16-17 mamyr kýnderi Astanada filologtardyng birinshi sezi (tәuelsiz filologtarymyz osy sózge әli balama taba almapty) boldy. Týske deyingi júmys birshama bilim beru mekemelerimen tanysu formatynda ótip, týsten keyin jiyn qatysushylary alty seksiya boyynsha mәslihatqa kóshti.

Biz ýshin bastysy da, ózektisi de әlipby bolghandyqtan, «Týrki elderindegi latyn grafikasynyng negizinde jana últtyq әlipbiydi engizu: problemalary jәne olardy sheshuding joldary» degen taqyrypta ótken Dóngelek ýstel sharasyna qatysu manyzdy boldy.

Sharany Ghylym komiyteti tóraghasynyng orynbasary A.Q. Tóleshov myrza ashyp, lingvokomissiya qúrylghandyghyn jәne jana әlipby mәseleleri jóninde birneshe shara ótkendigin aityp ótti. Atalmysh komissiyagha qazaq ghalymdarynan basqa týrki elderinen de sarapshylar tartylghandyghy mәlim boldy.

Odan әri jýrgizudi búrynghy bas mýfti, R.B.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng diyrektory Derbisәli Ábsattar myrza qolgha alyp, alghashqy sózdi A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Malbaqov Myrzabergenge berdi. Bas tiltanushy bolashaq әlipbiyge tanarlyq alty belgini sanamalap shyqty, sonday-aq, betke ústar 4 ústanym bar eken:

- fonologiya boyynsha qazaq tilining dybys jýiesine baghynuy;

- grafologiya jaghynan latyn tanbalarynyng klassikalyq mazmúnynan ajyramauy;

16-17 mamyr kýnderi Astanada filologtardyng birinshi sezi (tәuelsiz filologtarymyz osy sózge әli balama taba almapty) boldy. Týske deyingi júmys birshama bilim beru mekemelerimen tanysu formatynda ótip, týsten keyin jiyn qatysushylary alty seksiya boyynsha mәslihatqa kóshti.

Biz ýshin bastysy da, ózektisi de әlipby bolghandyqtan, «Týrki elderindegi latyn grafikasynyng negizinde jana últtyq әlipbiydi engizu: problemalary jәne olardy sheshuding joldary» degen taqyrypta ótken Dóngelek ýstel sharasyna qatysu manyzdy boldy.

Sharany Ghylym komiyteti tóraghasynyng orynbasary A.Q. Tóleshov myrza ashyp, lingvokomissiya qúrylghandyghyn jәne jana әlipby mәseleleri jóninde birneshe shara ótkendigin aityp ótti. Atalmysh komissiyagha qazaq ghalymdarynan basqa týrki elderinen de sarapshylar tartylghandyghy mәlim boldy.

Odan әri jýrgizudi búrynghy bas mýfti, R.B.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng diyrektory Derbisәli Ábsattar myrza qolgha alyp, alghashqy sózdi A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Malbaqov Myrzabergenge berdi. Bas tiltanushy bolashaq әlipbiyge tanarlyq alty belgini sanamalap shyqty, sonday-aq, betke ústar 4 ústanym bar eken:

- fonologiya boyynsha qazaq tilining dybys jýiesine baghynuy;

- grafologiya jaghynan latyn tanbalarynyng klassikalyq mazmúnynan ajyramauy;

- últtyq kelbetining boluy (onyng qanday ekeni bәribir týsiniksiz bolyp qaldy);

- týrkilik ústanym, yaghny jalpytýrkilik birigu isine qayshy bolmauy. Oghan qosa, býginde jobalardy negizgi ýsh topqa bóluge bolatyndyghyn keltirdi. Alayda, qazaq tili mәselelerin birden bir sheshetin basty mekeme basshysynyng búl uәjderi әli ghylymy jaghynan moyyndalghan nemese sayasy bekitilgen degennen góri, jeke ghalymnyng pikiri deuge tura keledi. Sebebi, atalmysh institut búghan deyin әlipbiyge qatysty dәiekti tújyrymdy úsynyp, ony ghylymy ortada talqylaudan ótkizgeni beymәlim. Onyng ýstine әlipby ýderisine ghylymy monitoring jasalyp otyrmaghany óz aldyna.

Kelesi kezekte latyn jazuyna bizden búryn ótken týrki elderining ghalymdaryna sóz berildi. Atap aitsaq, Ózbekstan qazaghy, filologiya ghylymdarynyng doktory Mahambet Jýsipov óz elining latynshagha ótkennen keyingi grafologiyalyq  aluan jaghdaygha úshyraghan aqualyna toqtaldy. Ol kisining aituynsha, Ózbekstandaghy latynshagha kóshken ózbek pen qaraqalpaq mektepterin bylay qoyghanda, 449 qazaq mektebi, 68 qyrghyz, 380 orys jәne 180 tәjik mektepteri eshtene bolmaghanday kirilshe oqyp jatyr. Búl jaghynan elde psiholingvistikalyq jәne sosiolingvistikalyq mәsele qalyptasyp, eki aluan grafologiyalyq qabyldau sanasy qalyptasyp otyrghan kórinedi. Alayda, ol kisi atalmysh mәselening búghan deyingi tildik jәne mentalidyq jaghynan aluandyq bolyp kelgenin sóz ete qoymady. Shamasy, aqparat qabyldau kózining aluandyghy da adam sanasynyng qalyptasuyna әseri bar degendi aitqysy kelse kerek. Alayda, orystildi qauymnan ózgesi aqparatty ózderining oqu tilderinde alyp jatqanyna kýmәnimiz bar, demek, búl - sosiolingvisting saraby emes, filolog-ghylymnyng jeke uәji ghana ekenin eskereyik. Pikirshining deregine qaraghanda, ol eldegi ózbekting sandyq ýlesi 78 %, qazaqtar sany - 820 myn, tәjikter - 700 myn, 1 million 600 mynday orystar bar. Alayda, M.Jýsipov myrza Qazaqstanda qazaqtildi aqparatpen qamtu orystildi kózge qaraghanda alty ese az bolghandyqtan, jana jazudyng әleueti tiyisinshe  6 ese az boluyn eskerip, sony birden qolgha alu mәselesin aitqany barynsha qúndy shyqty.

Sodan keyin sóz alghan әzerbayjan bauyrymyz, Til bilimi instituty diyrektorynyng orynbasary Mahmudov Mesud Ázerbayjanda latynshagha kóshu emes, latynsha әlipbiydi qalpyna keltiru sayasaty jýrgenin basa aitty jәne ol sayasat týpkilikti jýzege asyp, býginde kýn tәrtibinen alynghandyghyn keltirdi. Degenmen, әzerbayjanda jergilikti halyq ýlesi 94 payyz ekenin eskersek, búl tildik orta ýshin barynsha mol mýmkindik ekeni ras.

Kelesi kezekte qyrghyz bauyrymyz, Bishkek uniyversiyteti Lingvistika jәne әlem tilderi institutynyng diyrektory Músaev Syrtbay Joldoshúúly sóz aldy. Ol kisining aituynsha, qyrghyzdar 1995 jyly latyn qarypty әlipbiyge dayarlanyp, ótip kete jazdaghan. 34 dybystan túratyn qyrghyz tilining jana әlipbii 28 әriptik әlipbiyge әzirlengen eken. Alayda, týrli sayasy jaghdaylar qolbaylau bolghany bar, basqasy bar, býginge deyin búl mәsele sayasy ortada onsha sóz bolmay otyrghandyghyn, alayda gumanitarlyq sala mamandary men ghalymdar arasynda barynsha ózekti ekendigin jetkizdi. Qyrghyz ghalymy: «Eger sizder ótsenizder - biz de qarap otyra almaymyz!» - dedi.

Árbir sóileushige súraq qoyu mýmkindigi berilse de ony, barynsha paydalanghan biri kisi boldy. Ol - tehnika ghylymdarynyng doktory, matematik Altynbek Shәripbaev edi. Onyng saualy kimge qalay qoyylsa da, klassikalyq A-26 әlipbiyine negizdelmegen әlipby tehnikalyq jaghynan útymdy bola ma degenge saydy.

Aqyrynda, sóz alghan Til bilimi institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri, belgili qazaq fonology Jýnisbek Álimhan myrza әngimeni shirata  otyryp, әlipbiydi araqashyqtyqqa sóz tasushy baylanys qúraly emes, ony mektepke aman-esen qalay jetkizip, siniremiz degen mәsele manyzdyraq jәne tildi tehnikagha emes, kerisinshe tehnikany tilge beyimdeu kerek degendey uәjimen tehnokrattardy bir túqyrtyp ótti. Fonolog-ghalym ortagha «Árkim óz mindetin atqarsyn: fonologtar dybys jýiesin jana әlipbiyge aman-esen ótkizumen, grafologtar әripting tynghylyqty әri jenil de jýieli boluyn qamtysyn, grammatikter emle-erejelerdi jóndesin, filologtar jana әlipbiyding qoldanymyn teksersin, al qoldarynan kelse, aqparattyq tehnologtar jana әlipbiyge qajetti barlyq programmalardy qolgha alsyn, sonda bәrimiz de mindetti tendey bólip, kýrdeli mәseleni onaylatamyz jәne tezdetemiz» degendey uәj tastady.

Áriyne, anda-sanda qoghamdy dýrliktirip qoyatyn múnday otyrystar aluan pikirdi bir arnagha úiystyruda paydasy zor. Osy joly aldynghy otyrystarda bolghan ekiúday pikir bir baghytqa auysqanday әser bar: A-26 formaty moralidyq jaghynan útylyp, qatysushylardyng qúramyna qaray ma eken, T-34 núsqasy ruhany qoldau alghan sekildi. Búl da algha qaray bir qadam deuge bolady. Óitkeni, osy joly qarama qarsy osy eki ústanymnyng bir-birimen eshqashan birigui mýmkin emestigi aiqyndaldy.

Alayda, búl irgeli mәsele tiyanaqty týrde memlekettik mindetke ainalyp otyr deuge bolmaydy. Sebebi, әli kýnge әr týkpirde jeke bastamamen jýrgen ghalymdar anda-sanda dóngelek ýstelde bas qosqanmen, ýderisti bir úyagha ainaldyrghan jaghday jasalghan joq. Tipti, búl Til bilimi instituty tarapynan da naqty zerthana ashyp, memlekettik joba retinde qolgha alynbay otyr. Al, Bilim jәne ghylym ministrligi tarapynan qúrylghan Lingvistikalyq komissiyanyng ghylymy túrpatynan góri qoghamdyq sipaty mol ekeninde sóz joq. Mәjilis deputaty Darigha Nazarbaeva aitqanday, ghalymdardy bir aptagha bir orynjaygha qamamasaq ta, bir ortalyq etip, bastaryn qosyp, ortaq mindetti әli moyyndaryna jýktegen joqpyz. Sondyqtan búl mәselede әli memleket tarapynan tiyanaqty qolgha alynghan shara bar deuge bolmaydy.

Abai.kz