Álemdegi jahandanu ýrdisi elimizdegi kýlli salalargha aitarlyqtay әser etude. Onyng yqpaly, әsirese, bilim beru salasynda erekshe bayqalady. Qazaqstannyng ghylym men bilim jýiesi batystyq qalypqa (standartqa) kóshkeli mәsele, tipti, asqyna týskendey. Reformany jýzege asyrudy qolgha alghan adamdardyng tehnokrattyq oilauy saldarynan últtyng mәdeny qayta janghyru, qayta týleu qyzmeti búzyluda, onyng týp-tamyryna balta sha­byluda dese de bolady.Óitkeni, re­for­matorlardyng oilau jýiesi men dýniyetanymy, keltiretin uәjderi men negizdeulerine kónil audaratyn bolsaq, kelesi jaydy bayqaymyz: bizding joghary qyzmettegi sheneunikterimizding sanasynda innovasiyany kertartpa retindegi dәstýrshildikke qarama-qarsy maghynada týsinu keng oryn alghan. Rasynda, «innovasiya» degen sóz, ózi latyn tilinen tike­­ley audarghanda «janaru, ózgeru, janashyldyq» degen maghynany bil­di­redi. Búl termin bizding elimizde songhy on jyldyqta ghylymy júrtshylyq arasynda keng qoldanysqa ie boldy. Ony jii qoldanudyng sәnge ainalghany sonshalyqty, onyng astaryna ýniluden, mәn-maghynasyn ajyratudan qaldyq. Ol ózining bastapqy maghynalyq ayasynan shyghyp, metakategoriya dengeyine kóterilip ketti. Alayda, innovasiya mindetti týrde bizdegi bar dәstýrge qayshy dýnie me? Innovasiyanyng kýshi dәstýrding beriktigine, myzghymastyghyna qarsy túratyn ólshem retinde baghalanuy tiyis pe?

Álemdegi jahandanu ýrdisi elimizdegi kýlli salalargha aitarlyqtay әser etude. Onyng yqpaly, әsirese, bilim beru salasynda erekshe bayqalady. Qazaqstannyng ghylym men bilim jýiesi batystyq qalypqa (standartqa) kóshkeli mәsele, tipti, asqyna týskendey. Reformany jýzege asyrudy qolgha alghan adamdardyng tehnokrattyq oilauy saldarynan últtyng mәdeny qayta janghyru, qayta týleu qyzmeti búzyluda, onyng týp-tamyryna balta sha­byluda dese de bolady.Óitkeni, re­for­matorlardyng oilau jýiesi men dýniyetanymy, keltiretin uәjderi men negizdeulerine kónil audaratyn bolsaq, kelesi jaydy bayqaymyz: bizding joghary qyzmettegi sheneunikterimizding sanasynda innovasiyany kertartpa retindegi dәstýrshildikke qarama-qarsy maghynada týsinu keng oryn alghan. Rasynda, «innovasiya» degen sóz, ózi latyn tilinen tike­­ley audarghanda «janaru, ózgeru, janashyldyq» degen maghynany bil­di­redi. Búl termin bizding elimizde songhy on jyldyqta ghylymy júrtshylyq arasynda keng qoldanysqa ie boldy. Ony jii qoldanudyng sәnge ainalghany sonshalyqty, onyng astaryna ýniluden, mәn-maghynasyn ajyratudan qaldyq. Ol ózining bastapqy maghynalyq ayasynan shyghyp, metakategoriya dengeyine kóterilip ketti. Alayda, innovasiya mindetti týrde bizdegi bar dәstýrge qayshy dýnie me? Innovasiyanyng kýshi dәstýrding beriktigine, myzghymastyghyna qarsy túratyn ólshem retinde baghalanuy tiyis pe?

