- Serik Nyghmetúly, Ýki­met 2012 jyldyng basyn­da ekonomikanyng ósu qarqyny 7% bolady dep mәlimdegeni esimizde. Shyn mәninde ótken jyly búl kórsetkish nebәri 5%-dy qúrady. Bir súhbatynyzda, biyl osy qarqyndy saqtap qa­lugha kýshimiz jetedi degen ediniz. Alayda Ekonomika ministrli­gi IJÓ-ning biylghy ósimin - 6% dengeyinde boljady. Álemdik naryqtaghy shiykizatqa qatysty súranystyng azayyp bara jat­qanyn eskersek, múnday boljam qanday kórsetkishterge sýienip jasalyp otyr?
- Qazaqstan ekonomikasy ýshin 5% ósim - jaqsy kórset­kish. Elimizding eng iri sauda әrip­testerining biri Qytayda songhy 30 jylda bolmaghan ekonomiy­kalyq ósimning bәsendeui bay­qaldy. Úmytpasam 7,8%-gha deyin týsip ketti. Reseyde ótken jylghy ósim 3,5%-dy qúrady. Qaryz ben júmyssyzdyq býiirden qys­qan Europalyq odaq elderi de qatang ekonomikalyq shara­lardy qolgha alugha mәjbýr bo­luda. Álemdik ekonomika daghda­rystan keyin azdap «es jiya» bastaghanmen, әli de túraqty ósimdi qamtamasyz ete almay otyr. Qalyptasqan jaghday әlemdik naryqtyng belsendi mý­shesi retinde bizdegi eksporttyq operasiyalargha keri әser etpey qoyghan joq. Mәselen, syrtqy naryqta qara metallurgiya sa­lasy boyynsha qazaqstandyq ónimderge degen súranys 30%-gha deyin azayyp ketti, soghan sәi­kes, ken óndiru kólemi 13%-gha tómendedi. Byltyr múnay kólemi de 2011 jylghy kórsetkishten 1,9%-gha az óndirilgeni mәlim. Josparlanghan parametrlerge qol jetkize almauymyzdyng eng basty sebebin әlemdik ekonomiy­ka damuynyng bayaulauymen tý­sindiruge bolady. Desek te, Preziydent tapsyr­masyna say daghdarysqa qar­sy der kezinde shúghyl sharalar qabyldanyp, ótken jyly negiz­gi ekonomikalyq baghdarlama­lardy iske asyruda aitarlyq­tay nәtiyjelerge qol jetkizil­di. Ónerkәsip óndirisining kólemi artty, himiya, farmasevtika, jenil ónerkәsip, mashina qú­rylysy ónerkәsibining barlyq salalarynda ósim bayqaldy. Inflyasiya 1,4%-gha tómendedi, júmyssyzdyq dengeyi 5,3 % den­geyinde qaldy. Elimizding ha­lyqaralyq rezervi, Últtyq qordaghy qarajat, bankterdegi aktivter, halyqtyng aqshalay tabysy, jalaqysy kóbeydi. Bir sózben aitqanda, Qazaqstan Ýkimetining jýrgizip otyrghan eko­nomikalyq sayasaty 2012 jyly memleketimizdegi makro­ekonomikalyq jәne әleumet­tik túraqtylyqty qamtamasyz etuge mýmkindik berdi. Al biylghy jaghday qay ba­ghytta órbiydi degenge keletin bol­saq, óziniz bilesiz, auyr soqqy­­dan әlemdik ekonomika әli aiy­­ghyp ketken joq. Keshegi Kiprdegi qarjylyq kýizelis sonyng bir ghana mysaly. Halyqaralyq valuta qory jahandyq ekono­mikanyng ósimin biyl nebәri 3,5%, al Dýniyejýzilik Bank 2,4% dengeyinde boljap otyr.  Degenmen osynday kýrdeli kezende de, Qazaqstannyng biyl eng kemi 6% ekonomikalyq ósim­di qamtamasyz etuge mýmkinshi­ligi jetkilikti dep oilaymyn. Oghan qajetti alghysharttardyng bәri bar. Ýkimet Memleket bas­shysynyng «Qazaqstan - 2030» jәne elimizding 2020 jylgha deyingi damuynyng Strategiya­lyq josparlaryn iske asyru­dy jalghastyryp, ekonomika­lyq sayasatty jýrgizude «Qazaq­stan - 2050» strategiyasynyng ne­gizgi erejelerine sýienetin bola­dy. Pragmatikalyq, yaghny tabys­qa negizdelgen investisiyalyq sayasat pen ekonomikany әr­taraptandyrudy jalghastyru, kәsipkerlikti jan-jaqty qol­dau, jana júmys oryndaryn ashu - múnyng barlyghy túraq­ty ósimdi qamtamasyz etuge baghyttalady. Jәne ol aldy­men, ishki súranysqa arqa sýieydi. Negizgi investisiyalar ekonomikanyng shiykizattyq emes sektoryna júmsalady. Búl orayda, Industriyalandy­ru baghdarlamasy ishki súra­nysty qoldaudyng eng manyzdy qúraly bolyp qala beredi. Atalghan baghdarlama shenberin­de «Ónimdilik - 2020», «Biznesting jol kartasy - 2020», sonymen qatar agroónerkәsiptik ke­shen, kólik, infraqúrylym­dyq, energetikalyq salalarda­ghy serpindi jobalardy iske qosu, onyng ishinde «Batys Europa - Batys Qytay» halyqaralyq avtokólik dәlizining Qazaqstan aumaghyndaghy qúrylysyn ayaq­tau, «Jezqazghan - Beyneu» jә­ne «Arqalyq - Shúbarkól» ba­ghytyndaghy jana temir jol jelisinin, Batys-Soltýstik-Ortalyq gaz qúbyry qúry­lysynyng bastaluy, halyqtyng túrmysyn jaqsartugha ba­ghyt­talghan túrghyn ýy kommunal­dyq sharuashylyghyn janghyr­tu, qoljetimdi túrghyn ýimen, sapaly auyzsumen qamtu siyaq­ty salalyq baghdarlamalardy jýzege asyru ekonomikanyng josparlanghan ósimin qamtamasyz etuge, inflyasiyalyq dengeydi 6-8% aralyqta ústap túrugha mýmkindik beredi. Aldyn ala boljam boyynsha, biyl birinshi toqsandaghy eko­nomikalyq ósim 4,5% bolady dep otyrmyz. Al inflyasiya 1,9% dengeyinde qalyptasty, onyng ishinde nauryz aiyndaghy inflyasiya 0,2%-dy qúrady. Orta merzimdik kezenge ar­nalghan boljam turaly ait­saq, 2013-2017 jyldary eko­nomikanyng naqty ósimi 6-7,6% dengeyinde josparlandy. Búl, aldaghy bes jyldaghy eko­nomikanyng ortasha ósimi 7% dengeyinde bolady degen sóz. Qoryta aitqanda, elimizde túraqty ekonomikalyq ósimdi qamtamasyz etu ýshin qajetti jaghday jasalghan.
