Qasiyetti Shynghystau men kiyeli Qar­qaralynyng arasynda Berikqara atty tau bar. Bizding Úly Dalanyng mandayyna bit­ken taular sekildi búl da majar, baghzy tau. Tarbaghatay silemderimen úlasyp ja­tyr. Sonau palezoy zamanynda qa­lyp­tasqan.

Qasiyetti Shynghystau men kiyeli Qar­qaralynyng arasynda Berikqara atty tau bar. Bizding Úly Dalanyng mandayyna bit­ken taular sekildi búl da majar, baghzy tau. Tarbaghatay silemderimen úlasyp ja­tyr. Sonau palezoy zamanynda qa­lyp­tasqan.

Bir tau bar bizding elde Berikqara,
Túrady jaqyn jerden tónip qana.
Alystan menmúndalap shaqyrady,
Degendey qúpiyamdy kelip qara.
Qyzyljal – bir qoynaudan ýn qatady,
Qyzaryp sol bir Jalgha kýn batady.
Qazaqtyng qara ólenin, qúlaq tossan,
Esken jel Qaraólennen tyndatady.
Jabyrqap bireudi izdep Jal túrady,
Bir mezet kókiregine әn túnady.
Jazyqta Noha qajygha as berilgen,
Arqanyng shertpe kýii tartylady.
Qalady sol jaghymda Abyraly,
Arshadan әshekeyin taghynady.
Úqsatsam, sol taulardy kiyiz ýige,
Aqbiyik – aqordanyng shanyraghy.
Jalghyztau ong jaghymda qarauytyp,
Mәrәmik úshqan qústan әn aghytyp.
Qúshaghyn kenge jayyp Berikqara,
Túrady jylda meni dara kýtip...
........................................................
Aymalap ainalandy samal kelip,
Aq búlttan kiygizipti dalam bórik.
Tau eding qasiyetti, kie qonghan,
Tәu ettim, Berikqara, saghan kelip...
Osy Berikqaranyng bauyrynda ósken Bau­kenning óleni búl, Bauyrjan Ja­qyp­tyn. Bizding darhan halyqta әr әuliyesine bir-bir biyik, әr aqynyna bir-bir tau syi­lay­tyn (atyn beretin, teliytin) dәstýr bar emes pe edi. Sekseninshi jyldary әde­­­biyet­ke kelgen buynnyng ishinde se­rili­gimen de, sergektigimen de, syrshyl­dy­ghy­men de, ózi de bir biyik Bauyrjannan aya­rym bar ma, bayaghynyng shayyrlarynsha shalqyma kónilmen osy taudy saghan qiy­dym deyin desem, búl ekeuining tarihy, tip­ti aryda jatyr eken.
Búryn Qúran-Kәrimde aitylyp, keyin gha­lym­dar ashyp, taudyng da tamyry bola­tynyn bildik. Bauyrjan Jaqyp sol Be­rikqaranyng tamyryna berik baylanyp, týp-túqiyanymen bitisip, tútas bol­mysymen jymdasyp ketken aqyn. Jogharydaghy ólenining ózinen sony angharugha bolady. Be­rik­qaranyng qyzylqonyr topyraghy jý­zine qyzyl­kýreng shyray berip, seleuli bet­keylerinen seldir shashyna deyin aumay qalghan. Este joq eski zamandarda Be­rikqaranyng batys bóligi silur (paleozoy kezenderi) jynystarynan týzilse, Ba­uyrjannyng bolmysy saq zamanyndaghy salqam sezimderden («sadaghynday bop saqtardyn»), Berikqaranyng shyghysy devon kezeni jynystarynan bolsa, Ba­uyrjannyng jany Deshti Qypshaqtyng dauyl­pazdyghynan («jarq etti nayza­ghay­larym, qypshaqtyng qylyshynday bop»), Berikqaranyng endi bir betkeyi ordovik kezeni jynystarynan bolsa, Bauyrjan­nyng tabighaty ortaghasyrlyq týrkilerding tek­tiliginen («Kóktýrikting mәngi tiri ruhymyn» (Túmar) tughanday. Aqynnyng Qyzyl­qúm­nyng jerindegi «tórt myng jyl búryn bol­ghan gumanoidtardan» babasyn izdep jýrui de tórt jýz million jyl búrynghy ke­zenderde qalyptasqan taudy sýiip, ta­syn mandayyna basqandyghynan da shy­ghar.
Tabighat lirikasynyng talghampaz jyr­shysy Bauyrjan Jaqyptyng týpki dý­niyesi, túnghiyq syry – osy Be­rik­qa­ra­nyng bitiminen-dýr dep bilemiz. Sol taudyng taghdyry aqyngha kóshkendey, sol taudyng zar-múnyn aqyn arqalaghanday, sol tau arqyly býkil qazaq dalasyn jyrlaydy, sol Berikqaranyng ózi bolyp, úlan-ghayyr baytaq ólkeni kezedi.
Qylang berip qyrdy asqan mynau tandar meniki,
Mynau ózen, mynau kól, mynau taldar meniki.
Ay mýiizi núr shayqap, kýn arqandar arqarlar,
Shyndaryna shyrshalar shyghar taular meniki.
..............................................................................
Jasyn jyry meniki, janbyr әni meniki,
Jaghajaydyng balausa balqúraghy meniki.
Dóng mandayly, túma kóz qúba jazyq meniki,
Jyra qazyp jol ashqan tau búlaghy meniki.
...........................................................................
Qyzyl-jasyl gýlderi, shalghyny da meniki,
Adamdardyng san qily taghdyry da meniki.
Aqyn bolyp tughan son, jyrlau kerek bәrin de,
Aspan asty, jer ýsti – barlyghy da meniki! («Aqyn monologi») – dep, tanbasynan tanyp, en salyp enshileydi de:
...Shókimdey aq búlt kórseng kók jýzinen,
O, júrtym, mening jyrym dep oilaghyn!
nemese:
Kók órim shybyq kórseng kóktemede,
Oylarym ol da mening býrshik atqan.
yakiy:
Uaqytty shyrq ýiirgen qúiyn kórsen,
Ishinde sol qúiynnyng ólenim bar;
Kól kórseng kóz almaghan týngi aspannan,
Dýniye, meni esine bir alarsyn... («Elegiya»),
bolmasa:
Dalamyn – men, sozylghan dalamyn – men,
Bayau esken samalmen alamyn dem.
Kók jýzine audaryp kól kózimdi,
Oygha batyp, key kezde qalamyn men («Dala»),
taghy da,
Taumyn – men, aspan tósin erkin emgen,
Kýilerin biyiktikting shertip, órgen.
Eshqashan alasarmau – shyndarymnyn,
Aldynda qúdiretting serti bergen.
Tәkappar túlgham osy tómendemes,
Sol túlgham tútasymen ólenge kósh.
Sholamyn qarauylday keng dalany,
Qyrattar men kórgendi kórem demes («Tau»),
odan son,
Aspandy demim sharpyghan,
Búltpyn – men, kókte qalqyghan,
Anagha qúshtar sәbiydey,
Jetem dep kýnge talpynam («Búlt»),
ary qaray,
Qynamyn – men, qynamyn,
Qoytasqa órlep shyghamyn.
Jabysyp jartas basyna,
Qayyzghaqtanyp túramyn, –
dep, sol tabighattyng ózine ainalyp (Qúdayym-au, eng aqyry qynasyna da), «men – bir jalghyz sәu­le­min jerden óngen», «men – bir jalghyz tamshymyn shóldep ólgen» («Jalghyz»), «úshyp bara jatyrmyn qúsqa ainalyp» («Aqmeshit») dep, tabighattyng ózi bo­lyp jyrlaydy. Jyrlaghanda, jaghalauda túryp, jar­qabaqty úrghan tolqyndargha, eteginde túryp, jel men janbyr tozdyrghan shyndargha, sayasynda tú­ryp, japyraghyn samal oinatqan qayyndargha qa­rap, sýisinip jyrlaushy ghana emes, sol jar­qa­baq bolyp, sol shyn, sol japyraq bolyp týisinip jyr­laydy Bauyrjan Jaqyp.
«Aspany – úly suretshi; «Aspany fotograf» («Aq nó­serding astynda»), «kýni – alipinist» («Jasyl әlem»), «qyrattary – batyr, gýlderi – orden»; «tauy – qariya»; «búlttary – bәdәuiy»; «ayy – qayyq» («Er­tis­ke syr»), «janary – obektiyv, jýregi – fotoapparat»; «úshqan búlbúldary qaraghaylardyng әn­deri» bolatyn aqynnyng mәngi jas, mәngi jasampaz súlu әlemi sýisindirmey, súqtandyrmay qoymaydy. Onyng әlemine enging keledi, birge ilesip jýrip, ýzengi joldastyqpen, ýzilmes syilastyqpen sapar shekking keledi. Ol jyrlaghanda – dýnie ózge­she. Ol jyrlaytyn «kók jota, qyzyl adyr, kýreng beli, toyghan qozy sekildi dónderimen» at bauyrymen shyq keship kezging keledi eken keng dýniyeni.
Terbetip Ontýstikti, Arqany ýnmen,
Qazaqtyng qonyr kýiin tarta bilgen,
Altaydan keng kósilgen Atyraugha,
Sýiemin keng dalamdy jan-tәnimmen («Mening dalam») degen aqyn «týie taulary týregelip keterdey» baytaq dalany surettegende, saghym kóshken sar dala sana týkpirine shóge beredi, shóge beredi. Osy bir ólenining ózinde jusany men betegesi, jy­lanshóp, týietaban, jalbyzy, qúlqayyr, itoshaghan, kiyikoty, sýttigen, atqúlaghy, hanqyzy, qaraqat, býl­dir­geni, dolana, jiyde, moyyly, shiyi, qamysy, boya­ny, teregi, ýienkisi, qayyny, yqqyny, kók­be­de­si, shyr­sha­sy, arshasy, seleui, sasyry, qiyaghy, shy­tyry, to­­byl­ghysy, qyzghaldaghy, sarghaldaghy, to­ranghysy, qaraghany, jantaghy, adyraspany, ke­kire, er­men­quray, menduana, qyryqbuyn, sha­shy­rat­qy, iyzeni, aighyrjua, itmúryny, sorasy, esek­miya, dermenesi, aq shengel, qara shengeli, raughashy, qymyzdyghy,kәuili, bidayyq, jynghyl, mynbas, jol­jelkenin syidyryp, sýidirip ýlgeredi. Endi baq­saq, sol dalany sýidirip, sol dalagha ghashyq et­ken­de, tandansyn, tam­sansyn demegen eken, tol­ghan­syn, tozghanyn kórsin, zaryn estisin degen eken onyng jýregi. Bauyrjan bolyp sol dalanyng әnin aitsa, Berikqara bolyp zaryn aitqan eken.
Qúlpyrghan qúlan jazyq, qúmay belin,
Shynghystau, Abyraly shúrayly edin.
«Sol baghyng qayda ketken bastan úshyp,
Sol shaghyng qayda ketken?!» – súraydy elin...
...............................................................
Jazyghyng búrynghyday gýl taqpaghan,
Tósindi qayghy basyp, múng qaptaghan.
Men de endi ózing bolyp tolghanayyn,
Tozghan jer, jýdeu ólkem, syrqat dalam, –
dep, keshegi zúlmat jyldardyng zardabyn, doly qol­dar­dyng dalanyng alqymynda qalghan qandy izin kór­setedi. Aldynda tau bolyp jyrlaghanynda tau­gha ainalghanday kýy keshsek, endi Degeleng tauynyng zaryn aitqanda jaugha ainalghanday quystana bastaysyn. Degeleng tauy bylay dep jyrlaydy:
...Aqsha búlt basymdaghy senseng edi,
Úldarym – shoqylarym enseli edi.
Til bitti býgin maghan, bәrin de aitam,
Ey, adam, sen senbesen, jer senedi!
..............................................................
Kýlmin – men, tau emespin, ýiindimin,
Shertilip jatyr songhy kýiim býgin.
San aluan dýniyedegi taular ýshin,
Kóterip túrmyn tirlik qiyndyghyn.
............................................................
Kókiregim kýl bolsam, tola jara,
Qasymnan qonys tepti «mola» jana.
Jýregim soqpaydy endi, demim bitti,
Ey, taular, jinalyndar janazama!
Degeleng Berikqarany janazasyna shaqyrghanda, aqyn oqyrmanyna ony qalay aitpasyn?! Eskertpede ózi de kórsetkenindey, Degeleng tauynyng as­tyn­da yadrolyq synaqtar nәtiyjesinde kóp mólsherde radioaktivti qaldyqtar qoymasy qalyptasqan. Óz quatyn myndaghan jyldar boyy joghaltpaytyn plutoniy gazy bir kezderi jer ýstine jaryp shyghyp, asa qauipti apat boluy yq­timal eken.
Óng joq, týs joq ajarymdy,
Kóz jasymmen sulap ta algham.
Tynda bәring azaly ýndi,
Toghaymyn men qurap qalghan.
..............................................
Tirshilikten kende qaldym,
Tamyp kózden týsti kóp shyq.
Ey, júmbaq dert, mendep aldyn,
Qu tizemdi qúshtym óksip, –
degen quraghan t­o­ghay­dyng songhy sózi say-sýiegindi qalay syrqy­rat­pasyn. Súlulyqtyng artyndaghy úsqynsyzdyqty, úsqyn­syzdyqtyng artyndaghy sharasyzdyqty, sharasyz­dyqtyng artyndaghy ómir ýshin kýresti jyrlaydy.
Men – boz dalamyn!
Qorshaldym.
Dýmpulerden tozdy alabym.
Oryny tilim-tilim sorgha ainalyp,
Saghynyp jatyr kólim qazdar әnin.
Men – boz dalamyn!
Jylayyn desem, jasym joq,
Tarayyn desem, shashym joq.
Áldekimderding qolymen
Kókiregime basyldy ot!
nemese:
Qúdaygha jylap, tabyndym,
«Qaytar, – dep, – tittey júrnaghyn quatty
aghynnyn»,
Bitelip qalghan kózderi ashylar ma edi,
Meni tús-tústan demeytin búlaqtarymnyn.
Ayqaylasam ba shynghyryp óktem,
Tolar ma edi arnam, tek sonda yndyny kepken?!
(«Tartylghan ózenning múny»),
nemese:
Aydala – tozaq,
Aynalam – azap,
«Qútqar!» – dep, Aygha jalyndym.
Moynymda – qamyt,
Qoynymda – tamúq,
«Qútqar!» – dep, Kýnge tabyndym.
Baladay óksip jylaymyn,
Qashanghy men de shydaymyn?!
..............................................
Jer sharyn kezip jýreyin,
Baramyn qayda?
Molagha baryp týneyin... («Jelding joqtauy»).

Mine, osylay dala shattyghynyng simfoniyasy dala qasiretining rekviyemine ainalady. Aqyn sony aitady, sony jyrlaydy.
Biz búl maqalada Bauyrjannyng ghylym Kók­jiye­gin­degi jetistikterin, ataq-abyroy, marapat madaq­taryn sóz etudi maqsat etpedik.
Sol jetistikterining bәri týptep kelgende aqyn jy­ryna qyzmet etetindey elesteydi maghan.
Bauyrjan Jaqyp poeziyasy, onyng tabighatty jyr­laudaghy lirizmi men tragizmi, onyng formalyq, mazmúndyq janashyldyqtary, onyng qazaq óleninde әje kulitin biyik dengeyge kótergendigi, san qily ke­zender jynystarynan túratyn Berikqara sekildi san qyrly, san qatparly Bauyrjan Jaqyp bolmysy, tabighaty jayly әngime endi aitylady. Bauyrjan Jaqyp keship kelgen elu jyl Berikqara tauy kesh­ken bes jýz million jylday mazmúndy, maghy­naly dep bilemiz.

Bauyrjangha

Bauyrjan Jaqyp,
Bauyr balasyn,
Balaghan jyrdy dauylgha Qasym.
Janyndy janym, júrt qaydan úqsyn,
Aqyndyq dertpen auyrmaghasyn.

Saparda seni synap elender,
Qasqa búlaqtar,
Qúba belender.
Shynghystan shyngha qanat qaghady –
Qazaqqa bitken qyran ólender.

Ónerge ishtey bekip talasyn,
Jetetin jerge jetip qalasyn.
Aghalar asqan asyl asumen,
Auylyna qaray ketip barasyn.

Aqyngha Allah aq ghúmyr bergen,
Soryn da bergen,
Shattyghyn bergen.
Estelik bolyp esilsin óleng –
Tirshiliktegi tәtti kýnderden.

Aspannan aqyq,
Jauynnan jaqút,
Izdeysing bilem dauyldan baqyt.
Atatyn tandy ayalap býgin –
Jyr oqiyqshy, Bauyrjan Jaqyp!..

Bauyrjangha
Kórdim talay irini,
Bauyrjanym túr dara.
Qasymdaghy bir ini,
Sonymdaghy bir qara.

Kónildegi elesti,
Kórsetedi jyr-ayna.
Búlyn-búlyng kómeski,
Qúlyn kýning jýr oida.

Jolyghatyn jamyrap,
Qozydayyn kóbegen.
Auzyn ashsa, manyrap,
Tógiletin kóp ólen.

Jazatyn ol jyr týmen,
Dep auylda qaldy ýiim.
Ájesining qúrty men
Saghynatyn әldiyin.

Jýreginde sóndirmey
Jýrgen otyn dalanyn.
Saghynushy em men birge
Ájesin sol balanyn.

Zuyldama, Zyrlama
Desen, uaqyt toqtar ma.
Óleng qúmar bir bala
Kirip ketti kókpargha.

Jolyqty ma oljagha
Ómirmenen bettesip.
Uyljyghan sol bala
Aqyn bolyp ketti ósip.

Men degende qonynan
Berushi edi et kesip.
Aqyn bala sonynan
Ghalym bolyp ketti ósip.

Sinip ketti ol saghymgha
Jýirik attay jyl shyghyp.
Arqasynan qaghugha
Jýrem endi qymsynyp.

Jýrsin ERMAN

"Qazaq әdebiyeti" gazeti