«Árbir sóz dýniyeni әleumettik úghudyng shartty tanbasy»

Býginde innovasiyalyq qúbylystargha qatysty qalyptasqan túraqty tezaurustyng (arnayy terminologiya) bolmauy ýlken qiyndyqtar tudyruda. Innovasiyanyng sinoniymi retinde janalyq engizu, janghyrtu (modernizasiya), janalyq, janashyldyq, janartu, janaru, janarys, tyng ózgeris, shygharmashylyq (kreativtilik), ónertap­qyshtyq siyaqty sózderdi qatar qoldanu oryn aldy. Sózder arasyndaghy tektik-týrlik qatynasty, qaysysy keng maghyna beretin giyperoniym, al, qaysysy jalqy mәndegi giponim ekendigin ajyrata almay әbden shatasa bastadyq. Innovasiya taqyryby sayasatkerler men jurnalisterding sýiikti taqyryby men ajyramas leksikasyna ainaldy. Re­seylik «Izvestiya» gazetining bir sholushysy aitqanday: «Pro innovasiy govoryat chashe, chem o futbole, no kajdyy pod innovasiyamy ponimaet chto-to svoe». Ásirese, bilim beru salasynda innovasiya sózi qoldanylyp jazylghan enbekter shash etekten. Qysqasy, innovasiya qazirgi qoghamnyng naghyz nyshandyq belgisi men bar bәleden qútqaratyn panaseyasyna ainaldy. Ataqty amerikandyq psiholog B. Skinnerding pikirinshe, «jana sózderding payda boluy qoghamdaghy qúndylyqtardyng ózgeru ny­shany, óitkeni, әrbir sóz dýniyeni әleumettik úghynudyng shartty tanbasy (markeri) bolyp tabylady». Ózgeris pisip jetilgende, ol ózin aishyqtaytyn jana sózderdi qajet etedi. Múnyng ózi innovasiya úghymyn aiqyn anyqtau qajettiligin tudyrady. Innovasiyanyng qay maghynasyna artyqshylyq beremiz? Qay týsinikti jón kóremiz? Innovasiyanyng ózine jәne onymen irgeles terminderge qatysty ana­ghúrlym jemisti týsindirmeni tandau arnayy teoriyalyq taldaudy talap etedi. Sondyqtan, qatardaghy oqyrman únata bermeytin keybir teoriyalyq mәselelerdi qozghaugha tura keledi.
Reseylik ghalymdardyng pikirinshe, «innovasiya» termiynin alghash ret ghy­lymy ainalymgha XIX ghasyrda antropologtar men etnograftar engizipti. Ózining bastapqy núsqasynda búl sóz, bir mәdeniyetting keybir elementterining ózge mәdeniyetke engiziluin bildirgen eken. Sebebi, ol uaqyttarda mәdeny antropologiya men etnografiyada evolusionizm teoriyasy ýstemdik etipti jәne mәdeny janaqúrylymdardy, mәdeny ózgeristi bir jaqty, tek ishki evolusiyalyq damu arqyly týsindirgen. Pisip jetilu barysynda tóltuma ónim dýniyege keledi. Búghan qarama-qarsy baghyt retinde qalyptasqan diffuzionizm teoriyasy mәdeny ózgeristerdi syrtqy әserler men diffuziya kanaldary arqyly beriletin kirme nәtiyje, yaghni, mәdeny auysu men syrttan engen mәdeny innovasiya dep eseptedi. Áleumettik damudyng mehanizmi retinde mәdeniyetting taraluy (diffuziya) men syrt jaqtan singen janalyqtardy paydalanu qarastyryldy.
HH ghasyrdyng basynda «innovasiya» termiyni ekonomikalyq ghylymdarda qoldanyla bastady. 1909 jyly nemis ghalymy V. Zombart ózining «Kapitalistik kәsipkerlik» degen ýlken maqalasynda, kәsipkerdi innovator retinde týsindiretin konsepsiyany negizdep berdi. Ásirese, innovasiya úghymynyng keng tarauy, júrtshylyqqa asa tanymal boluy avstriyalyq ekonomist Yozef Shumpeterding esimimen baylanysty. Onyng «Ekonomikalyq damu teoriyasy» (1912) atty enbeginde ekonomikalyq innovasiya týsinigi negizdeldi. Innovasiyalyq ýderisterding tolyq sipattamalary berildi. Ol innovasiyany jana materialdar men bólikterdi qoldanu, jana ýderister men úiymdastyrushylyq týrlerin engizu jәne jana naryqty ashugha negizdelgen barlyq jana kombinasiyalardyng kommersializasiyalanuy retinde anyqtady. Elementterding jana kombinasiyasy enbek ónimdiligin arttyrady, ekonomikalyq tabys әkeledi. Ary qaray, innovasiyalyq ýderister turaly keshendi kózqarastardyng damuy P.F. Druker, K. Leviyn, Dj. Zaltmen, X.G. Barnetta, R. Dankan jәne t.b. zertteushilerding esimimen baylanysty. Sonymen, innovasiya mәselesi úzaq uaqyttar boyy ekonomikalyq salagha qatysty qarastyrylyp keldi. Býgingi tanda da, ekonomikalyq payda әkeletin tehnologiyalyq janalyq nemese janalyq engizilumen tendestiriletin tehnikalyq-ekonomikalyq paradigma ýstemdik qúruda. Tehnosentrizm baghyty boyynsha innovasiya ónimdilikting negizgi qaynar kózi. Qarapayym adamdar da innovasiya retinde jana tehnika jetistikteri men tehnologiyalyq janalyqtardy týsinedi.
Innovasiya prosesinen bilim beru jýiesi de tys qalghan joq. HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda әlemde iri bilim reformalary jýzege asa bastady. Pe­­da­­gogikalyq innovatika siyaqty arnayy ghylymy salalar payda boldy. Búrynghy Kenes Odaghynda, HH gha­syrdyng 80 jyldarynan bastap bilim salasynda innovasiya týsinigi keng qol­danyla bastady. Pedagogika men bilim jýie­sin­degi әr týrli innovasiyalardy zertteu, aldynghy qatardaghy tәjiriybelerdi qorytu júmystary qolgha alyndy. Sinonim retin­de qatar qoldanylghan «bilim berudegi iyn­novasiya» men «pedagogikalyq innovasiya» terminderi ghylymy negizdelip, pedagogikanyng kategoriyalyq apparatyna endi.

Transúlttyq kompaniyalar ýshin transúltty, transetnos­ty túlgha kerek

Sonymen, biz innovasiyany qay maghynada týsinuge tiyispiz? Eger, ony bas­qa­rylatyn janartu, maqsatty ózgeris әri eskining qarsylyghyn jenuden túrady dep sanasaq, onda jýiedegi keri baylanysty eskeruding esh qajettigi joq. Tura әskery saladaghy siyaqty, tómendegiler komandirlerding әmirin mýltiksiz oryndauy, esh oilanbastan sózsiz baghynuy tiyis. Múnday jaghdayda jogharydaghy basshylardyng jay ghana búiryq berse jetkilikti dep oilauy әbden zandylyq. Alayda, azamattyq ómirde qol astyndaghylargha janalyq engizu men ózgeristerding qajettiligi turaly jay eskertu qaghazyn jiberu, telefonmen habardar etu, ne jana bir úiymdyq qúrylymdar qúrylsa (qúrylymdyq innovasiya), birden josparlanghan janarular iske asady dep kýtu naghyz anghyrttyq bolar edi. Oghan, kóp úzamay, basshylardyng  kózderi de jetedi. Aqparattyng tarau zandylyghy bas­tyqtyng aitqany búljytpay oryndalady dep dәmelenuding qate ekendigin kórsetedi.  Diny kitaptar izgi niyetpen tozaq­qa jol tóseuge bolatynyn aitady. Jaqsy iydeyanyng ózi praktika barysynda adam tanymastay búrmalanyp ketui mýmkin. Demek, әrbir basshy úsynylghan jana ózgeristerdi qaramaghyndaghylardyng qalay qabyldaytynyn bilip otyruy tiyis. Innovasiyalyq proseske úiym men mekemening barlyq bólimdegi әr adamyn tartu ghana tabysqa jeteleydi. Jeke adamnyng úiymdyq qayta qúrulargha óz ýlesin qosqan jaghdayda ghana, onyng jaqtasy әri qorghaushysy bolatynyn, jauapkershilikti birge bólisetinin praktika kórsetude. Psihologiyalyq túrghyda adam ózin, tek, obekt qana emes, onyng kózqarasyn, pikirin eskeretin subekt retinde qabyldauyn talap etedi. Eger, innovasiya «jogharydan» emes, újymnyng «ishinen», tómennen úsynylsa, onda janalyq engizuge qatysty ústanym, baghdar anaghúrlym ong bolar edi. Ghalymdardyng innovasiyany (innovatikany) teoriyalyq zertteu barysynda kelgen bas­ty qortyndylarynyng biri mynaday: jana bir nәrseni engizu eshqashan oqshaulanghan ortada jýzege aspaydy, kerisinshe, ol innovasiyalyq ýrdiske qatysatyn barlyq mýshelerding ózara әrekettestigine tyghyz baylanysty. Al, adam innovasiyalyq prosesting әri obektisi әri subektisi retinde tek qoghamda ghana emes, belgili bir mәdeniyette de tirshilik etetinin eskeretin bolsaq, onda últtyq mentaliytetten, әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerden attap ketu esh mýmkin emes. Syrttan әkelgendi oilanbastan tikeley mehanikalyq kóshiruding teris zardaptary turaly kóptegen mysaldar keltiruge bolar edi. Yaghni, etnomәdeny faktordy eskermeuding aqyry nege soghatynyn jauapty basshylar men menedjerler tereng týsinui tiyis. Innovasiyagha negativti reaksiyanyng boluy mәdeny jәne psihologiyalyq keder­gilerdi eskermeuden tuyndaydy. Jana ózgeristerding últtyq qúndylyq den­geyin­de jýretinin úmytpayyq. Mәselen, kredittik oqytu jýiesi Batys elderine tәn «individualizm», «tandau erki», «jeke jauapkershilik», «avtonomdyq (derbestik)», «rasionaldyq», «zang ýstemdiligi», «adam qúqyghy» jәne t.b. bas­ty qúndylyqtargha negizdelgen. Olay bolsa, oqyghan jastarymyz óz boyyna kәsiby bilimmen birge, batystyq qúndylyqtardy qatar sinirip jatqanyn eskeruimiz kerek. Psihologtardyng zertteuinshe, studenttik shaq adam dýniyetanymy qalyptasuy ýshin eng sezimtal («senzitivtik») kezen. Kózqaras negizinen osy kezde qalyptasady.
Bilim beru salasynda qyzmet etetin mamandar jahandanu ýderisining jaghymdy jaghymen qatar teris saldary baryn әste úmytpauymyz kerek. Mәselen, elimizding jastary sanasynda dәstýrli qúndylyqtardyng devalivasiyagha úshyrauy oryn aluda. Transúlttyq kompaniyalar ýshin últtyq teginen alshaqtaghan, otanshyldyq sezimi tómendeu transúltty, transetnos­ty túlgha tipterining kóbengi jaqsy, búl olardyng mýddelerine sәikes keledi.
Biz myna jaytty eshqashan esten shy­gharmauymyz kerek: bilim beru - mәdeniy-ta­rihy tәjiriybeni jetkizuding әmbebap tәsili, aldynghy úrpaqtyng keyingi úrpaqqa qaldyratyn syiy, әleumettik múragerlikting jalpy mehanizmi, belgili bir últtyq qún­dylyqtar men normalaryn saqtau men beru­ding joly. Sondyqtan, ekonomika, jaratylystanu salasyndaghy innovasiya týsinigin mehanikalyq túrghyda bilim beru salasynda tikeley kóshiruge bolmaydy. Fizikalyq әlemnen әleumettik әlemning ýlken aiyrmashylyghy bar. Aldynghy qatarly ghalymdar býginde zertteu әdisnamasy, filosofiyasy retindegi pozitivizm men tehnokratizmnen bas tartuda. Antipozitivtik, gumanistik ba­ghyt­taghy teoriyalyq ýlgilerge (modeli) kóshude. Jansyz, óli tabighatty zertteuden góri, әleumettik tirshilik iyesi retin­degi ózgermeli adam janyn zertteu anaghúr­lym kýrdeli. Adamgha qaraghanda atomdy zertteu әldeqayda onay. Qazaq ghylymy men mәdeniyetining kórnekti ókili marqúm Aqseleu Seydimbek aghamyz «Qazaqtyng kýy óneri» atty kitabynda : «...Tehnokrattyq damu últtyq ataulynyng bәrin kemirip, jalmap, obyp, qúrtyp barady... Al, ózindik qasiyetten airylghan últ óledi. Últty óltirmeytin onyng tóltuma mәde­niyeti ghana» - dep, kezinde ózining alandau­shylyghyn bildirgen edi. BÚÚ-nyng bilim, ghylym jәne mәdeniyet jónindegi Úiymy, yaghni, YuNESKO-nyng «Reforma jәne joghary bilimning damuy» (1995) atty baghdarlamalyq qújatynda: «Bilim beru­de sheteldik konsepsiyalar men qúndylyqtardy tikeley alyp paydalanu әri aimaqtyq jәne últtyq mәdeniyet pen filosofiyany eskermeuding týbi aparyp soghatyn teris saldary bar. Búl manyzdy qorytyndyny joghary bilim salasynda reforma jasap jatqan memleketter óz qaperine aluy tiyis» degen. YuNES­KO 2001 jyly mәdeny әraluandylyq jónindegi Jalpygha birdey deklarasiyany qabyldasa, al, 2003 jyly materialdyq emes mәdeny múrany qorghau turaly Konvensiyany qabyldady. Býgingi tanda biz­ding bilim beru salasynda tómendegidey qayshylyqtar oryn alyp otyr: birinshi, údayy úlghay ýstindegi jahandanu ýrdisi men belgili bir etnomәdeny órkeniyetting jetistigi bolyp tabylatyn últtyq-mәdeny múrany saqtau qajettiligi arasyndaghy qayshylyq; ekinshi, әlemdik bilim beru kenistigine kiriguden tuyndaghan talaptar men bilim jýiesi arqyly últtyq - mәdeny tóltumalyqty kelesi buyngha be­ru arasyndaghy qayshylyqtar; ýshinshi, jo­ghary bilim mazmúnyndaghy jalpy adam­zattyq pen etnostyq bólik arasalmaghy arasyndaghy qayshylyqtar; tórtinshi, bola­shaq mamandy dayarlaudaghy kәsiptik bólik pen etnomәdeny erekshelikterdi eskeretin túlghalyq bólikter arasyndaghy qayshylyqtar; besinshi, etnomәdeny bilim beruding damu baghyttary aiqyndalmauy jәne olardyng etnomәdeny bilim berudi teoriyalyq negizdeuge qajettiligi arasynda; altynshy, etnomәdeny bilim beru tәjiriybesinde jinaqtalghan jetistikter men kemshilikterding anyqtalmauy jәne olardyng joghary jәne orta mektep praktikasynda eskerilmeui arasyndaghy qayshylyqtar.

«Shala ózbek», «shala qyrghyz» joq, «shala qazaqtar bar»

Jalpy, jahandanu prosesi bir elderge aitarlyqtay payda әkel­geni­men, ózge bireulerge týrli auyrt­palyq pen qiyndyqtar tudyruda. Jahan­dandyrudyng subektisi beymәlim, jasyryn («anonimnosti globalizasiiy») siyaqty kóringenimen, onyng artynda belgili bir kýshter baryn kózi qaraqty adamdar jaqsy týsinip otyr. Shyn mәnin­de, barlyq memleketterdegi jay halyq oqighanyng barysyna әser etu mýmkindiginen aiyryluda. Qúddy adamdar belgisiz bir yqpaldy toptyng manipulyasiyalauy men basqaru obektisi ghana tәrizdi. Jahandanu ghalamdyq kólemde túlgha men әleumettik instituttardyng desubektilenuine әkep soghuda. Týpki maqsat halyq ýshin júmbaq dýniye.
Qazaqstan әlemdegi kóptegen elder siyaqty bilim beru jýiesin reformalaudy qolgha aldy. Búl salada júmys isteytin adamdar nebir ózgeristerdi óz bastarynan keshirude. Ásirese, joghary mektep týrli synaqtar jýrgizetin eksperiyment alanyna ainaldy. Ózgeris qarqynynyng jogharylyghy sonday, alynghan tәjiriybe nәtiyjesin ghylymy refleksiyalaugha mým­kindik joq. Maghynasyz innovasiyalardan da adamdar sharshaydy eken. Birin biri joqqa shygharatyn konsepsiyalar men teoriyalar, esh qisyngha kelmeytin, qay­shylyqqa toly sheshimder tómendegi oryndaushylardyng kýnkilin, ishki narazylyqtaryn tudyruda. Búl salany tastap ketkender de jeterlik.
Avtohton qazaqtar ýshin ghylym men bilim salasyndaghy ózgerister vesternizasiya («batystanu») retinde qabyldanuda. Búl jerde mynanday zandy bir súraq tuyndaydy: kez kelgen innovasiyany iygilik dep esepteuimiz kerek pe? Olay desek, onda jastarymyzdyng bir bóligining hidjab kiiin nege aiyptaymyz? Ol da, anyqtama boyynsha, mәdeny innovasiya ghoy. Batystyng innovasiyasyn qabyldap, Shyghystyng innovasiyasynan basymyzdy ala qashuymyz qanshalyqty dúrys? Jalpy, reformalargha ong qatynasty qalay qalyptastyramyz? Ol ýshin últ­­tyq salt-dәstýrlerge HHI ghasyrdaghy qo­gham­nyng innovasiyalyq dinamikasyna qarsy túratyn arhaizm, eskining elementi dep qaraudan bas tartuymyz kerek. Shyn mәnisinde, etnomәdeny dәstýrler әmbebap túraqtandyrushy jәne selektivti mehanizm retinde júmys isteydi. Olay bolsa, dәstýr men innovasiyany bir-birine qarsy qoigha bolmaydy. Reseylik ghalym Arutunov C.A.: «Lubaya tradisiya - eto byvshaya innovasiya, y lubaya innovasiya - v potensiy budushaya tradisiya. V samom dele, ny odna tradisionnaya cherta ne prisusha lubomu obshestvu iskoni, ona iymeet svoe nachalo, otkuda-to poyavilasi, sledovatelino, nekogda byla innovasiey. Y to, chto my vidim kak innovasii, libo ne prijiyvetsya v kuliture, otomret y zabudetsya, libo prijiyvetsya, so vre­menem perestanet smotretisya kak inno­­vasiya, a znachiyt, stanet tradisiey» degen eken. Demek, jahandanu prosesining teris saldaryn sheshim qabyldau qúqyghy bar biyliktegiler men qoghamdyq pikirdi jasaushy elitanyng sanasyna etnomәdeny bólikterdi engizu arqyly azaytugha bolady. Mamandardyng etnomәdeny sanasyn qalyptastyru, bilim beru jýiesining manyzdy bir mindeti boluy tiyis. Naq bilim beru jýiesinin, ony qalyptastyruda mýmkindigi ýlken. Býginde kóp úlysty (polietnosty) Qazaqstannyng jas buynyn әleumettendiruge tikeley atsalysatyn pedagogtar boyynda etnomәdeny qúzyrettilik qalyptastyrudy kózdeytin jana bilim strategiyasyn jasau qajettiligi tuyndap otyr.
Elimizding jana tarihyna kóz jýgirtsek, 1996 jyly Qazaqstan Respublikasy Pre­ziy­denti janyndaghy Memlekettik sayasat jónindegi Últtyq kenes «Qazaqstan Respublikasyndaghy etnomәdeny bilim» konsepsiyasyn bekitken edi (avtory J.Nau­ryzbay). Ony Elbasy N.Á.Nazarbaev óz Ókimimen maqúldady. Alayda, praktika kórsetkendey, búl tújyrymdama jas úrpaqtyng bógde aghymdargha ilesip ketuin toqtata almady. Onyng jas úr­­paq sanasyna bәlendey әseri bolmady. Nege? Óitkeni, pedagogtardyn, mamandardyn, sheneunikterding etno­mәdeny qúzyrettiligi jetispedi. Is pen úrannyng alshaqtyghy oryn aldy. Búghan kenestik shekpennen shyqqan últy qazaq professuralarynyng eki týrli, qosarlanghan standarttaghy әreketin qosynyz. Etnopsihologiya ghylymynda «etnofor» (etnofor) degen termin bar. Ol grekting «ethnos - taypa, halyq + italiyannyng fora - syrtqy, tys, aldy» degen birikken sózinen shyqqan. Onyng maghynasy belgili bir etnostyq mәdeniyet pen últtyq psihikanyng dara iyelenushisi degendi bildiredi. Bet kelbeti men psihologiyalyq qasiyetteri, sol últtyng mýshesi ekendigine esh shýbә tughyzbaytyn jәne atalmysh últtyng tili men salt-dәstýrin jetik biletin adamdar toby etnotiptik ókil retinde sanalady. Bizde boyynda qazaqtyqtyng kýlli elementterin saqtaghan   túlgha retinde qazir kimdi tanyp, moyyndarymyzdy bilmey jýrmiz. Kezinde әigili kenes ghalymy L. N. Gumiylev óz teoriyasynda etnosqa qarsy túratyn jýie retinde, bir-birimen syiyspaytyn etnostardyng qarym-qatynasqa týsuining nәtiyjesinde dýniyeni teris sezinu men dýniyeni teris tanugha negizdelgen «etnostyq qasiyetinen aiyrylghan qauymdastyq» turaly aitqan edi. Ol jana «hiymerli etnos» úghymyn engizdi. Hiymerlik etnostargha tәn erekshelik - olargha damu jәne úzaq tirshilik etu mýmkin emes, olar ydyrap ketedi, ózindik bir «etnostyq annigilyasiya» iske asady. Sondyqtan etnostyq qauymdastyqtyng osy týri erekshe bolyp tabylady. Hiymerlik etnosty hiymerlik individuumdar qúraydy. Osynday  «hiymerli individter» kez kelgen etnostyng ishinde kezdesip otyrady. Olardy qalay zerttemek kerek? Býgingi tanda, Resey Ghylym akademiyasynyng Etnologiya jәne antropologiya institutynyng ghalymdary (etnososiologiya jәne etnopsihologiya bólimining jetekshisi - N.A. Lebedeva) etnikalyq sәikestikting «anyqtyghy-belgisizdigi» («opredelennosti- neopredelennostiy») úghymy tónireginde belsendi zertteuler jýrgizude. Adam qanshalyqty ózin belgili bir últ ókili retinde sezinedi, anyqtaydy. Túlghanyng últtyq «Meni» qanday dәrejede? Últtyq anyqtaludy ashu ýshin shet elderde «salience of ethnic identity» úghymyn qoldanady eken (Miller & Brewer, 1984; Gaertner, 1994; Brown, 2000; Taylor, 2002 jәne t.b). Ghylymda etnostyq sәikestikting «ayqyndyghy» («anyqtyghy») týsinigi retinde negizinen individting óz etnosy qauymdastyghynyng ókili retinde subektivti sezinu dәrejesin aitady. Bizshe, biologiyalyq qazaqtardyng ózin qanshalyqty qazaq retinde («qazaqylyq») sezinuin týsinemiz.
Qazaqstandaghy Resey imperiyasynyng otarlau sayasaty, respublikanyng ekonomikasyna ghana emes, әleumettik-mәdeny ómirine de óz yqpalyn tiygizdi. Orystandyru sayasaty nәtiyjesinde últ ishinde óz dininen, tilinen, mәdeniyeti men tarihynan alshaqtaghan etnomarginal túlghalar («mәngýrtter») toby payda boldy. Bilim beru salasy baghdarlamalary men oqulyqtary orys mәdeniyeti men Resey tarihyna negizdeldi, últtyq mektepterding jabyluy, jazu әlipbiyining kirillisagha kóshui qazaqtyng halyq pedagogikasy, últtyq tәlim-tәrbiyesi jýiesine ýlken zardabyn tiygizdi. Mamandardy kәsiby dayarlau men oqytuda etnomәdeny qúzyrettilikti qalyptastyru eskerilmedi. Eskerilse de, búl mәselege ekinshi rettegi bolmashy nәrse dep qaraldy. Halyqtyng mәdeniy-ruhany qúndylyqtary men últtyq tarihyn tasymaldaushy, jalghastyrushy әri saqtaushysy bolyp tabylatyn ústazdyng ornyn jay múghalim, jogharydaghylar tapsyrmasyn bas shúlghyp oryndaushy pedagog-funksionerler basty. Nәtiyjesi belgili. Moyyndaugha tiyispiz: mәdeny transmissiyany atqarugha tiyis aldynghy buyn óz rólin dúrys atqara almady. Bauyrlas týrki halyqtary arasynan shala ózbek, shala qyrghyz, shala týrkimen siyaqty fenomender joq. Bizde ghana «shala qazaqtar» qúbylysy bar. Osy shala qazaqtardyng etnomәdeny túrghydaghy naghyz qazaqqa ainalu prosesi bizde kýrdeli jýrude. Paralleli eki týzu siyaqty ózara qiylyspay ketemiz be degen qaupimiz әli seyilgen joq. Qazaq bolyp tuylu jetkiliksiz, qazaq bolyp qalyptasu kerek!

Últtyng taghdyryn tehnokrattardyng qolyna beruge bolmaydy

Osydan on jyl búryn, 2003 jyldyng 17 mamyrynda Qazaqstan Respublikasynyng Industriyalyq - innovasiyalyq damuy­nyng 2003-2015 jylgha arnalghan strategiya­sy qabyldanghan edi. Búl strategiyany oidaghyday iske asyru ýshin elimizding ziyatkerlik resurstaryn tiyimdi paydala­nudyng manyzy zor ekeni belgili boldy. Elimizdegi industriyalyq-innovasiyalyq damu problemasyna baylanysty týrli ghylymy konferensiyalar úiymdastyryldy. Ghalymdardyng pikirlerinen oy týigenimiz, kez kelgen strategiyanyn, baghdarlamanyn, innovasiyalyq ýrdisterding iske asuy bir­neshe faktorlardyng yqpaly ayasynda ótedi eken. Alayda, biz kóbine sayasy nemese ekonomikalyq faktorlargha basa nazar audaryp, mәdeni, psihologiyalyq faktorlar eleusiz qalady. Ne bolmasa psihologiyalyq faktordyng mәni onsha joghary emes dep sanalynady. Al, shyn mәnisinde baghdarlamany jýzege asyru adamnyng sanasy men aqyl-oy qabiletine tikeley tәueldi bolyp keledi. Eng keremet baghdarlama, óte tamasha jazylghan zandar últtyq psihologiya erekshelikteri men mentaliyteti aldynda dәrmensiz. Keyde kýshti qarsylyq saldarynan josparlaushylar kýtkennen bólek nәtiyje shyghuy ne bolmasa óni ózgerilip basqa sipat aluy mýmkin. Álemde industriyalyq sayasat jýr­gizu tәjiriybesi bar Malayziya men Ontýstik Koreyanyng nәtiyjesi birdey dep aita almaysyz. Nege bir reforma, bir kózdegen maqsat әr halyqta әrtýrli sipattalady? Qazirgi tandaghy ghylymy bilimder kórsetkendey, qatang pragmatizm men tehnokratizmge negizdelgen, innovasiyanyng tehnokratiyalyq resepterin tura qoldanu, mәselen, bilim salasyna tikeley kóshiru qogham men túlgha damuynyng mindetterin sheshe almaydy. Kezinde, Resey ýkimetining basshysy bolghan V.S.Chernomyrdinning «Jaqsyraq bolghanyn qalap edik, biraq, әdettegidey bolyp shyqty» deytin әigi­li sózi el auzynda aforizmge ainalyp ketkenin bilemiz. Sonymen, innovasiyalyq zertteulerding klassikalyq konsepsiyalary men baghyttary innovasiyalyq qúbylystargha әleumettik-gumanitarlyq túrghydan keluding manyzdylyghyn kórsetedi.
Pedagogikalyq is-әreket adamgha bagh­dar­langhan qyzmet bolghandyqtan, inno­vasiyalyq bilim beru tehnologiyasy oghan qatysushy subektining túlghalyq erek­sheligin (últyn, tili men dilin, mәdeniyetin) eskerui tiyis. Demek, jalpy pedagogikalyq kәsiby qúzyrettilikting bir bóligi retinde etnomәdeny qúzyrettilikting manyzyn úmytugha bolmaydy. Jyl sayyn ýles salmaghy ósip kele jatqan qazaq shәkirtterin, kem degende memlekettik tildi dúrys men­gergen, últ mәdeniyetinen az da bolsa týsinigi bar pedagogtardyng oqytqany dúrys bolar edi. Ókinishke oray, kýni býginge deyin joghary mektepterde qazaq toby studentteri de-fakto oryssha oqugha mәjbýr. Kóbisining tilderi shúbarlanyp, búryn bilgen qazaq tilinen aiyryla bastaydy. Kәsiby qazaq tili qalyptasudyng ornyna jana bir «novoyaz» (aghylshynsha «Newspeak») qalyptasuda. Tipti, ata-júrtym dep Qa­zaqstandy ansap kelgen oralman bauyrlarymyz bayaghy zamandaghyday «orystanu» ýrdisine tap boluda. Olardyng Reseyding bir shetkeri aimaghyna, guberniyasyna týskendey psihologiyalyq әser alatyny sózsiz. Bilim beru әleumettik, mәdeny jәne túlghalyq determindelgen (sebeptelgen) prosess. Olay bolsa, ózgeriske úshyraytyn subektining barlyq jaqtary eleusiz qalmaghany dúrys. Kez kelgen innovasiyalyq josparlar eng aldymen, memleket qúrushy etnostyng (bizding jaghdayda - qazaqtardyn) últ­­tyq-mәdeny erekshelikteri men men­taliytetin eskere otyra jýzege asyryluy tiyis. Onyng ýstine, ghalymdar zerttegendey, dәstýr - kreativtilik pen konservativtilikting dialektikalyq birligi.
Bizding oiymyzsha, etnomәdeny qúzyret­tilik kәsiby qúzyrettilikting negizgi bir bóligi retinde sanaluy tiyis. Halyqaralyq ghylymy jәne mәdeniaralyq baylanystardyng qarqyny artqan sayyn әr aluan mәdeny ortada júmys isteuge qabiletti mamandardy dayarlaudyng manyzy arta týsedi. Sonday-aq, bolashaq mamandardyng Qazaqstandaghy etnosaralyq qatynas ýshin de týlekterdi janasha etnomәdeny dayarlau modelin (ýl­gisin) әzirleudi qolgha alu kerek. Uniy­ver­siytet týlekterining etnomәdeny qúzyret­tiligin qalyptastyru ýderisin jetildiru maqsatynda oqu josparlary men oqytu baghdarlamalarynda kross-mәdeny psihologiya, indiygendik psihologiya, qazaq últynyng psihologiyasy siyaqty pәnder arnayy kirgizilgeni jón bolar edi. Bizde ýnditanu, týriktanu, irantanu siyaqty mamandyqtar bar da, qazaqtanu degen mamandyqtar joq. «Qazaqtanu» Ghylymiy-zertteu institutyn ashu turaly mәsele kóterip jýrgen ghalymdardyng pikirin tehnokrattyq sheneunikter qúlaghyna iler emes. Últ ataulynyng bәrine jandary qas «progressivti» basshylar sheteldik ýlgilerdi kóshirudi ghana biledi. «Soghystyng taghdyryn esh­qashan әskeriylerge senip beruge» bolmaydy degendey, últtyng taghdyryn tehnokrattardyng qolyna beruge bolmaytynyna kóz jetude. Bilimdegi gumanitarizasiya degen qaghida jay úran ghana bolyp qaldy. Tipti, filosofiyany qajetsiz pәnder qataryna jatqyzu qaupi bar. Ásirese, halyqaralyq baylanyspen istes bolatyn mamandyqtar (shyghystanu, halyqaralyq qatynas, jurnalistika jә­ne t.b. fakulitetter) men sheteldik studentterdi dayarlaytyn fakulitetter ýshin etnomәdeny qúzyrettilik qalyptastyrugha qajet әdistemelik materialdar paketin әzirleuge kónil bólin­geni manyzdy. Áytpese, býgingi tanda elimizding jetekshi joghary oqu oryndarynyng tiptik oqu josparlary men baghdarlamalary bolashaq mamandarymyzdyng kәsiby oilauy men últtyq mәdeny oilauy arasyndaghy alshaqtyqty úlghaytyp  barady. Ózining tól mәdeniyeti men tilin mengermegen jana úrpaq qalyptassa, oghan tanqalmay-aq qoyayyq. Bizdegi bilim men ghylym sayasaty sony kózdep otyrghan tәrizdi ghoy.

Jaras Seyitnúr,
psihologiya ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz