joq jaqqa әketkenin aitysty. Sonau Manas Sauandaghy, Mamozymen dos dýngenderge týsirip ketkeni bilindi. Al Manas, Sauan degen Ýrimjimen eki ortada. Alghashynda Qúljagha jetip bekingen súraqshy men Rahim Ýrimjiden shtabqa kelgen bir mashinagha belgili dýngen adiutant arqyly sóilesip, Gýlnazymdy sonymen әketken. Qúlja men Ýrimji arasyna mashina óte siyrek qatynaydy. Jetkilikti etip aqy tólep, týn ortasynda jasyrynyp jolgha týspek bolghanda, brezent japqan jýk mashinasynyng ýstine qyzdy iytermelep kóterip salghany bilingen. Búl qyzdyng búralyp, әlsirep qalghan adam ekenin kórgen adiutanttyng ózi Rahimnyng dýngen ekenin bilip:

- Búlaryng baratyn jerine jetpeydi. Ilingenshe ólip qalady ghoy, kómuge ghana apara jatqan bolmasandar qinamay, jibersender bolmay ma? - degen kenes bergen-di. Áneugýni pәre túsynda sol adiutant óz kórgenin generalgha sybyrlap aityp bildirgen. Qazaq qyzyna jany ashyghany anyq edi... Soghan qosa Ysqaqbekting jabysa aituymen әneugýni generalgha shyndap bata sóilegeni sol.

Ma shyanigon Mamyrtaylardy óz aldynda kóp túrghyzghan jaq. Mamozyny da sózge keltirmey:

- Qyzdaryndy әkelip beredi... Habardy osynda kelip tilmәshtan alyp túrasyndar... - dep «bar, shyghyndar» degendey belgi bayqatty. Solarmen izbe-iz Ma shyanigon tilmәshti de qaytardy. Mamozyny óz qasynda onasha qaldyrghysy kelgendey... Janaghy «Qyzdaryndy әkelip beredi» degeni shygharyp salma sóz edi. Qúljadaghy generaldyng aitqanyn oryndaytyn kisi bolyp kóringen.

 

3

 

Maqsút pen Mamyrtay pәterlerine asyghys jetip, «quanysh habardy» óz qasyndaghylaryna әkelgende, Aryppay:

- Apyr-ay, osy ras pa eken? Shyndary-aq pa? Áy, kim bilsin, arjaghynda birdene bop jýrmese...- dep kózi әli tolyq jete almaghanday, Maqsútqa bar zeyinimen antarylyp qarap, oilanyp qalyp edi... Búlardyng týskeni, úighyr saudageri Abdol-Qashyrdyng ýii. Úighyrlar osynday: «Abdol-qashyr», bәlen-búghaz, týlen-tonghyz» degen siyaqty at qoigha ústa.

Teristik bettegi alma bau jaq terezeni ashtyryp, qonaqtar kólenkeli, keng bólmede otyrghan. Týski shaygha dýkeninen ýy iyesi Abdol-qashyr da kelgen. Kerimbek auylynda búnyng qospa maly bar:

- Qanapiyanyng hal-ahualy qandaq? - dep ózge elden búryn Kerimbekting mal-sharuagha iyelik etetin balasyn súrady. Barsa-qaytsa malyn soghan tabys etetin. Ózi endi-endi baiy týsken, asa malsaq. «Jana bayyghannan qaryz alma, úiqysyn búzasyn» degendey-aq kózge ystyq aqshasynan bireuge qaryz berse, Abdoldyng da úiyqtay almauy kәmil. Búl otyrghannyng ishinde ózgeden góri sharua jayyn jaqsy biletin Mamyrtay. Abdol qazir kóbinese osyghan sóilep:

- Hә, Mamyr-ahun, qyzyng shong boldy ma? Kelin bashqa túghmady ma? - dep alyp, soghan jalghastyra: «Bizning kók arghy semiripti mә? Qara paytal iorgha túghypty ma? Mamyrtay ashú qashqa púqa asqap qalghan-dú. Púty saqayypty ma, ózi? - dey týsedi. Nýsipbek, Aryppaylar Abdol-qashyrdy ózdi-óz ishinen synap, sholaq baydy әjuagha salyp otyrsa da, turashyl Mamyrtay jónin aityp:

- Jaqsy, bәri de jaqsy, men malynyzdyng barlyghyn kózdep, bayqap qoyyp jýrmin, - dep edi, Abdol kýlim kózdenip, saqal-múrtyn týzetip, sipaqtap qaldy. Bal salghan ydysty Mamyrtaydyng aldyna taman ysyrynqyrap, «jep-ish» - degendey tyqpalanqyrap qozghaqtatyp qoydy.

Maqsúttar elge quanyshty «sýiinshi» habar aityp jiberip, ózderi Gýlnazymdy әne keledi - mine keledimen on-on bes kýndey osynda bolghan. Ara-arasynda zerikkende atqa minip, Kýrening shyghys teristik betinde qalyng kók aghashy múnartyp kóringen Sýidin qalasyna baryp qaytady. Maqsút osy kýnderding birinde Sýidin qalasy aq patsha generaly - Dutovtyng óltirilgen jeri ekenin óz qasyndaghy auyl adamdaryna asa qyzyqty etip әngimelep bergen.

Qúlja «Bilim júrty» oqu ordasynda qúrylghan Maqsúttardyng jasyryn «Tau týlegi» úiymynyng qúpiya dokument qorynda Dutov ólimi jayly «Ile» gazeti 1921-jyly jariyalaghan qiyndy saqtauly.

Kezinde qolayy tuyp basylyp ketken tarihy oqigha kuәsi búl uaqytta óte qatang tyiym salynghan, Gomindang ókimetining shamyna tiyetin qúbylysqa ainalghan. Jang qay shy patshanyng mereyi ýshin «tauda búghynyng mýiizi synsa, oida siyrdyng mýiizi syrqyraydy» degendey әngime edi. Gazet qiyndysynda:

«Qúlja, 10 fevrali. Altynshy fevrali kýngi keshte Sýidindegi Dutov túratyn pәterge attyly alty adam keldi. Onyng ýsheui kýzetshilerden onay ótip Dutov túratyn ýige kirdi.

Adiutantty jalghyz oqpen jayratyp salyp, Dutovty qayta ýiirge qosylmastay jaralady. Eki kýzetshini taban auzynda óltirip, kelgen adamdar belgisiz bir jaqqa tayyp berdi. Sol týngi saghat ekiler shamasynda Dutov jan tapsyrdy» delingen. Gazet shamasy osyghan ghana kelgenmen is barysy óte úrymtal, qyzyq bolghan-dy. Qasymhan Chanyshev pen úighyr Mahmud Hojamiyarovtar basy sergeldenge týsken jansebil Dutovtyng óz manyndaghy adamdar arqyly onyng senimine әbden kirip alghan-dy. Ózining bir hatynda Dutov Qasymhangha: «Hatyndy aldym. Endi janalyqtaryndy bayandayyn: ataman Annenkov Hamigha ketti. Qalghandardyng bәrin Qytayda óz tóniregime toptastyrdym. Amerika elshisi Vrangelimen baylanysym bar. Isting betalysy óte jaqsy. Aqsha jiberilipti, tayau kýnderde alyp ta qalarmyn. Shekaradaghy әskerding sanyn habarla. Tashkent týbindegi jaghday qalay? Irgashbaymen* baylanysyng bar ma?» dep, dәmelengen. Teginde, Dutov basymen osynday generaldyng ózin ishtey mazaq etip jýrgen adamgha - Qasymhan Chanyshevke búlay aqtaryluy sorlylyqtyng eng shegine jetken jeri ekenin altyn iyq myrza bilip ýlgermey qaza tapty. Onyng hali úyadaghy sanyrau qúrday edi.

 

* Irgashbay - Ferghanadaghy basmashylar bastyghynyng biri.

 

Óz kezinde býkil dýniyeni eleng etkizgen sol bir tarihy oqigha bolatyn týni Dutov pәterine kirgen, jiyrma segiz jastaghy úighyr jigiti Hojamiyarovtyng betke ústap kelgeni Qasymhannyng Dutovqa týrmeden jazghan taghy bir hatyn tiygizu... Dutovtyng úighyrdan jaldaghan pәteri ýsh bólmeli bolatyn. Kire beris, bólmede ajalyna sanauly minuttar qalghan alpauyt bandittyng әieli keshki shay qamyna kirisip jatqan kezi eken. Odan keyingi bólmede adiutant bar. Osylardyng aldyna bir ayaghyn aqsap basyp, óz dosy Múhaydyng «sýieuimen» kirgen Mahmút dausyn jaybaraqat shyghara:

- Ayaghymdy at teuip syndyra jazdaghany! - dep, týpki bólmege qaray óte bergen. Búnda osy uaqytqa deyin qolynda túrghannyng bәrin jaypap, jalmap kele jatqan asa qauipti, aq gvardiya atamany otyrghany belgili. Jasynan Qúljadaghy Músabaev kón-bylghary zauytynda әbden pysyp-qatyp tesik ókpe bolghan jalshy jigit ózining әigili atamandy óltirgeli túrghan minutyna sheyin sezik aldyrmay, sasu degendi bilmey, týpki esikti ashyp, qanqúily Dutovty kóre bere qoynyndaghy hatty suyryp:

- Qasymhan Chanyshev «dosynyzdan!» - dep úsynghan. General qolyn qaghazgha ýnsiz sozyp alyp oqymas búryn Mahmútqa bir qarap qoydy. Arqaly oryndyqta tәkapparlana otyryp basqy sóilemderin óte saq qimylmen oqy bastap kózining astymen tesile jigitke taghy bir qarap aldy... Dәl mynanday sәtte, eki shoqyp bir qaraghan qúzghynnyng mýlt baspas, saq nazarynda túrghan Hojamiyarov ýshin óz qoynyndaghy revoliverdi shygharu da aidahardyng ýngirimen oinauday bolghan. Osy bir qystyng qyrauly keshinde ózining jan dostary: Kóbek Baysaqalov pen Múhay ýsheui aqyldasqanda aldymen qorghan qaqpasyndaghy eki qaruly kýzetshini jayghastyryp, bir-aq kireyin dese óz bastaryna qauip tónetin bolghan-dy. Múhay Mahmútty ýige sýiep engizip tastaghan son, eshqanday kýdik aldyrmau ýshin qayta shyghyp, qazir Kóbek ekeui kýzetshilerding qasynda mahorka búrap tartysyp túr... Al Mahmút ózi Dutov pen adiutant eki bólmede bolatyndyqtan isti qalay, qaydan bastauy ýshin, aldymen osylay, ýy ishining mәn-jayin baghdarlap aluy kerek.

Dutov osydan jeti ay búryn, yaghny 1920-jyldyng shilde aiynda Ferghanadaghy basmashylar bastyghy Irgashbay qúrbashigha jazghan hatynda: «Qazir men Qytay men Jarkentting arasyndaghy shekaralyq Sýidin qalasynda túryp jatyrmyn. Qúramynda alty myng adamym bar otryadym o da óz qasymda. Tek Jarkentke tarpa bas salatyn sәtti ghana kýtip otyrmyn. Búl ýshin sendermen tyghyz baylanys, tútas qimyl kerek» degen. Ol hattyng syry Chanyshev pen myna túrghan Hojamiyarovqa mәlim edi. Osynday Orta Aziyadaghy basmashylargha deyin qúryghy jetken әigili ataman Jetisudaghy teris tónkerisshi, kontrrevolusiyalyq jasyryn úiymdardy da kóteru niyetin ótken 20-jyldyng qazan-qarasha ailaryna belgilegen jerinen iske asyra almay qalghan. Qasymhanmen Mahmút bastaghan top әzirgi hat oqyp otyrghan patsha generalyn qolgha týsiru ýshin dәl býginge deyin alty ret әreketke kirisip, biraq oilaryn iske asyra almay kelgen. Esesine Dutovpen «dostasa» týsken.

1919-jyly polkovnik Sidorov bastaghan aq gvardiyashylar Qorghasty basyp alyp Jarkentke shabuyl jasaghanda, qyzyl armiya qataryna kirgen Mahmút ótken 20-jylghy partizan otryady qúramynda Jarkent-Prjevalisk uezderinde osharylghan aq bandalardy qúrtugha qatysyp, synnan ótken adam ekenin Dutov bilmegenmen qosa búlargha mýlde senim de artpaytyn. IYә, sonda da bәribir qapy ketti... Chanyshev tóndirip jazghan hatqa senbeske lajy qalmay terendep oqy bastaghan kezinde maygha aldanyp udy qosa qylghyp alghanday bir sәt ótti. Kóz aldyndaghy qaghazgha bar zeyinimen berilip ketken. Mine, osy bir sekundtardy altynnan qymbat baghamen paydalanghan Hojamiyarov qaruyn qoldanyp ýlgergen-di. Jelkesin qasy bere qoynynan lyp etkizip suyryp alghan oqtauly tapanshany suyq kózi endi ghana jalt etip qaraghan «myrzanyn» ónmenine kezey bere-aq, «shanq» etkizip ýlgerdi. Dәri buymen janyp túrghan ondyq shamnyng jaryq shishasy qarauyta týtindep, bar denesi solq etip qalghan general qolyndaghy hat birden týsip ketken. Esikten jýgire kirgen adiutanttyng qanday oigha kelgeni belgisiz. Biraq, әriyne, ol da shalqasynan ketip, ózi kirgen tabaldyryqtan basy ary asa qúlady. Revoliverding birinshi ýni shyqqanda as ýiden orta bólmege úsha jýgirip kirgen... Ol óz kýieui Mahmútty atty eken dep oilaghan. Biraq dәl óz aldyna qaray jyghylghan adiutantty kórgende jan dauysy shygha shynghyryp, eki qoly erbendep syrtqa qaray qashqan. Búl sekundta ony patshanyng asqaq qolbasshysynyng hanymy boldy degenge kisi senbegendey.

Qorghan qaqpasyndaghy eki qaruly kýzetshini ýiden alghashqy myltyq ýni shyghysymen Múhay men Kóbek te tapanshalarymen qatar atyp ýlgergen...

* * *

«Tau týlegi» úiymynyng Maqsút bastaghan qúpiya mýsheleri osy әngimeni ózara aitysqanda búlardyng ózderi de kýnning kýninde Qúlja general-gubernatoryn osylay jayratsaq... degendi bir birine des bere josparlaytyn.

Birde keshki salqynmen Sýidinnen kele jatqanda Qarymsaq, Aryppay, Nýsipbek, Ákimder ózderinshe bir jeke bara jatty da, Mamyrtay Maqsút ekeui onasha keyinirek qaldy. Osy kezderde Mamyrtay nege ekeni belgisiz, әlde qalay óz-ózinen del-sal, oibasty adamday bolyp jýrgen... Maqsút búdan búryn múnyng búiyqqan jayyn súraghanda ashylyp eshnәrse aitpay, «jay әsheyin» degendey synayda, sýiey saldy etip qoya salghany bar... Serigi tanyrqaghan da qoyghan. Ol býgin endi ghana Maqsútqa bir nәrse aitqysy kelgendey bolyp, bas-ayaqsyz:

- Maqsút men osy qayta-qayta bir jaysyz týs kórip jýrgenim!.. - dedi. Ózi salyndysy sugha ketip múnayypty. Joldasy búghan tiksinip qaraghanda serpilmegen boyy qayta til qatyp:

- Kózim úiqygha barsa, shyqpay qoydy jaman bir ybyrsyq týster... Sol jabysyp ensemdi kótertpeydi, Osynday jýrgenning ózinde de kónilime bir qorqynysh tua beredi, - degen. Múnyng jýzine tuysqany kirpigi týrile qarap, әldenege oqys seskenip, sekem ala kóz salghan. Teginde, Maqsút Mamyrtaydyng múnday sәtin eleusiz qaldyra almaushy edi... Ekeuining ortasynda ózderine búrynnan belgili bir qyzyq «sәuegeylik» bolatyn edi. Eng basy búl ekeui balalyq shaghynda bir kýni, Mamyrtay asyq oinap jatady da, Maqsút bir asau taymen bel asyp ketedi. Bir sәtte Mamyrtaydyng kónili óz-ózinen jabyrqap, búzyla bastaydy. Ol әdette qatty qyzyghyp, ense búrmay oinaytyn asyqqa qaraugha zauqy tartpay alaghyza beredi. Oiyndy tastap, janaghy belge jýgirip shyqsa, ar jaghynda say tabanynda ózimen týidey jasty on bir jasar Maqsúttyng ayaghy mertigip jatyr eken... Auylgha habardy Mamyrtay bermegende qashan bireu ýstinen týspese Maqsúttyng qanday kýide bolary mәlimsiz. Dәl osynday bir kýy Maqsútty Mamyrtaygha shyn tabyndyryp byltyr taghy qaytalaghan. Maqsút Qamardy alghash kórip, sýigen shaghynda búl syryn eshkimmen bólise almay, jalghyzdyq kórgen. Mamyrtay ol kezde qystaulyqta auyl shópshilerimen birge pishen shauyp jatqan. Bir kýni týsinde Maqsút búnyng aldyna әldeqaydan tentirep aryp-ashyp, kep túrady. Mamyrtay jalt qarasa telimi shyqqan Maqsúttyng jalanash ishi kindik túsynan qap-qara bolyp ketken eken... Mamyrtay birden shoshyp ketip: «saghan ne bolghan» dep súrasa anau ókpelegen adamgha úqsap jauap bermeydi. Mamyrtay «aytsanshy, aitsanshy! Ne boldy saghan?!» dep Maqsútty júlqylay týsip, ózi jylay bastaydy. Oyana ketse jastanghan shapany shylqyghan jas bolyp qalypty.

Týs artyndaghy qúiynnan ókpesi auzyna tyghylghanday bolyp ornynan týregeledi. Pishenjayda, dalada shópshilermen qatar jatqan jerinen yrshyp túrady. Tanghy mezgil eken, so boyda kózi shyraqtay jaynap, úiqysy shayday ashylyp alady. Sol kýni júmysty qasyndaghylargha tabystap, erte atqa minedi de, ara qonyp tór jaylaudaghy Maqsútqa jetedi. Kelse Maqsúttyng «ishi-bauyry qarayghanday» bolyp jýrgeni ras eken. Maqsút Mamyrtaygha degen til jetpes rizashylyghyn nemen aityp, nemen ótep jetkizerin bile almaghan halde bolady. Kýlimsirep tyndap túrghanynda kózinen jas tamshylap ketken. Ózining Mamyrtayday janashyrynyng baryna, sol joly anyq qayran bola tóbesi kókke jetkendey sýiingen. Qazir sonyng bәri dereu esine kelgen Maqsút Mamyrtaydyng әzirgi myna aitqanyna ishinen kenet kýdiktenip qalghan...

Búl shaqta tamyz aiynyng ayaghy bolyp, jaylaudaghy elding aldy bauyrgha týse bastaghan kez. Maqsúttyng da endi bógelmey mektep dayyndyghyn kóretin uaqyty jetken. Biyl Sheru elinde 2-klass ashylatyndyqtan soghan oray edәuir júmystary bar-dy. Osy kýni keshtetip Kýre Myn-ha shotany (Manghúl-qazaq mektep internaty) deytin bes klastyq mektep arqyly Mazy mektebi oqulyq qúraldarynyng jónin bilu ýshin osyndaghy oqu-aghartu bóliminde bolghan. Jergilikti el «magharyp bólimi» dep aitatyn, ýiezdik oqu-aghartu bólimining mengerushisi, elge aty mәlim, sauatty adam Shynybek Kerimbekpen jaqsy tanys bolghandyqtan, Maqsútty ýiine ertip aparghan. Ekeui әr jaydan әngime qozghap otyryp Maqsút týndeletip qaytqan-dy. Ol pәterge kirgende Abdol qonaqtaryna bir әngime bastap otyr eken. Sәndep shyrpyghan qyryqpa saqaly bar, qayqysh keude, bet-beyiminen bir shabytty maqtanpozdyq bilinip túratyn Abdol maldasyn qúryp, ong jaq tizesin qos qolymen taraqtay ústap alyp, әngimesin syrghytyp otyr.

Byltyrghy ótken jazda múnyng ýiine týs aua bere eki atty kisi jetip keledi. Biri - er túrmany týzu, astyna jaqsy at mingen, qasyndaghy sonyng atqosshysy siyaqty. Jón súrasqanda anau «Sheruding Birsoghar degen zәngisi* bolamyn» deydi. «Zәngi» dese degendey ýstindegi kiyimi su jana... Abdol: «Ondaq bolsa hosh kelipsiz, ghojam» dep, ataqqúmarlyqpen shylauyna oralyp ýige týsiredi. Ózi pan, qúla jiyren múrty sabauday bir shirengen sary... Qasyndaghysy da qúp tabylghan kóse neme eken... Qojasynyng kiyimin ilip, qamshy, qalpaghyn qystyryp, qúraq úshady. Abdoldyng altyn tisti әieli shanshyla otyryp shәy qúighan kezde qonaq shәidi birer úrttap tamsanady. Auyzyn dәmdep kórip:

 

Zәngi - starshyn dәrejeles lauazym.

 

- Jaqsy bәibishe, aiyp etpeseniz shәineginizdi tógip jiberip, myna bir shәidan demdenizshi, - dep irge jaghyndaghy kilem qorjyngha qol salyp, ýsh-tórt «әshmýshke» qaghaz shay domalatyp tastaydy:

- Tanerteng biz attanghansha jeter? - dep qoyady... Júpar iyisti, taptyrmaytyn shәy tәuiri sol edi. Ózi Qúljadan shyghyp kele jatqanyn aityp: «mynau bәibishenizge, mynau qyzynyzgha bazarlyq bolsyn» dep dastarqan shetine baghaly jýzik, shiratpaly, naryqty, kýmis bilezik alyp qoyady... Art jaqta kele jatqan bes-alty týie - toghanaq kerueni baryn jay sóz arasynda «qystyryp» eskertedi... Biraq, sol orayda ýy iyesining aujayyn qalt jibermey baghyp otyrady...

Búl jerge erteng jetpek sol jýgin «Ortaqsarynyng arasanynda» bolatyn ýlken jәrmenkege әketip bara jatqanyn da elensiz ghyp sezdiredi... Abdol - «qashyr» atanatyn sebebi bagha qoyghysh, óte paydakýnem saudager. Ol endi ishinen esep oilap, «kerueninde «bәlen bar ma, týgen nәrse bar ma...» - dep súrastyra bastaydy. «Tabylady ghoy» dep syzdausyghan emeurinine qaraghanda súraghanynyng birazy bar siyaqty... Ekeui bapty shay ayaqtalghansha baghasyna kelisip, ýy iyesi esep shot qagha otyryp, azdaghan zat aiyrbastaytyn bolyp shyghady...

Birazdan song zәngi palau dayyn bolghansha, Abdoldyng dýkenin baryp kórmek bolady. Ýlken dýken sóresindegi kezdemening әrtýrli asylynan birneshe tobyn «kópes sary» beri taman aldyrta beredi. Ekeui búghan keruen kelgen son, eseptesetin bolyp, әzirshe tek narqyn shotqa soqtyryp túrady. Somasyn ekeui de qaghazgha jazady. Abdol endi oghan qolqa da salady. Ekeui qyza-qyza kelip, ayaghy jәrmenkege birge barmaqqa uaghda baylasady... Qazaq-qalmaq ortasynda ótetin úly shuly, dyrduly jәrmenkege «birsoghar zәngi» óz jýginen Abdolgha eki týie bosatyp beruge zorgha kelisedi. Azyraq qynjylyp... amalsyz kóngen keyippen maqúldaydy... Sóitip «sәtimen» týsken jaqsy meyman búl ýide tórt qabat jana, taza kórpede kók torghyn jastyqtargha shirene shyntaqtap әngime soghady. Erekshe kýtimdi syy kórip, qona jatady. Jalghyz-aq tósek salynysymen tez ýni óshe betin býrkenip, teris týsip jatyp qalady... Eng songhy sóz, Abdol:

- Zәngi sharshaghan eken, tynyqsyn! - dep shamdy óshirip shyghyp ketedi...

Biraq tang atqanda shaygha túrghyzayyn dep qarasa, eki qonaq jyn úshyryp әketkendey ornynda joq bolyp shyghady. Meymanhana bólme jym-jylas... Keshegi top-top asyl kezdemelerdi salyp qorjyndy bosatqan da, ishinen shyqqan teri shalbardy jýnin syrtyna qarata teris audaryp, ayaq jaqqa tastap ketipti... Kórineu mazaqtay ketken. Abdoldyng kýigeni sonsha, әielin shaqyryp kelip bólme ishinde múnshalyq týrdegi qúbyjyq suretti kórsete:

- Á, anannyn! - dep, qatty boqtyqpen taltayyp jatqan shalbardy ashasynan teuip kep jiberedi. Ashudyng sony birer kýnnen keyin kórshiler arasynda amalsyz kýlkige ainalady. Búny isteushi Sheruding belgili adamy - Qúlayghyr edi. Ótken kýzde dәl osy Aboldyng ýiinde bayaghy sherikting myltyghy jóninen qamaudan shyghyp otyrghan sary-jiyren múrtty - Qúlayghyr sol bolatyn. Sonyng jónin Qarymsaq Abdoldyng óz auzynan estimekke qyzyghyp aitqyzyp otyr eken. Kedey Qúlayghyr Qúljagha baryp ýstine bir qabat kiyim alyp kiygen son, ózining jaz jarymynda zorgha qútylyp otyrghan qyryqpa jýndi, teri shalbaryn jana kilem qorjyngha shiyrshyqtap, nyqtap tyghyp, bergi bet jaghyna baghanaghyday tәuir zattarmen shay-shaqpytyn salyp, kórer kózge qorjyn tolghan qúndy búiymday etip alghan. «Kele jatqan keruenim bar dep» Abdoldan shotqa qaqtyryp alghan kóp kezdemeni әketedi. Sol kýni Abdol kórshi-qolandy shaqyryp әkep shalbardy qolymen ústamay, jerkene, ayaghynyng úshymen týrte túryp:

- Many qaran! Jylangha úqshash, qapyqyn tashlap qashypty әmesmә, kәpir-qazaq! - dep ainalasyn kýigelek minezimen neshe kýn kýldirgen.

Keyin «Sherude sonday adam bar ma!» dep súrastyrylghanda ony isteushi Qúlayghyr ekeni bilingen. Kerimbek ekeuin aqylastyryp, aiyp-qiybymen shyghystyryp qoyghan. Qúlayghyr sherikting myltyghyna sodan keyin úrynghan-dy. Qamaudan shyqqanda shylp etpesten qayta sol Abdoldyng ýiine soghyp, eki-ýsh kýn demalyp auylyna sonan song attanghan.

Jas qonaqtar búl әngimeni neshe jerde amalsyz kýle týsip, qyzuly kónilmen «ehe», «ehe» desip, ýy iyesining onbay aldanuyna say, bәri de enteley qyzyqtap tyndaghan.

Búlar osylay әngimege ainalumen baghana ymyrt jabyla at arqandap keluge ketken Mamyrtaydy endi osy uaqytta bir-aq joqtady. Serigining qayda ekenin Maqsút súraghanda, barlyghy onyng keletin uaqyty aldaqashan bolghanyn endi aitysyp, dabyrlap, birden ýderisip qaldy. Óstip alanday týsip taghy biraz tosyp kórip edi, juyrmanda keler bolmady... Maqsút shynymen sasayyn degen... Keshegi Mamyrtay sózi qalt kóniline úryp, óz denesimen oghash kýdik, ýrey sezgendey bola bastady. Ortadaghy dóngelek ýstelge shyntaghyn tirey, saq kóterilip alghan qalpynda әlde bir tyng tyndap qalghanday shytynyp, anyra týsip:

- Apyrym-ay osy qalay boldy ózi?! - dep elegizy berdi. Beyne alystaghy bir emis saryngha qúlaq tosqan adamday, beyghayyp núsqamen anyra oilanyp:

- Túryndarshy! Ne bilip omalyp otyrmyz?! - dep búiyra sóilep ózgelerge de es taptyrmay, ózi ornynan týregeldi. Dәl ne isteytinderin oilamasa da, búnynen qatar kóterilgen basqalar ýnin jayma-shuaq shygharyp:

- E, qúday saqtasyn! Ózing sekemdengendiki shyghar, - desip beyghamsytqan bolsa da, múnsha keshigerliktey eshnәrsening qisyny joq bolatyn. Maqsúttyng ózgerip alghan týsine qarap olar da endi óz ishterinen eriksiz qobaljy bastaghan. Bәri tez túryp, kiyimderin kiyip, syrtty bayqaugha qamdanysty. Ana jaq-myna jaqqa tobymen jýrip, shaqyryp izdedi. Biraq Mamyrtaydyng manayda joq ekenin amalsyz moyyndap, endi shynymen birjola bel sheship izdeuge shyqty. Barlyghy shúbyryp aldymen at arqandalatyn batys jaq shetke bettegen. Auyl syrtynda, jazyqtaghy shiyleuit týbekte ara-túra jaybaraqat pysqyryp qoyyp, qamsyz jayylyp túrghan attargha taqap kelip, Mamyrtaydyng arqandaghan atyn kórdi. Ol ózi mingen sar-tenbil atqa Nýsipbekting qasqyr soqqysh, taltaq kerin qúsbaulap, qosyp arqandapty. Maqsúttyng jayaulardy atpen bastap kelgendegi bar ýmiti osynda edi... Osy manda Torghay ruyna Sheru ishinen úzatylghan bir Toybalqan degen qyz bar-dy. Sonyng ong jaqta otyrghan kýninde Mamyrtay ekeuining kónili jaqyn bolady. Ol osydan ýsh jyl búryn, songhy ret Mamyrtaymen qimay qoshtasyp, qatyny ólgen Bisary degen bireuge kete barghan. Endi eki ara jaqyndap kelgen song әneugýni sol auylgha jay qydyrghan kisi bolyp Mamyrtay baryp qaytqan. Maqsút bir oiynda Mamyrtaydy bozbalalyq qyp sonday bir jaqqa týn qata tartyp ketti me dep ishinen oilap edi. Mine, endi aty túrghanyn kórgende, shyndap kýmәn oilamasqa sharasy bolmady.

Joq jigitti osy izdeu - izdeu boldy... Attardyng barlyghyna er salyndy. Qalyng týnning ishinde jer qoymay jele jorta jýrip, jan-jaqtargha dauystap, Kýrening tek seypil ishinen basqa jerin: shaghyn-shaghyn kóshelerdi, syrttaghy qoynau aghash ýiirimderin, aryq-aryq boylary siyaqty kóz toqtarlyq túighylardy jaghalap, qaldyrmay adaqtap, týgel kezip shyqty. Bir jaqtan ózi kep qala ma dep týn aughangha sheyin әli de soqyr ýmit dәmesimen baylanghan. At arqandaugha eki kisi bolyp barmaghandaryna endi ókinisti. Búl manda basqa barar jerleri qalmay, adasqan adamday sendelip, aqyry búlar tandy da atqyzdy. Tang appaq atqanda, búl top endi ne isteytindi bilmey, az aqyldasyp, es jiyp almaq bolyp ýige jetip týskenderi sol edi. Osy kezde Abdoldyng erte túryp badagha siyr qosqan әieli qaqpadan ishke qaray aptygha basyp jýgirip kirdi. Jan tappay dalbyray úmtylyp keledi eken. Baghymgha siyryn qosa shyqqan әiel asa bir súmdyq habar estip kele jatqan! Tan-azannan týregep atyna barghan badashy batys shettergi bir shiyleuit túghylda kórgen jan shoshyrlyq jamanat habaryn aitypty. Atyn alugha ghana múrshasy kelip, jaqyndap qaramastan artyna búryla qashypty. Áyelden adam ólgen habardy estigende, Maqsúttar es tappay tapyraqtap, tipti, birin-biri bile almaghan kýide abyr-sabyr atqa ministi. Atalghan jerge attaryna qamshy úra asygha jete beredi. Ishterinde týnimen birge jýrgen Abdol da bar. Bәri tobymen kelip jetkende, búlar óz kózderine ózi senbegendey boldy... Shynymenen-aq qangha boyalyp jatqan Mamyrtay denesi!... Toptanyp kelgen attynyng barlyghy birden kórdi. Múndaylyq kýidi keshkende bar tilekteri kesilip, әrkim óz aldyna, ýmit, maqsat kýl-talqan bola qiraghan, sorlylyq halge úshyrap edi.

Kóre bere tas tóbege úrghanday, at ýstinde silelep, bәri de qalt toqtap túrysyp qalghan... Maqsúttyng túla boyy u jútqanday, tabanynan basyna deyin dýr etip, tóbe qúiqasy beyne kiyiz bola tútasyp qaldy. Qobaljyghan bir sezim jýregin auyzyna loblyta tyqqan sәtte talyp ketpes pe ekemin degen janama oidy sezgen. Búlardy shoshytqan dene - bassyz edi!

El osylay aqyl tappay, alghashqy sekundtargha arbalyp qalghanda zor deneli Nýsipbek kenkildep, jylap ketip, bar dauysy jarqashtana:

- Qaraghe-em! Ne boldyq! Ne kórip túrmyn, oibay! - dep attan audarylyp týse berdi. Ózgeler de osy kezde es jighanday tegis shulasyp bauyrym salyp jiberdi. Biraq bassyz deneni eshkim bas sala alghan joq. Bauyrym sala attan japyrlap týsken boylary, qangha boyalghan ólikke minbeley tónip kelip jylasqan boyy túryp-túryp qalghan.

Qarymsaq shiyding týbine enkeyip, domalanghan qan-josa basty qos qolymen kóterip ala bergende, oghan kózi endi týsken qalghan top alghashqy essiz qalpynan taghy da ózgere, tútas shulap enirep jylady. Jalghyz Ákim ghana tizginin eki qolymen artqa ústap, miz baqpay qarap túryp qalghan.

(Jalghasy bar)

Abai.kz