الەمدەگى جاھاندانۋ ءۇردىسى ەلىمىزدەگى كۇللى سالالارعا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋدە. ونىڭ ىقپالى، اسىرەسە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەرەكشە بايقالادى. قازاقستاننىڭ عىلىم مەن ءبىلىم جۇيەسى باتىستىق قالىپقا (ستاندارتقا) كوشكەلى ماسەلە، ءتىپتى، اسقىنا تۇسكەندەي. رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا العان ادامداردىڭ تەحنوكراتتىق ويلاۋى سالدارىنان ۇلتتىڭ مادەني قايتا جاڭعىرۋ، قايتا تۇلەۋ قىزمەتى بۇزىلۋدا، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بالتا شا­بىلۋدا دەسە دە بولادى.ويتكەنى، رە­فور­ماتورلاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن دۇنيەتانىمى، كەلتىرەتىن ۋاجدەرى مەن نەگىزدەۋلەرىنە كوڭىل اۋداراتىن بولساق، كەلەسى جايدى بايقايمىز: ءبىزدىڭ جوعارى قىزمەتتەگى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ساناسىندا يننوۆاتسيانى كەرتارتپا رەتىندەگى داستۇرشىلدىككە قاراما-قارسى ماعىنادا ءتۇسىنۋ كەڭ ورىن العان. راسىندا، «يننوۆاتسيا» دەگەن ءسوز، ءوزى لاتىن تىلىنەن تىكە­­لەي اۋدارعاندا «جاڭارۋ، وزگەرۋ، جاڭاشىلدىق» دەگەن ماعىنانى بiل­دi­رەدi. بۇل تەرمين ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوڭعى ون جىلدىقتا عىلىمي جۇرتشىلىق اراسىندا كەڭ قولدانىسقا يە بولدى. ونى ءجيى قولدانۋدىڭ سانگە اينالعانى سونشالىقتى، ونىڭ استارىنا ۇڭىلۋدەن، ءمان-ماعىناسىن اجىراتۋدان قالدىق. ول ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىنالىق اياسىنان شىعىپ، مەتاكاتەگوريا دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ كەتتى. الايدا، يننوۆاتسيا مىندەتتى تۇردە بىزدەگى بار داستۇرگە قايشى دۇنيە مە؟ يننوۆاتسيانىڭ كۇشى ءداستۇردىڭ بەرىكتىگىنە، مىزعىماستىعىنا قارسى تۇراتىن ولشەم رەتىندە باعالانۋى ءتيىس پە؟

الەمدەگى جاھاندانۋ ءۇردىسى ەلىمىزدەگى كۇللى سالالارعا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋدە. ونىڭ ىقپالى، اسىرەسە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەرەكشە بايقالادى. قازاقستاننىڭ عىلىم مەن ءبىلىم جۇيەسى باتىستىق قالىپقا (ستاندارتقا) كوشكەلى ماسەلە، ءتىپتى، اسقىنا تۇسكەندەي. رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا العان ادامداردىڭ تەحنوكراتتىق ويلاۋى سالدارىنان ۇلتتىڭ مادەني قايتا جاڭعىرۋ، قايتا تۇلەۋ قىزمەتى بۇزىلۋدا، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بالتا شا­بىلۋدا دەسە دە بولادى.ويتكەنى، رە­فور­ماتورلاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن دۇنيەتانىمى، كەلتىرەتىن ۋاجدەرى مەن نەگىزدەۋلەرىنە كوڭىل اۋداراتىن بولساق، كەلەسى جايدى بايقايمىز: ءبىزدىڭ جوعارى قىزمەتتەگى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ساناسىندا يننوۆاتسيانى كەرتارتپا رەتىندەگى داستۇرشىلدىككە قاراما-قارسى ماعىنادا ءتۇسىنۋ كەڭ ورىن العان. راسىندا، «يننوۆاتسيا» دەگەن ءسوز، ءوزى لاتىن تىلىنەن تىكە­­لەي اۋدارعاندا «جاڭارۋ، وزگەرۋ، جاڭاشىلدىق» دەگەن ماعىنانى بiل­دi­رەدi. بۇل تەرمين ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوڭعى ون جىلدىقتا عىلىمي جۇرتشىلىق اراسىندا كەڭ قولدانىسقا يە بولدى. ونى ءجيى قولدانۋدىڭ سانگە اينالعانى سونشالىقتى، ونىڭ استارىنا ۇڭىلۋدەن، ءمان-ماعىناسىن اجىراتۋدان قالدىق. ول ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىنالىق اياسىنان شىعىپ، مەتاكاتەگوريا دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ كەتتى. الايدا، يننوۆاتسيا مىندەتتى تۇردە بىزدەگى بار داستۇرگە قايشى دۇنيە مە؟ يننوۆاتسيانىڭ كۇشى ءداستۇردىڭ بەرىكتىگىنە، مىزعىماستىعىنا قارسى تۇراتىن ولشەم رەتىندە باعالانۋى ءتيىس پە؟

«ءاربىر ءسوز دۇنيەنى الەۋمەتتىك ۇعۋدىڭ شارتتى تاڭباسى»

بۇگىندە يننوۆاتسيالىق قۇبىلىستارعا قاتىستى قالىپتاسقان تۇراقتى تەزاۋرۋستىڭ (ارنايى تەرمينولوگيا) بولماۋى ۇلكەن قيىندىقتار تۋدىرۋدا. يننوۆاتسيانىڭ ءسينونيمى رەتىندە جاڭالىق ەنگىزۋ، جاڭعىرتۋ (مودەرنيزاتسيا), جاڭالىق، جاڭاشىلدىق، جاڭارتۋ، جاڭارۋ، جاڭارىس، تىڭ وزگەرىس، شىعارماشىلىق (كرەاتيۆتىلىك), ونەرتاپ­قىشتىق سياقتى سوزدەردى قاتار قولدانۋ ورىن الدى. سوزدەر اراسىنداعى تەكتىك-تۇرلىك قاتىناستى، قايسىسى كەڭ ماعىنا بەرەتىن گيپەرونيم، ال، قايسىسى جالقى ماندەگى گيپونيم ەكەندىگىن اجىراتا الماي ابدەن شاتاسا باستادىق. يننوۆاتسيا تاقىرىبى ساياساتكەرلەر مەن جۋرناليستەردىڭ سۇيىكتى تاقىرىبى مەن اجىراماس لەكسيكاسىنا اينالدى. رە­سەيلىك «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ ءبىر شولۋشىسى ايتقانداي: «پرو يننوۆاتسي گوۆوريات چاششە، چەم و فۋتبولە، نو كاجدىي پود يننوۆاتسيامي پونيماەت چتو-تو سۆوە». اسىرەسە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا يننوۆاتسيا ءسوزى قولدانىلىپ جازىلعان ەڭبەكتەر شاش ەتەكتەن. قىسقاسى، يننوۆاتسيا قازىرگى قوعامنىڭ ناعىز نىشاندىق بەلگىسى مەن بار بالەدەن قۇتقاراتىن پاناتسەياسىنا اينالدى. اتاقتى امەريكاندىق پسيحولوگ ب. سكيننەردىڭ پىكىرىنشە، «جاڭا سوزدەردىڭ پايدا بولۋى قوعامداعى قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋ نى­شانى، ويتكەنى، ءاربىر ءسوز دۇنيەنى الەۋمەتتىك ۇعىنۋدىڭ شارتتى تاڭباسى (ماركەرى) بولىپ تابىلادى». وزگەرىس ءپىسىپ جەتىلگەندە، ول ءوزىن ايشىقتايتىن جاڭا سوزدەردى قاجەت ەتەدى. مۇنىڭ ءوزى يننوۆاتسيا ۇعىمىن ايقىن انىقتاۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. يننوۆاتسيانىڭ قاي ماعىناسىنا ارتىقشىلىق بەرەمىز؟ قاي تۇسىنىكتى ءجون كورەمىز؟ يننوۆاتسيانىڭ وزىنە جانە ونىمەن ىرگەلەس تەرميندەرگە قاتىستى انا­عۇرلىم جەمىستى تۇسىندىرمەنى تاڭداۋ ارنايى تەوريالىق تالداۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان، قاتارداعى وقىرمان ۇناتا بەرمەيتىن كەيبىر تەوريالىق ماسەلەلەردى قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى.
رەسەيلىك عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، «يننوۆاتسيا» تەرمينىن العاش رەت عى­لىمي اينالىمعا XIX عاسىردا انتروپولوگتار مەن ەتنوگرافتار ەنگىزىپتى. ءوزىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىندا بۇل ءسوز، ءبىر مادەنيەتتىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىنىڭ وزگە مادەنيەتكە ەنگىزىلۋىن بىلدىرگەن ەكەن. سەبەبى، ول ۋاقىتتاردا مادەني انتروپولوگيا مەن ەتنوگرافيادا ەۆوليۋتسيونيزم تەورياسى ۇستەمدىك ەتىپتى جانە مادەني جاڭاقۇرىلىمداردى، مادەني وزگەرىستى ءبىر جاقتى، تەك ىشكى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ارقىلى تۇسىندىرگەن. ءپىسىپ جەتىلۋ بارىسىندا ءتولتۋما ءونىم دۇنيەگە كەلەدى. بۇعان قاراما-قارسى باعىت رەتىندە قالىپتاسقان ديففۋزيونيزم تەورياسى مادەني وزگەرىستەردى سىرتقى اسەرلەر مەن ديففۋزيا كانالدارى ارقىلى بەرىلەتىن كىرمە ناتيجە، ياعني، مادەني اۋىسۋ مەن سىرتتان ەنگەن مادەني يننوۆاتسيا دەپ ەسەپتەدى. الەۋمەتتىك دامۋدىڭ مەحانيزمى رەتىندە مادەنيەتتىڭ تارالۋى (ديففۋزيا) مەن سىرت جاقتان سىڭگەن جاڭالىقتاردى پايدالانۋ قاراستىرىلدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا «يننوۆاتسيا» تەرمينى ەكونوميكالىق عىلىمداردا قولدانىلا باستادى. 1909 جىلى نەمىس عالىمى ۆ. زومبارت ءوزىنىڭ «كاپيتاليستىك كاسىپكەرلىك» دەگەن ۇلكەن ماقالاسىندا، كاسىپكەردى يننوۆاتور رەتىندە تۇسىندىرەتىن كونتسەپتسيانى نەگىزدەپ بەردى. اسىرەسە، يننوۆاتسيا ۇعىمىنىڭ كەڭ تاراۋى، جۇرتشىلىققا اسا تانىمال بولۋى اۆستريالىق ەكونوميست يوزەف شۋمپەتەردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ونىڭ «ەكونوميكالىق دامۋ تەورياسى» (1912) اتتى ەڭبەگىندە ەكونوميكالىق يننوۆاتسيا تۇسىنىگى نەگىزدەلدى. يننوۆاتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ تولىق سيپاتتامالارى بەرىلدى. ول يننوۆاتسيانى جاڭا ماتەريالدار مەن بولىكتەردى قولدانۋ، جاڭا ۇدەرىستەر مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق تۇرلەرىن ەنگىزۋ جانە جاڭا نارىقتى اشۋعا نەگىزدەلگەن بارلىق جاڭا كومبيناتسيالاردىڭ كوممەرتسياليزاتسيالانۋى رەتىندە انىقتادى. ەلەمەنتتەردىڭ جاڭا كومبيناتسياسى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرادى، ەكونوميكالىق تابىس اكەلەدى. ارى قاراي، يننوۆاتسيالىق ۇدەرىستەر تۋرالى كەشەندى كوزقاراستاردىڭ دامۋى پ.ف. درۋكەر، ك. لەۆين، دج. زالتمەن، X.گ. بارنەتتا، ر. دانكان جانە ت.ب. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. سونىمەن، يننوۆاتسيا ماسەلەسى ۇزاق ۋاقىتتار بويى ەكونوميكالىق سالاعا قاتىستى قاراستىرىلىپ كەلدى. بۇگىنگى تاڭدا دا، ەكونوميكالىق پايدا اكەلەتىن تەحنولوگيالىق جاڭالىق نەمەسە جاڭالىق ەنگىزىلۋمەن تەڭدەستىرىلەتىن تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق پاراديگما ۇستەمدىك قۇرۋدا. تەحنوتسەنتريزم باعىتى بويىنشا يننوۆاتسيا ونىمدىلىكتىڭ نەگىزگى قاينار كوزى. قاراپايىم ادامدار دا يننوۆاتسيا رەتىندە جاڭا تەحنيكا جەتىستىكتەرى مەن تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردى تۇسىنەدى.
يننوۆاتسيا پروتسەسىنەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دە تىس قالعان جوق. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الەمدە ءىرى ءبىلىم رەفورمالارى جۇزەگە اسا باستادى. پە­­دا­­گوگيكالىق يننوۆاتيكا سياقتى ارنايى عىلىمي سالالار پايدا بولدى. بۇرىڭعى كەڭەس وداعىندا، حح عا­سىردىڭ 80 جىلدارىنان باستاپ ءبىلىم سالاسىندا يننوۆاتسيا تۇسىنىگى كەڭ قول­دانىلا باستادى. پەداگوگيكا مەن ءبىلىم جۇيە­سىن­دەگى ءار ءتۇرلى يننوۆاتسيالاردى زەرتتەۋ، الدىڭعى قاتارداعى تاجىريبەلەردى قورىتۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. سينونيم رەتىن­دە قاتار قولدانىلعان «ءبىلىم بەرۋدەگى ين­نوۆاتسيا» مەن «پەداگوگيكالىق يننوۆاتسيا» تەرميندەرى عىلىمي نەگىزدەلىپ، پەداگوگيكانىڭ كاتەگوريالىق اپپاراتىنا ەندى.

ترانسۇلتتىق كومپانيالار ءۇشىن ترانسۇلتتى، ترانسەتنوس­تى تۇلعا كەرەك

سونىمەن، ءبىز يننوۆاتسيانى قاي ماعىنادا تۇسىنۋگە ءتيىسپىز؟ ەگەر، ونى باس­قا­رىلاتىن جاڭارتۋ، ماقساتتى وزگەرىس ءارى ەسكىنىڭ قارسىلىعىن جەڭۋدەن تۇرادى دەپ ساناساق، وندا جۇيەدەگى كەرى بايلانىستى ەسكەرۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق. تۋرا اسكەري سالاداعى سياقتى، تومەندەگىلەر كومانديرلەردىڭ ءامىرىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى، ەش ويلانباستان ءسوزسىز باعىنۋى ءتيىس. مۇنداي جاعدايدا جوعارىداعى باسشىلاردىڭ جاي عانا بۇيرىق بەرسە جەتكىلىكتى دەپ ويلاۋى ابدەن زاڭدىلىق. الايدا، ازاماتتىق ومىردە قول استىنداعىلارعا جاڭالىق ەنگىزۋ مەن وزگەرىستەردىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى جاي ەسكەرتۋ قاعازىن جىبەرۋ، تەلەفونمەن حاباردار ەتۋ، نە جاڭا ءبىر ۇيىمدىق قۇرىلىمدار قۇرىلسا (قۇرىلىمدىق يننوۆاتسيا), بىردەن جوسپارلانعان جاڭارۋلار ىسكە اسادى دەپ كۇتۋ ناعىز اڭعىرتتىق بولار ەدى. وعان، كوپ ۇزاماي، باسشىلاردىڭ  كوزدەرى دە جەتەدى. اقپاراتتىڭ تاراۋ زاڭدىلىعى باس­تىقتىڭ ايتقانى بۇلجىتپاي ورىندالادى دەپ دامەلەنۋدىڭ قاتە ەكەندىگىن كورسەتەدى.  دىني كىتاپتار ىزگى نيەتپەن توزاق­قا جول توسەۋگە بولاتىنىن ايتادى. جاقسى يدەيانىڭ ءوزى پراكتيكا بارىسىندا ادام تانىماستاي بۇرمالانىپ كەتۋى مۇمكىن. دەمەك، ءاربىر باسشى ۇسىنىلعان جاڭا وزگەرىستەردى قاراماعىنداعىلاردىڭ قالاي قابىلدايتىنىن ءبىلىپ وتىرۋى ءتيىس. يننوۆاتسيالىق پروتسەسكە ۇيىم مەن مەكەمەنىڭ بارلىق بولىمدەگى ءار ادامىن تارتۋ عانا تابىسقا جەتەلەيدى. جەكە ادامنىڭ ۇيىمدىق قايتا قۇرۋلارعا ءوز ۇلەسىن قوسقان جاعدايدا عانا، ونىڭ جاقتاسى ءارى قورعاۋشىسى بولاتىنىن، جاۋاپكەرشىلىكتى بىرگە بولىسەتىنىن پراكتيكا كورسەتۋدە. پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ادام ءوزىن، تەك، وبەكت قانا ەمەس، ونىڭ كوزقاراسىن، پىكىرىن ەسكەرەتىن سۋبەكت رەتىندە قابىلداۋىن تالاپ ەتەدى. ەگەر، يننوۆاتسيا «جوعارىدان» ەمەس، ۇجىمنىڭ «ىشىنەن»، تومەننەن ۇسىنىلسا، وندا جاڭالىق ەنگىزۋگە قاتىستى ۇستانىم، باعدار اناعۇرلىم وڭ بولار ەدى. عالىمداردىڭ يننوۆاتسيانى (يننوۆاتيكانى) تەوريالىق زەرتتەۋ بارىسىندا كەلگەن باس­تى قورتىندىلارىنىڭ ءبىرى مىناداي: جاڭا ءبىر نارسەنى ەنگىزۋ ەشقاشان وقشاۋلانعان ورتادا جۇزەگە اسپايدى، كەرىسىنشە، ول يننوۆاتسيالىق ۇردىسكە قاتىساتىن بارلىق مۇشەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگىنە تىعىز بايلانىستى. ال، ادام يننوۆاتسيالىق پروتسەستىڭ ءارى وبەكتىسى ءارى سۋبەكتىسى رەتىندە تەك قوعامدا عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتە دە تىرشىلىك ەتەتىنىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا ۇلتتىق مەنتاليتەتتەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردەن اتتاپ كەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. سىرتتان اكەلگەندى ويلانباستان تىكەلەي مەحانيكالىق كوشىرۋدىڭ تەرىس زارداپتارى تۋرالى كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولار ەدى. ياعني، ەتنومادەني فاكتوردى ەسكەرمەۋدىڭ اقىرى نەگە سوعاتىنىن جاۋاپتى باسشىلار مەن مەنەدجەرلەر تەرەڭ ءتۇسىنۋى ءتيىس. يننوۆاتسياعا نەگاتيۆتى رەاكتسيانىڭ بولۋى مادەني جانە پسيحولوگيالىق كەدەر­گىلەردى ەسكەرمەۋدەن تۋىندايدى. جاڭا وزگەرىستەردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىق دەڭ­گەيىن­دە جۇرەتىنىن ۇمىتپايىق. ماسەلەن، كرەديتتىك وقىتۋ جۇيەسى باتىس ەلدەرىنە ءتان «ينديۆيدۋاليزم»، «تاڭداۋ ەركى»، «جەكە جاۋاپكەرشىلىك»، «اۆتونومدىق (دەربەستىك)»، «راتسيونالدىق»، «زاڭ ۇستەمدىلىگى»، «ادام قۇقىعى» جانە ت.ب. باس­تى قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن. ولاي بولسا، وقىعان جاستارىمىز ءوز بويىنا كاسىبي بىلىممەن بىرگە، باتىستىق قۇندىلىقتاردى قاتار ءسىڭىرىپ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. پسيحولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، ستۋدەنتتىك شاق ادام دۇنيەتانىمى قالىپتاسۋى ءۇشىن ەڭ سەزىمتال («سەنزيتيۆتىك») كەزەڭ. كوزقاراس نەگىزىنەن وسى كەزدە قالىپتاسادى.
ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن ماماندار جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ جاعىمدى جاعىمەن قاتار تەرىس سالدارى بارىن استە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ جاستارى ساناسىندا ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ دەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى ورىن الۋدا. ترانسۇلتتىق كومپانيالار ءۇشىن ۇلتتىق تەگىنەن الشاقتاعان، وتانشىلدىق سەزىمى تومەندەۋ ترانسۇلتتى، ترانسەتنوس­تى تۇلعا تيپتەرىنىڭ كوبەيۋى جاقسى، بۇل ولاردىڭ مۇددەلەرىنە سايكەس كەلەدى.
ءبىز مىنا جايتتى ەشقاشان ەستەن شى­عارماۋىمىز كەرەك: ءبىلىم بەرۋ - مادەني-تا­ريحي تاجىريبەنى جەتكىزۋدىڭ امبەباپ ءتاسىلى، الدىڭعى ۇرپاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىراتىن سىيى، الەۋمەتتىك مۇراگەرلىكتىڭ جالپى مەحانيزمى، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق قۇن­دىلىقتار مەن نورمالارىن ساقتاۋ مەن بەرۋ­دىڭ جولى. سوندىقتان، ەكونوميكا، جاراتىلىستانۋ سالاسىنداعى يننوۆاتسيا تۇسىنىگىن مەحانيكالىق تۇرعىدا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تىكەلەي كوشىرۋگە بولمايدى. فيزيكالىق الەمنەن الەۋمەتتىك الەمنىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى بار. الدىڭعى قاتارلى عالىمدار بۇگىندە زەرتتەۋ ءادىسناماسى، فيلوسوفياسى رەتىندەگى پوزيتيۆيزم مەن تەحنوكراتيزمنەن باس تارتۋدا. انتيپوزيتيۆتىك، گۋمانيستىك با­عىت­تاعى تەوريالىق ۇلگىلەرگە (مودەل) كوشۋدە. جانسىز، ءولى تابيعاتتى زەرتتەۋدەن گورى، الەۋمەتتىك تىرشىلىك يەسى رەتىن­دەگى وزگەرمەلى ادام جانىن زەرتتەۋ اناعۇر­لىم كۇردەلى. ادامعا قاراعاندا اتومدى زەرتتەۋ الدەقايدا وڭاي. قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى كىتابىندا : «...تەحنوكراتتىق دامۋ ۇلتتىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن كەمىرىپ، جالماپ، وبىپ، قۇرتىپ بارادى... ال، وزىندىك قاسيەتتەن ايرىلعان ۇلت ولەدى. ۇلتتى ولتىرمەيتىن ونىڭ ءتولتۋما مادە­نيەتى عانا» - دەپ، كەزىندە ءوزىنىڭ الاڭداۋ­شىلىعىن بىلدىرگەن ەدى. بۇۇ-نىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى ۇيىمى، ياعني، يۋنەسكو-نىڭ «رەفورما جانە جوعارى ءبىلىمنىڭ دامۋى» (1995) اتتى باعدارلامالىق قۇجاتىندا: «ءبىلىم بەرۋ­دە شەتەلدىك كونتسەپتسيالار مەن قۇندىلىقتاردى تىكەلەي الىپ پايدالانۋ ءارى ايماقتىق جانە ۇلتتىق مادەنيەت پەن فيلوسوفيانى ەسكەرمەۋدىڭ ءتۇبى اپارىپ سوعاتىن تەرىس سالدارى بار. بۇل ماڭىزدى قورىتىندىنى جوعارى ءبىلىم سالاسىندا رەفورما جاساپ جاتقان مەملەكەتتەر ءوز قاپەرىنە الۋى ءتيىس» دەگەن. يۋنەس­كو 2001 جىلى مادەني ارالۋاندىلىق جونىندەگى جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيانى قابىلداسا، ال، 2003 جىلى ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى قابىلدادى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز­دىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تومەندەگىدەي قايشىلىقتار ورىن الىپ وتىر: ءبىرىنشى، ۇدايى ۇلعايۋ ۇستىندەگى جاھاندانۋ ءۇردىسى مەن بەلگىلى ءبىر ەتنومادەني وركەنيەتتىڭ جەتىستىگى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق-مادەني مۇرانى ساقتاۋ قاجەتتىلىگى اراسىنداعى قايشىلىق; ەكىنشى، الەمدىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىنە كىرىگۋدەن تۋىنداعان تالاپتار مەن ءبىلىم جۇيەسى ارقىلى ۇلتتىق - مادەني تولتۋمالىقتى كەلەسى بۋىنعا بە­رۋ اراسىنداعى قايشىلىقتار; ءۇشىنشى، جو­عارى ءبىلىم مازمۇنىنداعى جالپى ادام­زاتتىق پەن ەتنوستىق بولىك اراسالماعى اراسىنداعى قايشىلىقتار; ءتورتىنشى، بولا­شاق ماماندى دايارلاۋداعى كاسىپتىك بولىك پەن ەتنومادەني ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرەتىن تۇلعالىق بولىكتەر اراسىنداعى قايشىلىقتار; بەسىنشى، ەتنومادەني ءبىلىم بەرۋدىڭ دامۋ باعىتتارى ايقىندالماۋى جانە ولاردىڭ ەتنومادەني ءبىلىم بەرۋدى تەوريالىق نەگىزدەۋگە قاجەتتىلىگى اراسىندا; التىنشى، ەتنومادەني ءبىلىم بەرۋ تاجىريبەسىندە جيناقتالعان جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردىڭ انىقتالماۋى جانە ولاردىڭ جوعارى جانە ورتا مەكتەپ پراكتيكاسىندا ەسكەرىلمەۋى اراسىنداعى قايشىلىقتار.

«شالا وزبەك»، «شالا قىرعىز» جوق، «شالا قازاقتار بار»

جالپى، جاھاندانۋ پروتسەسى ءبىر ەلدەرگە ايتارلىقتاي پايدا اكەل­گەنى­مەن، وزگە بىرەۋلەرگە ءتۇرلى اۋىرت­پالىق پەن قيىندىقتار تۋدىرۋدا. جاھان­داندىرۋدىڭ سۋبەكتىسى بەيمالىم، جاسىرىن («انونيمنوست گلوباليزاتسي») سياقتى كورىنگەنىمەن، ونىڭ ارتىندا بەلگىلى ءبىر كۇشتەر بارىن كوزى قاراقتى ادامدار جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. شىن ءمانىن­دە، بارلىق مەملەكەتتەردەگى جاي حالىق وقيعانىڭ بارىسىنا اسەر ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلۋدا. قۇددى ادامدار بەلگىسىز ءبىر ىقپالدى توپتىڭ مانيپۋلياتسيالاۋى مەن باسقارۋ وبەكتىسى عانا ءتارىزدى. جاھاندانۋ عالامدىق كولەمدە تۇلعا مەن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ دەسۋبەكتىلەنۋىنە اكەپ سوعۋدا. تۇپكى ماقسات حالىق ءۇشىن جۇمباق دۇنيە.
قازاقستان الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەر سياقتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدى قولعا الدى. بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار نەبىر وزگەرىستەردى ءوز باستارىنان كەشىرۋدە. اسىرەسە، جوعارى مەكتەپ ءتۇرلى سىناقتار جۇرگىزەتىن ەكسپەريمەنت الاڭىنا اينالدى. وزگەرىس قارقىنىنىڭ جوعارىلىعى سونداي، الىنعان تاجىريبە ناتيجەسىن عىلىمي رەفلەكسيالاۋعا ءمۇم­كىندىك جوق. ماعىناسىز يننوۆاتسيالاردان دا ادامدار شارشايدى ەكەن. ءبىرىن ءبىرى جوققا شىعاراتىن كونتسەپتسيالار مەن تەوريالار، ەش قيسىنعا كەلمەيتىن، قاي­شىلىققا تولى شەشىمدەر تومەندەگى ورىنداۋشىلاردىڭ كۇڭكىلىن، ىشكى نارازىلىقتارىن تۋدىرۋدا. بۇل سالانى تاستاپ كەتكەندەر دە جەتەرلىك.
اۆتوحتون قازاقتار ءۇشىن عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى وزگەرىستەر ۆەستەرنيزاتسيا («باتىستانۋ») رەتىندە قابىلدانۋدا. بۇل جەردە مىنانداي زاڭدى ءبىر سۇراق تۋىندايدى: كەز كەلگەن يننوۆاتسيانى يگىلىك دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك پە؟ ولاي دەسەك، وندا جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حيدجاب كيۋىن نەگە ايىپتايمىز؟ ول دا، انىقتاما بويىنشا، مادەني يننوۆاتسيا عوي. باتىستىڭ يننوۆاتسياسىن قابىلداپ، شىعىستىڭ يننوۆاتسياسىنان باسىمىزدى الا قاشۋىمىز قانشالىقتى دۇرىس؟ جالپى، رەفورمالارعا وڭ قاتىناستى قالاي قالىپتاستىرامىز؟ ول ءۇشىن ۇلت­­تىق سالت-داستۇرلەرگە ءححى عاسىرداعى قو­عام­نىڭ يننوۆاتسيالىق ديناميكاسىنا قارسى تۇراتىن ارحايزم، ەسكىنىڭ ەلەمەنتى دەپ قاراۋدان باس تارتۋىمىز كەرەك. شىن مانىسىندە، ەتنومادەني داستۇرلەر امبەباپ تۇراقتاندىرۋشى جانە سەلەكتيۆتى مەحانيزم رەتىندە جۇمىس ىستەيدى. ولاي بولسا، ءداستۇر مەن يننوۆاتسيانى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا بولمايدى. رەسەيلىك عالىم ارۋتيۋنوۆ C.A.: «ليۋبايا تراديتسيا - ەتو بىۆشايا يننوۆاتسيا، ي ليۋبايا يننوۆاتسيا - ۆ پوتەنتسي بۋدۋششايا تراديتسيا. ۆ ساموم دەلە، ني ودنا تراديتسيوننايا چەرتا نە پريسۋششا ليۋبومۋ وبششەستۆۋ يسكوني، ونا يمەەت سۆوە ناچالو، وتكۋدا-تو پوياۆيلاس، سلەدوۆاتەلنو، نەكوگدا بىلا يننوۆاتسيەي. ي تو، چتو مى ۆيديم كاك يننوۆاتسيۋ، ليبو نە پريجيۆەتسيا ۆ كۋلتۋرە، وتومرەت ي زابۋدەتسيا، ليبو پريجيۆەتسيا، سو ۆرە­مەنەم پەرەستانەت سموترەتسيا كاك يننو­­ۆاتسيا، ا زناچيت، ستانەت تراديتسيەي» دەگەن ەكەن. دەمەك، جاھاندانۋ پروتسەسىنىڭ تەرىس سالدارىن شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بار بيلىكتەگىلەر مەن قوعامدىق پىكىردى جاساۋشى ەليتانىڭ ساناسىنا ەتنومادەني بولىكتەردى ەنگىزۋ ارقىلى ازايتۋعا بولادى. مامانداردىڭ ەتنومادەني ساناسىن قالىپتاستىرۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر مىندەتى بولۋى ءتيىس. ناق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ، ونى قالىپتاستىرۋدا مۇمكىندىگى ۇلكەن. بۇگىندە كوپ ۇلىستى (پوليەتنوستى) قازاقستاننىڭ جاس بۋىنىن الەۋمەتتەندىرۋگە تىكەلەي اتسالىساتىن پەداگوگتار بويىندا ەتنومادەني قۇزىرەتتىلىك قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىن جاڭا ءبىلىم ستراتەگياسىن جاساۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.
ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، 1996 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرە­زي­دەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەتنومادەني ءبىلىم» كونتسەپتسياسىن بەكىتكەن ەدى (اۆتورى ج.ناۋ­رىزباي). ونى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوز وكىمىمەن ماقۇلدادى. الايدا، پراكتيكا كورسەتكەندەي، بۇل تۇجىرىمداما جاس ۇرپاقتىڭ بوگدە اعىمدارعا ىلەسىپ كەتۋىن توقتاتا المادى. ونىڭ جاس ۇر­­پاق ساناسىنا بالەندەي اسەرى بولمادى. نەگە؟ ويتكەنى، پەداگوگتاردىڭ، مامانداردىڭ، شەنەۋنىكتەردىڭ ەتنو­مادەني قۇزىرەتتىلىگى جەتىسپەدى. ءىس پەن ۇراننىڭ الشاقتىعى ورىن الدى. بۇعان كەڭەستىك شەكپەننەن شىققان ۇلتى قازاق پروفەسسۋرالارىنىڭ ەكى ءتۇرلى، قوسارلانعان ستاندارتتاعى ارەكەتىن قوسىڭىز. ەتنوپسيحولوگيا عىلىمىندا «ەتنوفور» (etnofor) دەگەن تەرمين بار. ول گرەكتىڭ «ethnos - تايپا، حالىق + يتالياننىڭ fora - سىرتقى، تىس، الدى» دەگەن بىرىككەن سوزىنەن شىققان. ونىڭ ماعىناسى بەلگىلى ءبىر ەتنوستىق مادەنيەت پەن ۇلتتىق پسيحيكانىڭ دارا يەلەنۋشىسى دەگەندى بىلدىرەدى. بەت كەلبەتى مەن پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرى، سول ۇلتتىڭ مۇشەسى ەكەندىگىنە ەش ءشۇبا تۋعىزبايتىن جانە اتالمىش ۇلتتىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن ادامدار توبى ەتنوتيپتىك وكىل رەتىندە سانالادى. بىزدە بويىندا قازاقتىقتىڭ كۇللى ەلەمەنتتەرىن ساقتاعان   تۇلعا رەتىندە قازىر كىمدى تانىپ، مويىندارىمىزدى بىلمەي ءجۇرمىز. كەزىندە ايگىلى كەڭەس عالىمى ل. ن. گۋميلەۆ ءوز تەورياسىندا ەتنوسقا قارسى تۇراتىن جۇيە رەتىندە، ءبىر-بىرىمەن سىيىسپايتىن ەتنوستاردىڭ قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەنى تەرىس سەزىنۋ مەن دۇنيەنى تەرىس تانۋعا نەگىزدەلگەن «ەتنوستىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان قاۋىمداستىق» تۋرالى ايتقان ەدى. ول جاڭا «حيمەرلى ەتنوس» ۇعىمىن ەنگىزدى. حيمەرلىك ەتنوستارعا ءتان ەرەكشەلىك - ولارعا دامۋ جانە ۇزاق تىرشىلىك ەتۋ مۇمكىن ەمەس، ولار ىدىراپ كەتەدى، وزىندىك ءبىر «ەتنوستىق اننيگيلياتسيا» ىسكە اسادى. سوندىقتان ەتنوستىق قاۋىمداستىقتىڭ وسى ءتۇرى ەرەكشە بولىپ تابىلادى. حيمەرلىك ەتنوستى حيمەرلىك ينديۆيدۋمدار قۇرايدى. وسىنداي  «حيمەرلى ينديۆيدتەر» كەز كەلگەن ەتنوستىڭ ىشىندە كەزدەسىپ وتىرادى. ولاردى قالاي زەرتتەمەك كەرەك؟ بۇگىنگى تاڭدا، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى (ەتنوسوتسيولوگيا جانە ەتنوپسيحولوگيا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى - ن.ا. لەبەدەۆا) ەتنيكالىق سايكەستىكتىڭ «انىقتىعى-بەلگىسىزدىگى» («وپرەدەلەننوستي- نەوپرەدەلەننوستي») ۇعىمى توڭىرەگىندە بەلسەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە. ادام قانشالىقتى ءوزىن بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلى رەتىندە سەزىنەدى، انىقتايدى. تۇلعانىڭ ۇلتتىق «مەنى» قانداي دارەجەدە؟ ۇلتتىق انىقتالۋدى اشۋ ءۇشىن شەت ەلدەردە «salience of ethnic identity» ۇعىمىن قولدانادى ەكەن (Miller & Brewer, 1984; Gaertner, 1994; Brown, 2000; Taylor, 2002 جانە ت.ب). عىلىمدا ەتنوستىق سايكەستىكتىڭ «ايقىندىعى» («انىقتىعى») تۇسىنىگى رەتىندە نەگىزىنەن ءينديۆيدتىڭ ءوز ەتنوسى قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى رەتىندە سۋبەكتيۆتى سەزىنۋ دارەجەسىن ايتادى. بىزشە، بيولوگيالىق قازاقتاردىڭ ءوزىن قانشالىقتى قازاق رەتىندە («قازاقىلىق») سەزىنۋىن تۇسىنەمىز.
قازاقستانداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى، رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسىنا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىنە دە ءوز ىقپالىن تيگىزدى. ورىستاندىرۋ ساياساتى ناتيجەسىندە ۇلت ىشىندە ءوز دىنىنەن، تىلىنەن، مادەنيەتى مەن تاريحىنان الشاقتاعان ەتنومارگينال تۇلعالار («ماڭگۇرتتەر») توبى پايدا بولدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسى باعدارلامالارى مەن وقۋلىقتارى ورىس مادەنيەتى مەن رەسەي تاريحىنا نەگىزدەلدى، ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، جازۋ ءالىپبيىنىڭ كيريلليتساعا كوشۋى قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسى، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەسى جۇيەسىنە ۇلكەن زاردابىن تيگىزدى. مامانداردى كاسىبي دايارلاۋ مەن وقىتۋدا ەتنومادەني قۇزىرەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ەسكەرىلمەدى. ەسكەرىلسە دە، بۇل ماسەلەگە ەكىنشى رەتتەگى بولماشى نارسە دەپ قارالدى. حالىقتىڭ مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ۇلتتىق تاريحىن تاسىمالداۋشى، جالعاستىرۋشى ءارى ساقتاۋشىسى بولىپ تابىلاتىن ۇستازدىڭ ورنىن جاي مۇعالىم، جوعارىداعىلار تاپسىرماسىن باس شۇلعىپ ورىنداۋشى پەداگوگ-فۋنكتسيونەرلەر باستى. ناتيجەسى بەلگىلى. مويىنداۋعا ءتيىسپىز: مادەني ترانسميسسيانى اتقارۋعا ءتيىس الدىڭعى بۋىن ءوز ءرولىن دۇرىس اتقارا المادى. باۋىرلاس تۇركى حالىقتارى اراسىنان شالا وزبەك، شالا قىرعىز، شالا تۇركىمەن سياقتى فەنومەندەر جوق. بىزدە عانا «شالا قازاقتار» قۇبىلىسى بار. وسى شالا قازاقتاردىڭ ەتنومادەني تۇرعىداعى ناعىز قازاققا اينالۋ پروتسەسى بىزدە كۇردەلى جۇرۋدە. پاراللەل ەكى ءتۇزۋ سياقتى ءوزارا قيىلىسپاي كەتەمىز بە دەگەن قاۋپىمىز ءالى سەيىلگەن جوق. قازاق بولىپ تۋىلۋ جەتكىلىكسىز، قازاق بولىپ قالىپتاسۋ كەرەك!

ۇلتتىڭ تاعدىرىن تەحنوكراتتاردىڭ قولىنا بەرۋگە بولمايدى

وسىدان ون جىل بۇرىن، 2003 جىلدىڭ 17 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يندۋستريالىق - يننوۆاتسيالىق دامۋى­نىڭ 2003-2015 جىلعا ارنالعان ستراتەگيا­سى قابىلدانعان ەدi. بۇل ستراتەگيانى ويداعىداي iسكە اسىرۋ ءۇشiن ەلiمiزدiڭ زياتكەرلiك رەسۋرستارىن تيiمدi پايدالا­نۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنi بەلگiلi بولدى. ەلiمiزدەگi يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ پروبلەماسىنا بايلانىستى ءتۇرلى عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنەن وي تۇيگەنىمىز، كەز كەلگەن ستراتەگيانىڭ، باعدارلامانىڭ، يننوۆاتسيالىق ۇردىستەردىڭ iسكە اسۋى بiر­نەشە فاكتورلاردىڭ ىقپالى اياسىندا وتەدى ەكەن. الايدا، ءبىز كوبiنە ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق فاكتورلارعا باسا نازار اۋدارىپ، مادەني، پسيحولوگيالىق فاكتورلار ەلەۋسiز قالادى. نە بولماسا پسيحولوگيالىق فاكتوردىڭ ءمانi ونشا جوعارى ەمەس دەپ سانالىنادى. ال، شىن مانiسiندە باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ادامنىڭ ساناسى مەن اقىل-وي قابiلەتiنە تiكەلەي تاۋەلدi بولىپ كەلەدi. ەڭ كەرەمەت باعدارلاما، وتە تاماشا جازىلعان زاڭدار ۇلتتىق پسيحولوگيا ەرەكشەلiكتەرi مەن مەنتاليتەتi الدىندا دارمەنسiز. كەيدە كۇشتi قارسىلىق سالدارىنان جوسپارلاۋشىلار كۇتكەننەن بولەك ناتيجە شىعۋى نە بولماسا ءوڭi وزگەرiلiپ باسقا سيپات الۋى مۇمكiن. الەمدە يندۋستريالىق ساياسات ءجۇر­گiزۋ تاجiريبەسi بار مالايزيا مەن وڭتۇستiك كورەيانىڭ ناتيجەسi بiردەي دەپ ايتا المايسىز. نەگە بiر رەفورما، بiر كوزدەگەن ماقسات ءار حالىقتا ءارتۇرلi سيپاتتالادى؟ قازىرگى تاڭداعى عىلىمي بىلىمدەر كورسەتكەندەي، قاتاڭ پراگماتيزم مەن تەحنوكراتيزمگە نەگىزدەلگەن، يننوۆاتسيانىڭ تەحنوكراتيالىق رەتسەپتەرىن تۋرا قولدانۋ، ماسەلەن، ءبىلىم سالاسىنا تىكەلەي كوشىرۋ قوعام مەن تۇلعا دامۋىنىڭ مىندەتتەرىن شەشە المايدى. كەزىندە، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعان ۆ.س.چەرنومىرديننىڭ «جاقسىراق بولعانىن قالاپ ەدىك، بىراق، ادەتتەگىدەي بولىپ شىقتى» دەيتىن ايگى­لى ءسوزى ەل اۋزىندا افوريزمگە اينالىپ كەتكەنىن بىلەمىز. سونىمەن، يننوۆاتسيالىق زەرتتەۋلەردىڭ كلاسسيكالىق كونتسەپتسيالارى مەن باعىتتارى يننوۆاتسيالىق قۇبىلىستارعا الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق تۇرعىدان كەلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى.
پەداگوگيكالىق ءىس-ارەكەت ادامعا باع­دار­لانعان قىزمەت بولعاندىقتان، يننو­ۆاتسيالىق ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگياسى وعان قاتىسۋشى سۋبەكتىنىڭ تۇلعالىق ەرەك­شەلىگىن (ۇلتىن، ءتىلى مەن ءدىلىن، مادەنيەتىن) ەسكەرۋى ءتيىس. دەمەك، جالپى پەداگوگيكالىق كاسىبي قۇزىرەتتىلىكتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ەتنومادەني قۇزىرەتتىلىكتىڭ ماڭىزىن ۇمىتۋعا بولمايدى. جىل سايىن ۇلەس سالماعى ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق شاكىرتتەرىن، كەم دەگەندە مەملەكەتتىك ءتىلدى دۇرىس مەڭ­گەرگەن، ۇلت مادەنيەتىنەن از دا بولسا تۇسىنىگى بار پەداگوگتاردىڭ وقىتقانى دۇرىس بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعارى مەكتەپتەردە قازاق توبى ستۋدەنتتەرى دە-فاكتو ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر. كوبىسىنىڭ تىلدەرى شۇبارلانىپ، بۇرىن بىلگەن قازاق تىلىنەن ايىرىلا باستايدى. كاسىبي قازاق ءتىلى قالىپتاسۋدىڭ ورنىنا جاڭا ءبىر «نوۆوياز» (اعىلشىنشا «Newspeak») قالىپتاسۋدا. ءتىپتى، اتا-جۇرتىم دەپ قا­زاقستاندى اڭساپ كەلگەن ورالمان باۋىرلارىمىز باياعى زامانداعىداي «ورىستانۋ» ۇردىسىنە تاپ بولۋدا. ولاردىڭ رەسەيدىڭ ءبىر شەتكەرى ايماعىنا، گۋبەرنياسىنا تۇسكەندەي پسيحولوگيالىق اسەر الاتىنى ءسوزسىز. ءبىلىم بەرۋ الەۋمەتتىك، مادەني جانە تۇلعالىق دەتەرميندەلگەن (سەبەپتەلگەن) پروتسەسس. ولاي بولسا، وزگەرىسكە ۇشىرايتىن سۋبەكتىنىڭ بارلىق جاقتارى ەلەۋسىز قالماعانى دۇرىس. كەز كەلگەن يننوۆاتسيالىق جوسپارلار ەڭ الدىمەن، مەملەكەت قۇرۋشى ەتنوستىڭ ء(بىزدىڭ جاعدايدا - قازاقتاردىڭ) ۇلت­­تىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرى مەن مەن­تاليتەتىن ەسكەرە وتىرا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، عالىمدار زەرتتەگەندەي، ءداستۇر - كرەاتيۆتىلىك پەن كونسەرۆاتيۆتىلىكتىڭ ديالەكتيكالىق بىرلىگى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەتنومادەني قۇزىرەت­تىلىك كاسىبي قۇزىرەتتىلىكتىڭ نەگىزگى ءبىر بولىگى رەتىندە سانالۋى ءتيىس. حالىقارالىق عىلىمي جانە مادەنيارالىق بايلانىستاردىڭ قارقىنى ارتقان سايىن ءار الۋان مادەني ورتادا جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى مامانداردى دايارلاۋدىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى. سونداي-اق، بولاشاق مامانداردىڭ قازاقستانداعى ەتنوسارالىق قاتىناس ءۇشىن دە تۇلەكتەردى جاڭاشا ەتنومادەني دايارلاۋ مودەلىن ء(ۇل­گىسىن) ازىرلەۋدى قولعا الۋ كەرەك. ۋني­ۆەر­سيتەت تۇلەكتەرىنىڭ ەتنومادەني قۇزىرەت­تىلىگىن قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا وقۋ جوسپارلارى مەن وقىتۋ باعدارلامالارىندا كروسس-مادەني پسيحولوگيا، ينديگەندىك پسيحولوگيا، قازاق ۇلتىنىڭ پسيحولوگياسى سياقتى پاندەر ارنايى كىرگىزىلگەنى ءجون بولار ەدى. بىزدە ءۇندىتانۋ، تۇرىكتانۋ، يرانتانۋ سياقتى ماماندىقتار بار دا، قازاقتانۋ دەگەن ماماندىقتار جوق. «قازاقتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ پىكىرىن تەحنوكراتتىق شەنەۋنىكتەر قۇلاعىنا ىلەر ەمەس. ۇلت اتاۋلىنىڭ بارىنە جاندارى قاس «پروگرەسسيۆتى» باسشىلار شەتەلدىك ۇلگىلەردى كوشىرۋدى عانا بىلەدى. «سوعىستىڭ تاعدىرىن ەش­قاشان اسكەريلەرگە سەنىپ بەرۋگە» بولمايدى دەگەندەي، ۇلتتىڭ تاعدىرىن تەحنوكراتتاردىڭ قولىنا بەرۋگە بولمايتىنىنا كوز جەتۋدە. بىلىمدەگى گۋمانيتاريزاتسيا دەگەن قاعيدا جاي ۇران عانا بولىپ قالدى. ءتىپتى، فيلوسوفيانى قاجەتسىز پاندەر قاتارىنا جاتقىزۋ قاۋپى بار. اسىرەسە، حالىقارالىق بايلانىسپەن ىستەس بولاتىن ماماندىقتار (شىعىستانۋ، حالىقارالىق قاتىناس، جۋرناليستيكا ءجا­نە ت.ب. فاكۋلتەتتەر) مەن شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى دايارلايتىن فاكۋلتەتتەر ءۇشىن ەتنومادەني قۇزىرەتتىلىك قالىپتاستىرۋعا قاجەت ادىستەمەلىك ماتەريالدار پاكەتىن ازىرلەۋگە كوڭىل ءبولىن­گەنى ماڭىزدى. ايتپەسە، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تيپتىك وقۋ جوسپارلارى مەن باعدارلامالارى بولاشاق ماماندارىمىزدىڭ كاسىبي ويلاۋى مەن ۇلتتىق مادەني ويلاۋى اراسىنداعى الشاقتىقتى ۇلعايتىپ  بارادى. ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى مەن ءتىلىن مەڭگەرمەگەن جاڭا ۇرپاق قالىپتاسسا، وعان تاڭقالماي-اق قويايىق. بىزدەگى ءبىلىم مەن عىلىم ساياساتى سونى كوزدەپ وتىرعان ءتارىزدى عوي.

جاراس سەيىتنۇر،
پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz