1983 jyly japondyq kinorejisser Sehey Imamura «Legenda o Narayame» atty atyshuly filim týsirdi. 2008 jyly qazaq kinorejisseri Ermek Túrsynov «Kelin» atty filimdi dýniyege әkeldi. Bizding qoghamnyng ruhaniyatta da kóshirme qoghamgha ainalyp bara jatqanyn osy eki filim arqyly dәleldeuge bolady. Birinshi, qansha synasaq ta «Kelindi» qogham qabyl alghanday týr tanytty. «Órmek» degen maqala jazghan Bekbolat Tileuhan búl filimning ary qaray taraluyna tosqauyl qoya alghan joq.
«Kelin» emes, kelsap boldy» dep jazghan Júldyz Ábdildanyng maqalasynyng da aiyzdy bir qandyrghannan basqa yqpaly bolmady. Osy filimge alghashqy kórsetiliminen bastap qarsy shyqqan Dulat Isabekov te eshtene istey almady. Tipti «Kelin» «Oskar» syilyghyna úsynylyp, ony synaghandar «әi, qarabet» bolyp qala jazdady.

1983 jyly japondyq kinorejisser Sehey Imamura «Legenda o Narayame» atty atyshuly filim týsirdi. 2008 jyly qazaq kinorejisseri Ermek Túrsynov «Kelin» atty filimdi dýniyege әkeldi. Bizding qoghamnyng ruhaniyatta da kóshirme qoghamgha ainalyp bara jatqanyn osy eki filim arqyly dәleldeuge bolady. Birinshi, qansha synasaq ta «Kelindi» qogham qabyl alghanday týr tanytty. «Órmek» degen maqala jazghan Bekbolat Tileuhan búl filimning ary qaray taraluyna tosqauyl qoya alghan joq.
«Kelin» emes, kelsap boldy» dep jazghan Júldyz Ábdildanyng maqalasynyng da aiyzdy bir qandyrghannan basqa yqpaly bolmady. Osy filimge alghashqy kórsetiliminen bastap qarsy shyqqan Dulat Isabekov te eshtene istey almady. Tipti «Kelin» «Oskar» syilyghyna úsynylyp, ony synaghandar «әi, qarabet» bolyp qala jazdady.
«Legenda o Narayamede» aghasy ýilenip, inisi «artyq auyzdy» asyraugha mýmkinshilik joq bolghan song ýilene almay qalady. «Kelinde» de aghasy әiel alyp, inisi «silekeyi shúbyryp» jýredi. Birinshisinde inisi qanshyq itpen әdepsiz qylyq jasasa, ekinshisinde de kishi úl sonday әreketti eshki arqyly jýzege asyrady. Eki filimde de bir-birin eriksiz eske týsiretin ekzotikalyq kórinis elementteri bastan-ayaq qylang berip túrady. Býgingi adamgha tansyq kórinetin bary men joghy, bolghan-bolmaghany belgisiz әldebir kóne dәstýrler de «Kelindi» әlgi japon kinosyna úqsatyp jibergen. «Legenda o Narayamede» kýni bite bastaghan bayghús kempir Orindi taudaghy iyt-qústyng arasyna aparyp tastaytyn tús bar. «Kelinde» de qazagha úshyraghan ýlken úldy әldebir týsiniksiz rәsim jolymen әldebir tau ishine aparyp ilip qoyady. Onda da, múnda da jyn-shaytanday qaptaghan it pen qús. Tipti bas keyipkerlerding týrleri de, harakterleri de bir-birine qatty úqsaydy.
«Legenda o Narayame» alys eldimekende, qiyan týkpirde qalyp bara jatqan japon shyndyghyn kórsetedi. Sol ýshin de ony qoldaushylar men synaushylar kópke deyin mәmilege kele almay daulasqan eken. «Kelin» de qazaq jerinde týsirilse de aty men zaty belgisiz taypanyng әldebir shyndyghyn kórsetuge talpynghan. Sol ýshin ol da qatty syngha úshyrady, bylaysha aitqanda basqadan emes, synnan «úpay» jinady. Bizge rejisser syngha ózi әdeyi arandaghanday kóringenin nesine jasyramyz. Nәtiyjesinde, «Legenda o Narayame» halyqaralyq dengeyde moyyndalyp, atataqty filimge ainalsa, «Kelin» «otbasy, oshaq qasynan» shygha almay qaldy. Bizdinshe, onyng bir sebebi - «Kelinnin» kóshirmege úqsap ketkeninde boluy kerek.
Túrsynovty kórermen aldynda biraz aqtap alghanday bolghan «Shalda» da tanys sujetter menmúndalaydy. Negizi, Hemingueyding «Shal men tenizin» japan týzding oqighasyna kóshirip kórsetu jaman iydeya emes. Biraq, qazaq әdebiyetinde aldyndaghy malmen birge yghyp, adasyp, kýresip, aqyry erlikpen jenip shyghatyn malshynyng basyndaghy oqigha óte tanymal bolyp ketken. Kenes zamanyndaghy jalghyz erlik ne egindi órtten aman alyp qalu, ne yqqan malmen birge adasyp jýrip, ómir ýshin kýresumen ólshenetin. Qazaq dalasynda da, әdebiyetinde de múnday sujetting neshe atasy bar. Olardyng janynda qansha aspandatsaq ta «Shal» qúrandy filimdey әser qaldyrady. Ony da bylay qoyghanda, Múhtar Maghauinning «Shahan sherisi» әldeqayda teren, әldeqayda mazmúndy. «Shahan sheride» keyipker jolbarystan qorghanu ýshin qorshau jasap alyp, alapat arpalys jasaydy. Bizding kinorejisserler ondaydy kóre me, shirkin, dersin. Sol siyaqty, Jýsipbek Qorghasbekting «Qasqyr-Adam» atty әngimesinde de iyen tauda qasqyrmen jekpe-jek qalghan adamnyng qaraketi taptauryn sujetti qaytalamay, janalyq retinde qabyldanghan. Ol turaly belgili synshy Túrsynjan Shapay «Qazaqtyng jany» atty kitabynda arnayy maqala da jazghan bolatyn. Aytpaqshy, Asqar Altaydyng «Kózjendet» atty әngimesi de kórkem filim týsiruge súranyp túr. Biraq, qazaqtyng bolmysyn ózgelerding ólshemimen «órnekteuge» daghdylana bastaghandar ony da mensine qoymas. 
Ermek Túrsynov qazaqtyng ómirin jaqsy biledi degenge kýmәnimiz bar. Mysaly, «Shalda» qoydyng jýnin júlyp alyp, ot tútatatyn jeri bar. O zaman da bú zaman qoydyng jýni tamyzyq bolghanyn kim kórgen. Bas-siraq ýitip kórgen qazaqtyng balasy qoydyng jýni janbaytynyn, ýitiletinin jaqsy bilse kerek. Filimde kýlkindi keltiretin osynday óreskeldikter jetip artylady. Alayda biz oghan mәn bergemiz joq. «Ne sebepti?» degen súraq tuady. Sebebi sol, biz qazir ruhany túrghydan kedeylenip bara jatyrmyz. Ásili qazaqtyng filosofiyasy ózgening emes, óz ómir-saltynan tuyndaugha tiyis. Áytpese, ónerdegi kóshirme kimge tansyq. Aynalyp kelgende onday filimderdi ózge týgili, ózimiz de jarytyp kórmeymiz. Júmabay Shashtayúlynyng «Shal men jylqy» atty povesinde «Ólmeu paryz» degen sóz bar. Qazaqtyng týzdegi ómirining bәri osy «ólmeu paryz» degen tәmsilge baghynady. Endeshe jankeshtilikti kórsetemin dep, syrttan sujet izdeuding ne qajeti bar. Sol syrt eliniz baghalady ma sony?!
Jalpy, osynysy ýshin Ermek Túrsynovty kinәlaudyng esh qajeti joq. Sebebi ol jalghyz Túrsynovtyng kemshiligi emes. Bizde qazir qoghamnyng ózi kóshirmege ainalyp barady. Onyng syqpyty kez-kelgen saladan bayqalady. Muzykada da, kinoda da, әdebiyette de jappay kóshiru bastaldy. Eshkim kóshirgeni ýshin jazyqty bolmaytynyn bәri bilip aldy. Arhiytekturanyz da solay, әri-beriden son. Býite bersek jahandastyru bizdi tereng mazmúndylyghymen emes, jalang әueyiligimen jaulaytyn týri bar. Bireuler qazaqtyng jigersizdigin patshaly Resey otarshyldyghy men kenestik totalitarizmnen emes, últtyng óz jaratylysynan kóredi. Mine, últtanudaghy osy qate kózqaras jappay plagiattyqqa danghyl jol ashyp berip otyr. Qúddy qazaqtyng ómirinen «Qarash-qarash oqighasy» degen povesti jazylmaghanday, «Qarash-qarash oqighasy» degen kórkem filim týsirilmegendey kýy keship otyrmyz.
Jo-joq, әngime Ermek Túrsynovqa da tirelip túrghan joq. Qayta Ermektiki «ermek» emes, әiteuir bir talghajaugha jaraghanyn moyyndarmyz. Negizgi aitayyn degenimiz mynau: Plagiattyq degen qazir arnayy zertteudi qajet etetin mәselege ainaldy. Búl júmys tipti ghylymiy-zertteu mekemelerine arnayy tabystalsa da jaman bolmas edi. Tap osy mәselege baylanysty qúramynda Talasbek Ásemqúlov, Túrsynjan Shapay, Dihan Qamzabekúly siyaqty jan-jaqty bilimdi azamattar әr saladan jinalyp, sarapshylyq jasasa da artyqtyq etpes edi. Búghan avtorlar qoghamy da belsenip atsalyssa yqpaly bolmay qoymas. Áytpese ózgening qansyghyn tansyq kórip jýre beretin týrimiz bar. «Bәrekeldi, jaqsy kóshiripsinder» dep, shetel moyyndap jatsa, qaneki. Qayta ol jaqta qansha jahandasyp jatyrmyz degenning ózinde, últtyq daralyq joghary baghalanatyn kórinedi. Sol siyaqty, óz ishimizde de ónerding qay salasynda bolsa da jiyendik jasau etek alyp ketti. Ásirese estradada qay әnning kimdiki ekenin aiyryp bolmastay halge týstik. Aldy sottasyp, abyroy da tógilip jatyr. Qoy demesek, shyn óner sol qoyyrtpaqtyng qong shanynyng astynda túnshyghyp qalatyn synayy bar. Jas úrpaqtyng tanymy men talghamyna qanday qiyanat jasalyp jatqanyn endi aitpasaq kesh qalarymyz anyq. Qysqasy, sonday bir batyl qadamdar jasamasaq kóshirmeden kóz ashpaghan qoghamnyng kósegesi kógere qoymas degimiz keledi.
Baljan Múratqyzy

"Halyq sózi" gazeti