- Elbasy kóterip otyrghan ekonomikanyng túraqty ósi­min qamtamasyz etu mәselesin elimizding shiykizatqa tәueldili­gin barynsha azaytpay sheshu mýmkin emes. Osy orayda ýde­meli industriyalyq-inno­vasiyalyq damu memlekettik baghdarlamasy shenberinde qan­shama kәsiporyndar men zauyttar iske qosylyp jatyr. Alayda búl jobalardyng iygili­gin halyq qashan sezinedi? Otan­dyq ónim elimizde qashan últ­tyq maqtanyshqa ainalady dep oilaysyz?
- Ýdeme­li industrialdy-innovasiya­lyq baghdarlamany oryndaugha kiriskenimizge ýsh jyldan as­ty. Ósim jyldan-jylgha bay­qalyp keledi. Elimizding IJÓ qúrylymyndaghy óndeushi ónerkәsibining ýles salmaghy ótken jyly 12%-gha juyqtady. Salystyrmaly týrde aitsam, ol 2009 jyly 10,5%, 2011 jyly 11,4%-dy toltyrghan. Bir atap ótetin jayt, tau-ken salasyna qaraghanda óndeushi ónerkәsibi­ning ósimi bes esege juyq ar­typ otyr.
Eng bastysy, otandyq eko­nomikada búryn bolmaghan ja­na óndiristik salalar qúry­lyp jatyr. Byltyr jyldyng so­nyn­da ózderiniz de kuә boldynyz­dar, Qazaqstanda túnghysh ret fotoelektrikalyq moduli­der­ding óndirisi jolgha qoyyldy. Kó­liktik mashina qúrylysy degen jana óndiristik sala payda bol­dy. Avtokólikterdi aitpaghan­nyng ózinde jýk vagondaryn, jolaushylar tasymaldaytyn vagondardy, lokomotivterdi shyghara bastadyq. Siyrek kez­desetin metaldar óndirisin da­mytu qolgha alyndy. Álemdik jetekshi korporasiyamen birge diyzelidik qozghaltqyshtardy jasap shygharatyn zauyttyng qúrylysyna kiristik. Búryn múnyng eshqaysysy da bolghan joq edi. 2008 jylmen salystyr­ghanda múnay-gaz óndeu óndiri­sine qajetti qúraldar shygharu 5,1 ese, auyl sharuashylyghy teh­nikalaryn shygharu 2 esege artty. Óndeushi ónerkәsibin­degi enbek ónimdiligi bir jarym ese­ge kóbeydi.  Al Industriyalandyru kar­tasynda jalpy qúny 11,1 trln tengeni qúraytyn 779 joba bar. Jobalardyng basym kópshili­gin jeke sektordyng jýzege asy­ryp otyrghanyn atap ótken jón. Ót­ken ýsh jylda Industriyalan­dyru kartasy shenberinde jalpy qúny 2,1 trln tenge bolatyn 537 joba iske qosyldy. 57 myn­nan astam túraqty júmys or­ny qúrylyp, iske qosylghan jo­balar 1,6 trln tengening ónimin shyghardy. Biyldyng ózinde taghy 135 jobany iske qosu josparlanyp otyr. Onyng ishinde Jambyl oblysynda miyneraldy ty­naytqyshtar shygharu zauyty, Aqtóbe oblysynda shyny zauyty, Pavlodar oblysynda kýidirilgen anodtar zauyty, Aqtaudaghy bitum zauyty siyaq­ty iri-iri óndirister bar. Biz IYn­dustriyalandyru kartasy shen­berinde Qazaqstanda bú­­ryn-sondy shygharylmaghan 100-den astam ónimderdi óndiruge qol jetkizdik. Múnday júmys­tar túraqty týrde jalghasatyn bolady. Juyrda ghana Elbasynyng qabyldauynda bolghanymda Industriyalandyru kartasy shenberinde iske qosylghan kә­siporyndardy, óndiristik quattylyghyna shygharu jónin­de naqty tapsyrma berdi. Búl mә­sele Ýkimetting túraqty ba­qylauynda.

- Baspasózde «Qazaqstan energetikalyq tәuelsizdikke qashan qol jetkizedi?» degen saual jii kóteredi. Premier-ministr retinde múnday saual­dargha ne aitar ediniz? Eldi me­kenderdi tabighy gazben, elektr quatymen qamtamasyz etude naqty qanday júmystar atqa­ryluda? Sonymen qatar bala­maly quat kózderining mým­kindi­gin paydalanu barysy qalay?
- Energetikalyq qauip­sizdikti qamtamasyz etuding bir­den-bir joly - jeke quat kóz­derin damytu. Qazirgi tanda biz ishki naryqtaghy elektr ener­giyasyna degen súranysty tolyghymen qamtamasyz etip otyrmyz. Ótken jyldyng sonynda Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev quatty­ly­ghy 300 MVt-tyq Moynaq GES-in iske qosqanyn bilesizder. Ekibastúz 1 GRES-inde әrqaysy­synyng quaty 500 MVt bolatyn eki energoblokty qayta janghyr­tu júmystary jalghasuda. Sony­men birge quaty 600-660 MVt-tyq energoblok qúrylysy bas­taldy. Shardara SES-in qayta jóndeu júmystary jәne quaty 1320 MVt bolatyn Balqash JES qúrylysy qarqyndy jýrude. Energetikalyq tәuelsiz­dikti qamtamasyz etuding taghy bir joly ol - Atom elektr stansa­sy. AES-ting qajettiligi jónin­de Memleket basshysy da qadap aitty. Bizding elimizde AES qúrylysy energetikalyq quat kózderin әrtaraptandyru ýshin jәne energetikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu ýshin qajet. Qazirgi tanda quattyng búl tý­rin әlemning 31 memleketi pay­dalanady. Bir ghana Fransiya elektr quatynyng 78%-yn osy AES-ten alady. MAGATE-ning mәlimeti boyynsha 29 memle­ket AES qúrylysyn salugha niyetti. Bizding júmys toby qazir eki alandy qarastyru ýstinde. Onyng biri Manghystau atom energo kombinatynyng orny bolsa, ekinshisi Balqash jylu elektr stansasynyng negizinde salu josparlanuda. Ázirge búl - talqylanyp jatqan joba. Býginde elektr energetika­sy salasyn damytu jәne oghan qosymsha investisiya tartu ýshin tiyisti zandyq normalar qabyldandy. 2015 jylgha deyin búl salagha 1 trln tengeden as­tam investisiya tartylady dep boljanuda. Nәtiyjesinde 3000 MVt-tan astam jana quat kózderin qosugha mýmkindik tuady.  Gazdandyru mәselesine keletin bolsaq, ontýstik ónirin qamtamasyz etudi Beyneu-Shymkent-Aqbúlaq gaz qúbyryn tartu arqyly sheshemiz. Búl júmystar biyl ayaq­taluy tiyis. Elimizding 9 oblysy tabighy gazben tolyq qamtamasyz etilgenimen, búl әriyne, jetkiliksiz. Óitkeni respublikadaghy eldi mekenderding nebәri 23%-y ghana gazdandy­rylghan. Ótken jyly osy maqsatqa respub­likalyq budjetten 13 mlrd tenge bólindi. Búl soma 2004 jyly eki mlrd tenge ghana edi. Endi qarjy bólu jyldan-jylgha kóbeyip, taghy 46 eldi mekenge gaz tartyldy. Al balamaly quat kózderin paydalanu - elimizding elektr energetikasyn damytu­dyng jәne ekologiyalyq problemalardy she­shu­ding basym baghyttarynyng biri. Qazirgi boljam boyynsha Qazaqstanda balamaly quat kózderining әleueti óte ýlken, shamamen 1 trln kVt sagh. baghalanuda. Balamaly ener­getika bizding industrialdy baghdarlama­myzdyng bir bóligi retinde aiqyndalghan. Tek osy balamaly quat kózderi arqyly ghana biz 2014 jylgha qaray 1 mlrd kVt sagh. elektr energiyasyn alamyz degen maqsat qoyyp otyr­myz. Sonymen birge jasyl ekonomiy­kany damytu boyynsha da túraqty júmys jýrgizilude. Almaty, Jambyl, Ontýstik Qazaqstan, Qaraghandy oblystarynda shaghyn su ener­getikalyq nysandary iske qosyldy. Jam­byl, Aqmola jәne Soltýstik Qazaqstan ob­lystarynda jel elektr stansalary júmys istep túr. Almaty jәne Jambyl oblys­ta­rynda kýn energiyasyn óndiru alandary qúrylghan. Búl rette, 2012 jyly tek qana janartylatyn energiya kózderi arqyly  450 mln kVt sagh. elektr energiyasy óndiril­-di, ony 2011 jylmen salystyrghanda 27 mln kVt sagh. kóp.
Atalghan salanyng investisiyalyq tar­tym­dylyghyn arttyru maqsatynda, jana zang jobasy dayyndalyp, Parlamentke úsy­nyl­dy. Zang jobasy boyynsha janartylatyn energiya kózderining әrbir týrine shekti ta­riyf­ter qoldanylady. Eger osy norma qa­byldansa, investorlar jobagha júmsaghan qa­rajattarynyng qaytarymyna senimdiligi artady. Osy baghyt boyynsha aldaghy uaqytta Almaty oblysyndaghy Shelek dәlizi men Jonghar qaqpasynda, Aqmola oblysynyng Ereymentau audanynda, Arqalyq qalasy­nyng manynda, Shyghys Qazaqstan obly­sy­nyng Úlan audanynda jәne Jambyl ob­ly­synyng Qorday audanynda jel elektr stan­sasy salu kózdelude. Almaty, Jambyl, Qyzylorda oblystarynda ýlken quatty kýn elektr stansalaryn qúru josparlanuda.  Sonday-aq Elbasymyzdyng tapsyrmasy­na oray, aghymdaghy jylghy qantar aiynda balamaly energetikany damytu jónindegi 2013-2020 jyldargha arnalghan is-sharalar jospary qabyldandy. Oghan sәikes 2020 jyl­gha deyin 13 jel elektr stansasy, 14 su elektr stansasy jәne 4 kýn elektr stansa­-sy paydalanugha beriledi dep otyrmyz.

- Serik Nyghmetúly, qarapayym túrghyn­dardy alandatyp jýrgen saualdardyng bir­qataryna toqtalyp ótsem dep edim.  Elimizde zeynetaqy jýiesin janghyrtu reformasy bastaldy. Birynghay últtyq zey­netaqy qory qúrylyp jatyr. Qazir qoghamda alypqashpa әngime kóp, zeynetaqymyz ne bo­lady, jinaghan qarajatymyz qalay saqtala­dy degen súraqtardy da oqyrmandarymyz jii qoyady. Jalpy, qorlardy biriktiruding halyq­qa qanday paydasy bar?
- Ár memleket ózining әleumettik qam­syz­dandyru salasyn ekonomikalyq sayasatyna beyimdep, damytyp otyrady. Jinaqtaushy zeynetaqy jýiesin әri qaray jetildiru tu­raly mindetti Memleket basshysy ózining byl­tyrghy halyqqa Joldauynda Ýkimetting aldyna qoyghan. Biyl jyldyng basynda Elbasy Ýkimet pen Últtyq Bankke Biryn­ghay jinaqtaushy zeynetaqy qoryn qúrudy tapsyrdy. Osy orayda Ýkimet «Qazaqstan Respublikasynda zeynetaqymen qamsyz­dandyru turaly» zang jobasyn әzirlep, Mә­jilisting qarauyna úsyndy. Zang jobasynda Birynghay jinaqtaushy zeynetaqy qoryn qúru, zeynet jasyn birizdendiru jәne min­detti kәsiptik zeynetaqy jarnalaryn engizu siyaqty konseptualdy ózgerister engizildi. Basty mәsele qorlardy biriktirude emes, Memlekettik jinaqtaushy zeynetaqy qory­nyng negizinde Birynghay jinaqtaushy zey­netaqy qoryn qúru tónireginde bolyp otyr. Al ol qanday qajettilikten tuyndady? Bir­ynghay qordyng maqsaty - jinaqtaushy zey­netaqy jýiesining tiyimdiligin arttyru, yaghny azamattardyng jinaqtaushy jýiege qaty­suyn yntalandyru, qarjylyq sauatyn art­tyru, investisiyalyq kirisin úlghaytu, zey­netaqy jarnalarynyng túraqty týsimderin qamtamasyz etu. Ókinishke qaray, bizding zey­netaqy qorlarymyz qarjylyq institut re­tinde, múnday júmystarmen túraqty týrde ainalysqan emes.  Byltyr Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi jyl boyy elimizdegi jinaqtaushy zeynetaqy qorlarynyng jú­mysyna taldau jýrgizdi. Qazirgi tanda eli­mizde túraqty júmys istep otyrghan 8,4 mln azamattyng ishinde qorlargha túraqty týrde jarnasyn audaratyndardyng sany 5,7 mln  ghana. Qorlar salymshylardy yntalandy­ryp, jana qatysushylardy tartudyng or­nyna, salymshylardy birinen-biri auysty­ryp alumen әuestenip ketti.  Sonymen qatar jeke zeynetaqy esep­shot­taryn basqarudaghy jariyalylyq pen ashyqtyqty qamtamasyz etu Birynghay jiy­naqtaushy zeynetaqy qorynyng basty min­de­tining birine ainalady. Búl qordyng qúryl­tayshysy jәne aksioneri QR Ýkimeti bo­lady. Qordyng zeynetaqy aktivterin bas­qaru - Últtyq Bankke tapsyrylady. Al Últtyq Bankting Últtyq qordy basqaruda ýlken tәjiriybesi bar ekeni belgili.
Birynghay jinaqtaushy zeynetaqy qory da Últtyq qor siyaqty últtyn, halyqtyng strategiyalyq jinaghy. Al investisiyalyq strategiyany zeynetaqy aktivterin basqaru jónindegi Kenes bekitedi. Kenesti qúru tu­raly sheshimdi Elbasy qabyldaydy. Ózgeris­terden qorqudyng qajeti joq, zeynetaqy ak­tivterining býtindey saqtaluy men iyn­ves­tisiyalyq tabystarynyng úlghangyna memle­ket kepildik beredi.

Al zeynet jasyn tenestiru mәselesi bo­yyn­sha qazirgi tanda yntymaqty jýie ayaq­talu satysynda túrghandyqtan, uaqyt óte azamattardy jinaqtaushy zeynetaqy jýie­simen qamtugha basa kónil bólinip otyr. Últ­tyq jәne sheteldik sarapshylar jýrgizgen zertteuler boyynsha eger qazirgi qolda­nys­taghy zeynetaqy jýiesi qalatyn bolsa, zey­netaqy tólemderin ósirmek týgili, osy ký­yin­de saqtap qaludyng ózi qiyngha soqpaq. Birinshiden, ortasha ómir sýru jasynyng úlghangy, júmys isteytin әielder sanynyng ósui siyaqty әlem elderinde bayqalghan ýr­dister bizde de oryn aldy. Birqatar Europa elderi әielderding zeynet jasyn 65-ten 67 jasqa deyin kóterudi josparlauda. Qazirgi tanda jinaqtaushy zeynetaqy jýiesinde әielderding ýlesi 45%. Olardyng ortasha zeynetaqy jinaqtary er adam­dar­dan 25%-gha tómen. Áyelderding qajetti zey­netaqy jinaqtaryn toltyra almauynyng birden-bir sebebi - jinaqtau jýiesine qa­tysu merzimining jәne er azamattargha qara­ghanda jalaqysynyng az boluy. Halyqaralyq sarapshylardyng úsynysy boyynsha, әiel­der qajetti zeynetaqy jinaghyn jinau ýshin eng kemi búl jýiege 30-35 jyl boyy túraqty qa­tysuy kerek. Sondyqtan keleshekte tiyisti dengeyde zeynetaqy aludy qamtamasyz etu ýshin zeynet jasyn úlghaytu - qajettilik dep týsingen jón. Zang jobasyn Mәjilis deputattary bi­rinshi oqylymda maqúldady. Onda zeynet­kerlikke shyghu kezenin әr jyl sayyn 6 aigha úzartu arqyly on jyldyng kóleminde sheshu turaly úsynys bar. Endi Ýkimet zeynet ja­syna jaqyndaghan әielderdi júmyspen qam­tudy kózdeytin arnayy baghdarlama әzirlep jatyr. Múnymen birge zang jobasynda ziyandy óndiriste júmys isteytin azamattardy zey­netaqymen qamsyzdandyru mәselesin sheshu de kózdelgen. Yaghny júmys berushiler búl aza­mattardyng zeynetaqy jarnalaryna qo­symsha 5% mólsherinde mindetti kәsiptik jar­nalardy audarady degen jana norma úsynyldy. Búghan deyin ol erikti jarna tý­rinde jýrip, 4 myng adamdy qamtyghan. Jana ózgeris engizilse 135 mynday adam osy min­detti zeynetaqy jarnalarymen qamtama­-syz etiledi degen boljam bar.

- Ýkimet «Agrobiznes - 2020» salalyq baghdarlamasyn qabyldady. El qazynasynan auyl sharuashylyghyn qoldaugha qyruar qara­jat qarastyrylyp otyr. Áytse de auyl sha­ruashylyghyn qoldaudyng 2014 jylgha deyingi baghdarlamasynyng әli ayaqtalmaghanyn bilemiz. Jana baghdarlamany merziminen búryn qa­byldaugha ne sebep?
- Agroónerkәsip keshenin damytudyng 2010-2014 jyldargha arnalghan salalyq bagh­darlamasy boyynsha aitarlyqtay nәtiy­jelerge qol jetkizildi. Atalghan saladaghy enbek ónimdiligi eselene týsti, eksporttyng ýlesi artty. Elimizding azyq-týlik qauipsiz­digin qamtamasyz etuge qatysty infraqúry­lymdyq, ghylymy alghysharttar jasaldy. Auyl sharuashylyghy ónimderine degen jahandyq súranystyng ósip otyrghan qazirgi jaghdayynda Qazaqstannyng azyq-týlik ón­dirisine tyng serpilis qajet. Búl orayda, Elbasymyzdyng agroónerkәsip keshenining damu kókjiyegin qayta qarap, jana strate­giyalyq maqsattardy iske asyru turaly Ýki­metting aldyna qoyghan tapsyrmasy bar. Sonday-aq Keden odaghy jaghdayynda jәne Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiru qarsa­nynda agroónerkәsip keshenin týbegeyli janghyrtudyn, janadan salalyq baghdarla­many әzirleuding qajettiligi tuyndady. Osy­ghan baylanysty, joghary tehnologiyalardy damytu, bәsekege qabilettilikti arttyru ón­diristing aldyna qoyylatyn negizgi mindetter bolyp tabylady. Elbasy tapsyrmasy boyynsha jana bagh­darlamany aqpan aiynda Ýkimette bekittik. Búl qújat jobasy elimizding barlyq ónirle­rinde jan-jaqty talqylaudan ótti. Sharua­lardyn, kәsipkerlerdin, qarjy úiymdary ókilderining úsynystary eskerildi.
Baghdarlamada salany memlekettik qol­daudyng quatty tetikteri qarastyrylghan. Onyng osyghan deyin qabyldanghan salalyq baghdarlamadan aiyrmashylyghy agroóner­kәsip kesheni subektilerining bәsekege qabi­lettiligin arttyru ýshin qajetti jaghday tu­ghyzugha baghyttaluynda. Múnda agroónerkә­sip keshenin memlekettik qoldaudyng jana baghyty - qarjylyq sauyqtyru qolgha aly­nyp otyr. Yaghny auyl sharuashylyghy tauaryn óndirushiler bereshekterin qaytarugha, ne­siyelerin qayta qúrylymdau, qayta qarjy­landyru arqyly qarjylyq jaghdayyn sa­uyq­tyrugha jol ashylady. Búl maqsatqa 375 mlrd tenge kózdelgen.  Iske asyrylatyn taghy bir manyzdy baghyt - agroónerkәsip subektileri ýshin astyq ónimderin saqtau, qarjylyq qyzmetterge qol jetkizu siyaqty mindetterdi sheshu ýshin subsidiyalaudyng jana týrlerining qolda­nyluy. Oghan 2 trln tengeden astam qarajat, yaghny osy baghdarlamagha bólingen barlyq qarjynyng 74 payyzy baghyttalyp otyr. Al agroónerkәsip keshenining basym sa­lalarynda, jana kәsiporyn salugha arnalghan investisiyalyq jobalardyng qarjylyq shyghynyn azaytu ýshin, ishinara júmsalghan shyghyndy óteu jóninde memlekettik qoldau kórsetiledi. 2020 jylgha qaray subsidiyalau kólemi 4,5 esege artatyn bolady. Sonymen qatar fitosanitariyalyq, veterinarlyq qauipsizdikti kýsheytuge qomaqty qarajat bó­lindi. Naqtyraq aitqanda, memleketting mindeti - agrobiznesting damuyna qajetti bar­lyq jaghdaydy jasau.
Qazirgi tanda agroónerkәsip salasynda júmys istep jýrgen shaghyn jәne orta kә­siporyn iyelerining 30 payyzy qarjy kóz­derine qoldary jetpeydi. Búl ýshin subsiy­diyalau, payyzdyq mólsherlemeni kepil­den­diru әri saqtandyru, qarjylyq sauyqtyru siyaqty barlyq tetikter paydalanylyp, búryn-sondy bolmaghan kómekter beriledi. Múnday tyng qadamgha barlyghy 3 trln 122 mlrd tenge josparlandy. Sóitip, baghdarlamany iske asyru nәtiy­jesinde, auyl sharuashylyghy ónimderi ón­dirisining kólemi 1,5 esege, enbek ónimdiligi 3 esege, auyl sharuashylyghy ónimderin sa­tudan týsetin eksporttyq tabysty 20 pa­yyzgha ósiruge, ishki naryqty 80 payyz den­geyinde negizgi azyq-týlik ónimderimen qam­ta­masyz etu mýmkindigi tuady. Endi bagh­darlamany jergilikti jerlerde tiyimdi iske asyryluyna basa mәn berilui tiyis. Son­dyq­tan da salalyq ministrlikter men ónir basshylaryna qatang talap qoyyldy.

- Ótken jyldyng sonynda «Núr Otan» partiyasynyng jiynynda sóilegen sózinizde «quatty ónirler - elimizding ekonomikalyq jәne әleumettik janghyruynyng negizi» degen ediniz. Osy orayda túnghysh ret óz aldyna Ónirlik damu ministrligi qúryldy. Sәl bú­rynyraqta dayyndalghan monoqalalardy damytu baghdarlamasyn oryndau atalghan miy­nistrlikke mindetteldi. Degenmen baghdarla­magha enbey qalghan shaghyn qalalardyng jaghdayy qalay bolmaq?
- Elbasynyng Jarlyghy boyynsha qú­rylghan Ónirlik damu ministrligi aimaqtyq damu mәseleleri, onyng ishinde ekonomikalyq ósim nýktelerin nyghaytu, kәsipkerlikti da­mytu, túrghyn ýy kommunaldyq sharuashy­lyghyn janghyrtu, túrghyn ýy qúrylysy, jergilikti ózin-ózi basqaru mәselelerin ret­teude negizgi ýilestirushi memlekettik organ bolyp tabylady. Biz ótken jyly monoqa­lalardy damytu baghdarlamasyn bekittik. Tizimge engen 27 qalanyng ekonomikasyn әrtaraptandyru, shaghyn jәne orta biznesti qoldau, әleumettik jәne injenerlik infra­qúrylymdardy damytu, investisiyalyq jobalardy iske asyru, júmyssyzdyqty azay­tu ýshin tek biylghy jyldyng ózinde 38 mlrd tenge bólindi. Aldaghy eki jylgha qosym­sha 100 mlrd tengege juyq qarajat júm­salatyn bolady. Biz ol qalalarda belsendi júmys istep túrghan shaghyn kәsiporyndar sanyn 4 ese úlghaytudy mindet etip qoydyq. Dәl qazir monoqalalar tizbesine enbey qalghan shaghyn qalalardy damytudyng 2020 jylgha deyingi arnayy baghdarlamacyn әzir­leu jýrip jatyr. Búl túrghyda Memleket bas­shysynyng Ýkimetke bergen naqty tap­syr­masy bar. Qazirgi tanda elimizde baghdar­lamalyq qújattarmen qamtylmaghan shaghyn qalalardyng sany - 41. Árbir shaghyn sha­hardyng ekonomikalyq, infraqúrylym­dyq, demografiyalyq erekshelikteri zer­delengen son, tiyisti sheshim qabyldaymyz.

- Ortalyqtan bes mynnan astam mem­lekettik qyzmetker ónirlerge baryp júmys isteydi degen mәsele kóterilude. Memlekettik biylikti ortalyqsyzdandyru reformasy qalay jýzege asady? Qazir auyldyq jerlerdegi mamandar júmyssyz qalamyz ba dep alandap otyr. Osy mәselening jay-japsaryn týsindirip aitsanyz.
- Biz juyrda ghana jergilikti ózin-ózi basqarudy damytu jәne memlekettik basqaru organdary arasyndaghy ókilettikterding ara­jigin ajyratu mәselelerine qatysty eki manyzdy zang jobasyn Ýkimette maqúldadyq. Olar Parlament Mәjilisining qarauyna en­gizildi. Zang jobasy boyynsha memlekettik basqaru dengeyleri arasyndaghy birin-biri qaytalaytyn funksiyalar alynyp tastalady jәne birqatar ókilettikter ortalyqtan ónir­lerge ótetin bolady. Soghan sәikes, or­ta­lyqtan ónirlerge 5 mynnan asa shtattyq birlik beriledi. Áriyne, ortalyq jәne jergilikti atqarushy organdardyng qúrylymy qayta qaralady, alayda búl ónirlerdegi osynsha azamattar júmyssyz qalady degen sóz emes, óitkeni qosymsha bólinip otyrghan shtattyq birlik bar. Naqtylay aitqanda, ortalyqta, yaghny ministrlik dengeyinde memlekettik retteu salasyndaghy baqylau, qadaghalau, qoghamdyq tәr­tip, әleumettik kómek siyaqty azamat­tardyng qauipsizdigimen tikeley baylanysty jekelegen ókilettikter, kedendik, salyqtyq retteu siyaqty strategiyalyq funksiyalar qalady. Al ortalyqtan oblysqa, oblystan audangha, audannan auylgha densaulyq, auyl sharuashylyghy, kólik salasyndaghy birqatar qyzmet týrlerin liysenziyalau, attestasiyalau, oralman, qonys audarushy mәrtebesin beru turaly sheshimderdi qabyldau, sporttyq úiymdardyng qyzmetin ýilestiru, mýge­dek­terge kómek úiymdastyru siyaqty kóptegen funksiyalar úsynylady. Jalpy, auyldyq okrugter әkimderine beriletin funksiyalardy eskere otyryp, 66 funksiya zannamalyq týrde bekitu qarastyryluda. Búghan qosa, biyl audandyq manyzdaghy qalalardyn, auyl­dyq әkimderding saylauy ótedi. Ákim­derdi saylau arqyly jergilikti mәselelerdi sheshude sol ónir túrghyndarynyng róli ar­tady. Ákimderge auyldyng kiris kózderin qa­lyptastyru qúqyghy da jýkteledi. Ákimdik­terding iyeligindegi menshikti jalgha beru, aiyp­púldardyng jekelegen týrleri, syrtqy jar­nama ornalastyru ýshin tólemder siyaq­ty, t.b. kiris kózderi әkimning ekonomika­lyq jәne qarjylyq derbestigin arttyrsa, halyq ta ol qarajattyng qayda, qalaysha júmsalghanynan habardar bolugha mýmkinshilik alady.

- Eng ózekti mәselening biri - halyqty qoljetimdi baspanamen qamtamasyz etu. Búl orayda janadan baghdarlama qabyldandy, onyng bolashaghy qanday? Ortasha tabysy bar azamattar arzan baspanagha shynymen qol jetkize ala ma?
- Baspana problemasy - sóz joq, әrbir adamgha qatysy bar әleumettik ótkir mәse­lening biri. Óitkeni basynda ýii, túraqty júmysy bar otbasynyng kónil kýii de, túr­mysy da jayly. Sondyqtan memlekettik dengeyde elimizde túrghyn ýy qúrylysyn da­mytugha qatysty birneshe manyzdy baghdar­lamalar qabyldandy jәne tiyisti qarajatpen qamtamasyz etildi. Olar óz dengeyinde jeke túrghyn ýy qúrylysyn yntalandyru, ipote­kalyq naryqtaghy túraqtylyqty qamtama­syz etu, ýleskerlerding qúqyqtaryn qorghau, túrghyn ýy qúrylys jinaqtary jýiesin damytu siyaqty negizgi mindetterin oryndaugha baghyttalghan. Atalmysh dengeyde jýrgizilgen jýieli is-sharalardyng nәtiyjesinde 2005 jyldan beri qaray elimizde jalpy alany 50 mln sharshy metrden astam túrghyn ýy pay­dalanugha berilgen eken. Búl - az kórsetkish emes.  Jana baghdarlamanyng mindeti - aty aityp túrghanday, halyqty baghasy arzan, qoljetimdi ýimen qamtamasyz etu. Ol ýshin súranysqa say úsynysty da rettep otyru kerek. Jana qadam óz kezeginde túrghyn ýy qúrylys jinaqtary jelisi jәne Qazaqstan ipotekalyq kompaniyasy arqyly birneshe baghyt boyynsha iske asyryluda. Túrghyn ýy jinaqtary jelisi arqyly halyqtyng barlyq sanattary ýshin ýy salynatyn bolsa, bagh­darlamanyng odan bólek, kommunaldyq túr­ghyn ýy kezeginde túrghandargha, jas otbasy­largha, jalgha beriletin túrghyn ýi, apatty jaghdaydaghy ýilerdi búza otyryp, әleumettik túrghyn ýy salu, jeke túrghyn ýy qúrylysyn yntalandyru, injenerlik - kommunika­siya­lyq infraqúrylymdardy damytu siyaq­ty baghyttary bar. Baghdarlama boyynsha ortasha tabysy bar azamattardyng túrghyn ýy aluyna mýmkin­dikteri jeterlik. Naqtylap aitsaq, salynyp jatqan túrghyn ýiding alany 35 sharshy metrden 75 sharshy metrge deyin. Ár sharshy metri 80 mynnan 100 myng tenge shamasynda belgilendi. Ortasha ailyq tólemning mólsheri baghdarlamanyng baghyttary boyynsha 30 myng tengeden bastap 50 myng tengege deyin ba­rady. Ipotekalyq nesie boyynsha tólem qúny - 86 myng tenge. Búl qalyng kópshilik ýshin qoljetimdi bagha dep oilaymyn. Jana baghdarlama boyynsha 2020 jylgha qaray jalpy alany 63 mln sharshy metr túrghyn ýy salu josparlanyp jatyr. Shamamen, 1 mln otbasy túrghyn ýy jaghdayyn jaqsartady dep kýtilude. Otandyq qúrylys materialda­ry­nyng ishki naryqtaghy ýlesi 65%-dan 90%-gha deyin artady. Biyl baghdarlamany iske asy­rugha respublikalyq budjetten 107 mlrd tenge bólindi. 6,6 mln sharshy metr jana túrghyn ýy paydalanugha beriledi. Jyldyng sonyna deyin 7 túrghyn ýy qúrylysy kom­binatyn iske qosu josparlanyp otyr.

- 2017 jylghy «EKSPO» kórmesin ótkizu qúqyghyn jenip aldyq. Halyqaralyq manyzy bar shara, әriyne, elimizding bedeline, әlemdik arenadaghy abyroyyna ýstemdik qosary sózsiz. Degenmen atalghan shara ekonomikamyzdyng damuyna, jekelegen azamattardyng әl-auqa­tyn arttyrugha qanday mýmkindikter beredi?
- Bir jarym ghasyrdan astam tarihy bar «EKSPO» kórmesi -  halyqaralyq manyzy boyynsha әlemdegi eng iri ekonomikalyq forumdarmen salystyrugha bolady, al tar­tymdylyghy jaghynan Olimpiadalyq oiyn­dar men futboldan әlem chempionatynan keyin ýshinshi orynda túrghan eng iri, bedeldi oqighalardyng biri. Múnday sharalargha alty qúrlyqtan milliondaghan adam jinalady. Onda әlemning barlyq elderi tehnologiyalyq, ghylymi, mәdeny jetistikterin pash ete otyryp, jahandyq damudyng jana tәrtibin qalyptastyrady desek te qatelespeymiz.
Áriyne, búl kórme әlem elderining bizge kórsetken shynayy senimimen birge, elimizge asa zor jauapkershilik jýkteydi. 2017 jyl­dyng mausymynan bastap ýsh ay boyy ótetin kórmege 100-ge tarta memleketten 2-3 miyl­lion aralyghynda adam jinalady degen boljam bar. Kórmening Astanada ótui eli­mizding óndirisi men ónerkәsibin jana satygha kóteruge yqpal etedi. Qazirgi tanda әlemde energiya tapshylyghy aiqyn sezilude. Men osyghan deyin aityp kettim, bizding elimizding barlyq aimaghynda tabighy energiya kózderin alugha mýmindik mol. Osy orayda, kórmege «Bolashaq energiyasy» taqyrybyn úsynghan Qazaqstan әlemdik dengeydegi mәseleni qoz­ghaydy. Bizge janartylmaly quat kózderin óndiru ýshin qosymsha investisiya tartudyng mýmkindigi zor. Búl óz kezeginde Elbasy­myz­dyng «Jasyl energiyany» damytu turaly jahandyq bastamasyn jalghastyrady. Son­dyqtan Qazaqstan óz jerinde eng iri joghary tehnologiyalyq kórmening ótuine kýsh salatyn bolady. Sonday-aq EKSPO arqyly elimiz jana tehnologiyalar men innovasiyalargha qol jetkizip qana qoymay, shaghyn jәne orta biyz­nesting damuyna, jana júmys oryndary­nyng ashyluyna, astana infraqúrylymy­nyng damuyna, sheteldik turisterge últtyq dәstýrlerimizdi dәripteuge, qonaqjayly­lyghymyzdy kórsetuge mýmkindik alady. Bý­ginde kórmeni úiymdastyru men ótkizu mәseleleri boyynsha Memlekettik komissiya qúryldy, úzaqmerzimdi Últtyq jospar qabyldandy. «Astana EKSPO - 2017» Últtyq kompaniyasy júmysyn bastady. Últ­tyq jospargha sәikes, biz biylghy jyl­dyng sonyna deyin Tirkeu qújattamasyn bekituge, kórmeni tirketuge jәne Halyqara­lyq kórmeler burosynyng resmy logo­tiy­pin, tuyn alugha tiyispiz.

- Búiyrtsa, Dýniyejýzilik sauda úiymy­-na ótkeli jatyrmyz. Kelissózderdi ayaqtau qay merzimge josparlanyp otyr? Birynghay eko­nomikalyq kenistik pen Kedendik odaq aya­synda әlemdik úiymmen baylanysymyz qalay órbimek?
- Býgingi tanda Qazaqstannyng Dýniye­jýzilik sauda úiymyna kirui boyynsha tiyisti júmystardyng negizgi bóligi enserilip qaldy jәne kelissózder jýrgizu prosesi ayaqtalugha jaqyndady. Úiymgha mýshe memleketterding barlyghymen tauarlar men qyzmet týrlerining bizding ishki naryqqa kelui turasyndaghy eki­jaqty kelissózder tolyghymen ayaqtaldy. Al auyl sharuashylyghy jәne taghy basqa da jýieler mәseleleri boyynsha el mýddesin qorghau maqsatynda kópjaqty kelissózder jalghasuda. Olar, negizinen, subsidiyalar beru, sanitarlyq jәne fitosanitarlyq talaptar, sauda salasyndaghy tehnikalyq kedergiler, auyl sharuashylyghyn qoldaudyng kólemi siyaqty bizding últtyq ekonomiy­ka­myzdyng damu jaghdayyna tikeley әser etetin óte sezimtal mәseleler. Sondyqtan kelis­sózderdi ayaqtau merzimi DSÚ-gha mýshe mem­lekettermen kelissózderding nәtiyjesine bay­lanysty bolyp otyr.
Al Keden odaghy men Birynghay ekono­mikalyq kenistik ayasyndaghy integrasiya­lyq ýderisterge kelsek, Keden odaghy elderi 2011 jyly Kedendik odaqtyng kópjaqty sauda jýiesi ayasynda júmys isteui turaly shartqa qol qoyghan. Atalghan sharttyng erejelerine sәikes, DSÚ-gha kirgen elderding mindettemeleri Euraziyalyq ekonomikalyq komissiyanyng qúzyryna jatatyn bolsa, onda Keden odaghynyng kelisim bazasynyng bóligi retinde tabylady. Demek, DSÚ-gha kirgen Keden odaghy memleketterining min­dettemeleri odaqtyng shartyna sәikes ýi­lestiriledi. Osyghan baylanysty, óz kezeginde Keden odaghy elderi qabyldanatyn min­det­temeler turaly birin-biri habardar etip oty­rulary tiyis.

- Jurnalistik qyzmetimizge baylanys­ty ýkimettik jiyndardan, sizding resmy say­tynyzdan kórip, baqylap otyramyz, Ýkimet otyrystaryn memlekettik tilde jýr­gizip kelesiz. Qoghamdyq pikir múny joghary bagha­lady. Tildik mәselege, onyng ishinde latyn әlipbiyine kóshuge kózqarasynyz qanday?
Ýide balalarynyzben qay tilde sóilesesiz?
- Halqymyzdyng bolashaghy ýshin latyn grafikasyna kóshuding ruhany jәne sayasy mәni zor. Búl jóninde Memleket basshysy da ózining kesimdi oiyn bildirip, 2025 jyldan bastap әlipbiyimizdi latyn qarpine kóshiruge kirisu qajettigin qadap aitty. Mening jeke pikirimdi bilginiz kelse, men búl iydeyany to­lyq qoldaymyn. Biraq múnyng bir kýndik sharua emes ekenin eskeru kerek. Ol - ýlken dayyndyqpen, әbden zerttelip, oilasty­rylyp jýrgizilui tiyis shara.
Elbasynyng Jarlyghyna sәikes qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru jó­nindegi memlekettik komissiya aghymdaghy jyl­ghy qyrkýiek aiyna deyin qúrylatyn bolady. Qazirgi uaqytta, Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru mәselesin zerdeleu jәne pysyqtau jónindegi vedomstvoaralyq júmys tobynyng erejesi men qúramyn әzir­ledi. Júmys tobynyng qúramyna mýddeli vedomstvolardyng jauapty túlghalary, de­putattar, ghalymdar men til mamandary tar­tylyp otyr.  Búdan basqa, qazaq әlipbiyin latyn gra­fikasyna kóshiru jónindegi ghylymy jәne oqu-әdistemelik júmysty úiymdastyru jónindegi júmys toby qyzmetine kiristi. Soghan sәikes tiyisti úsynystardy әzirleytin lingvistikalyq komissiyanyng qúramy bekitildi.Týptep kelgende, búl - qazaq tili­ning bolashaghy ýshin jasalyp otyrghan ma­nyzdy qadamnyng biri. Áriyne, qazaq tilining biylik tarmaqtaryndaghy qoldanys ayasyn keneytude, til sayasatyn memlekettik den­gey­de damytudyng manyzy airyqsha. Osy túrghydan alghanda ýkimettik jiyndardy is jýzinde qazaq tilinde ótkizuding tiyimdiligi men paydasy zor. Sondyqtan Ýkimetting ke­neytilgen otyrystarynyng qazaq tilinde ótuine erekshe nazar audarylyp keledi. Óz basym, kóptildilikti jaqtaymyn. Ba­lalarym da, nemerelerim de, qúdaygha shýkir, qazaq tilin biledi. Ýide qazaqsha da, oryssha da sóilese beremiz. Sonymen qatar aghylshyn tilin de mengergen. Men bolsam, osy jasqa kelgenshe til ýirenuden eshqashan jalyqqan emespin. Áli de bolsa aghylshyn tilindegi bilimimdi jetildirudemin.

- Ózinizding ýnemi ústanatyn qanday da bir hobbiyiniz bar ma?
- Bala kezimnen әrtýrli tósbelgiler jiy­naugha erekshe qúmarttym. Sol qyzyghu­shy­lyghymnyng nәtiyjesi retinde býginde bes jýzden asa әrtýrli taqyryptaghy tósbelgi jiyntyghy bar. Eseye kele, qyzmet jagh­dayyna baylanysty respublika, Odaq kó­leminde jolsapargha jii shyghyp jýrdim. Keyde shetelge de jolym týsetin. El aralau, jer kóru әrtýrli elderding qaghaz jәne metall aqshalaryn jinaugha әuestendirdi. Búl saladaghy jetistigim de jaman emes. Al býginde túraqty týrde shúghyldanyp jýrgen hobbiyim joq. Ýnemi óndiriste, mem­lekettik qyzmette jýrgen son, oghan uaqyt ta­budyng ózi de qiyn. Degenmen qalt etken bos uaqytymda, jan sergiter jayau seruendi, hokkey oinaghandy únatamyn. Sonday-aq bala kezgi ainymas «dosymnyn» biri - kitap. Ony­men «aqyldasyp otyrudan» esh jalyq­paymyn.
- Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan
Beysenbay TÁJIBAEV

«Ayqyn» gazeti