2013 jyldyng 5 mausy­myn­­­da Astanadaghy L.N. Gu­miy­lev atyndaghy Euraziya últ­tyq uniyver­siy­te­tinde QR Mem­lekettik hat­shy­sy Marat Tә­jinning tóragha­ly­ghy­­men Qa­zaqstan Res­­­pu­blikasynyng ta­rihyn zer­deleu jónindegi ved­om­stvo­aralyq júmys to­bynyng keneytilgen oty­rysy ótti. Tarihshylardyng osy al­qaly mәjilisinde elding bo­­lashaghy ýshin tarihymyzdy ja­nasha kózqaras túrghysynan zer­deley týsu, últtyq sanany ny­ghaytu, ózekti taqyryp­tar­dy zertteu jәne jana za­man­gha say oqulyqtar jazu siyaqty naq­ty mindetter jikteldi.

Qazaq elining tarihy patshalyq jәne kenestik biylik zamanynda búrmalanyp, dúrys jazylmay keldi. Tek elimiz erkin­dik­ke qol jetkizgennen keyin ghana «aqtandaq» bet­teri ashylyp, últtyq tarih jazyla bas­tady. Qazaq eli Tәuelsizdigining 20 jyl­dy­ghyna deyin kóptegen zertteu enbekteri ja­ryqqa shyqty. Biraq әli de zertteudi qajet ete­tin ózekti taqyryptar bar. Sonyng biri – tarih ghylymynyng teoriyasy men me­to­dologiyasy. Sebebi teoriya-metodologiya mә­selesin kótermeyinshe, zertteu jú­mystary da óz dәrejesinde bolmaydy.

2013 jyldyng 5 mausy­myn­­­da Astanadaghy L.N. Gu­miy­lev atyndaghy Euraziya últ­tyq uniyver­siy­te­tinde QR Mem­lekettik hat­shy­sy Marat Tә­jinning tóragha­ly­ghy­­men Qa­zaqstan Res­­­pu­blikasynyng ta­rihyn zer­deleu jónindegi ved­om­stvo­aralyq júmys to­bynyng keneytilgen oty­rysy ótti. Tarihshylardyng osy al­qaly mәjilisinde elding bo­­lashaghy ýshin tarihymyzdy ja­nasha kózqaras túrghysynan zer­deley týsu, últtyq sanany ny­ghaytu, ózekti taqyryp­tar­dy zertteu jәne jana za­man­gha say oqulyqtar jazu siyaqty naq­ty mindetter jikteldi.

Qazaq elining tarihy patshalyq jәne kenestik biylik zamanynda búrmalanyp, dúrys jazylmay keldi. Tek elimiz erkin­dik­ke qol jetkizgennen keyin ghana «aqtandaq» bet­teri ashylyp, últtyq tarih jazyla bas­tady. Qazaq eli Tәuelsizdigining 20 jyl­dy­ghyna deyin kóptegen zertteu enbekteri ja­ryqqa shyqty. Biraq әli de zertteudi qajet ete­tin ózekti taqyryptar bar. Sonyng biri – tarih ghylymynyng teoriyasy men me­to­dologiyasy. Sebebi teoriya-metodologiya mә­selesin kótermeyinshe, zertteu jú­mystary da óz dәrejesinde bolmaydy.

Qazirgi jahandanu zamanynda qazaq hal­qynyng últ bolyp saqtaluy ýshin últtyq qún­dylyqtary nasihattalyp, tól de­rekteri, qúndy múralary zerttele týsui qa­jet. Álemdegi órkeniyetti elderdegi siyaq­ty tarih ghylymynyng teoriyasy men me­todologiyasy bizding elimizdegi otandyq ta­rih ghylymy boyynsha dúrys jolgha qo­yyluy kerek. Osy atalghan taqyrypqa qa­tys­ty birqatar zertteushilerding shaghyn ma­qalalary men jinaqtary jaryq kór­ge­nimen, arnayy núsqaulyq nemese oqulyq retinde jazylghan teoriya-metodologiyagha qatysty irgeli zertteu enbekter joq.

Patshalyq jәne kenestik imperiyanyng tú­synda tarih búrmalandy jәne ony bas­qa últ ókilderi jazdy. Qazaq ziyaly­la­rynyng da el tarihyna baylanysty qalam tar­typ, zertteuler jazghany boldy. Biraq olargha shekteu qoyylyp, qughyndaldy. Tek sayasy iydeologiya qúralyna ainaldyrylghan tarih jazyldy. Bir sózben aitqanda, ýl­ken qiyanat jasalyp, tarihymyz taptauryn kýi­ge týsti. Sonyng saldarynan osy kýnge de­yin Otandyq tarih ghylymynyng teo­riya­sy men metodologiyasy qalys qalyp keldi. My­saly, Qazaqstan boyynsha Qaz KSR Ghy­lym akademiyasy tóralqasynyng 1978 jylghy 7 qyrkýiektegi №131 qaulysymen Ta­rih institutynda «Qazaqstannyng ta­riyh­na­masy» dep atalatyn bólim ghana ashyldy. Onyng ózi kenestik iydeologiyanyng shen­be­rinen shyghyp, zertteuler jasay almady. Al basqa instituttar men uniyversiytetterde ar­nayy Otan tarihynyng teoriya-meto­do­lo­giyasymen ainalysatyn kafedralar mýl­dem ashylghan joq. Sondyqtan tariyh­shy­larymyzdyng aldynda túrghan ýlken bir mindet osy salagha qatysty bolyp túr.

Tarih ghylymynyng teoriyasy men me­todologiyasyna qatysty úghymdar jәne tý­sinikterine toqtala ketsek. Tarih teoriyasy – jalpy tarih turaly teoriya ne­me­se on­daghy normandyq teoriya, manor teo­riyasy taghy basqa da teoriya týr­leri ja­yynda. Qalay aitqanda da, tarih teoriyasy – búl joghary, tarihy tanymnyng damyghan dengeyi. Yaghny naqty tarihy oqighalar men qúbylystardyng sipattalu dengeyin kór­se­tedi. Tarihy zertteu teoriyasynda tarihtyng jal­py problemalary, shyndyghy jәne tanymy qarastyrylady.

Tarih metodologiyasy – (grek til. met­hodos – әdis, tanym joly logos – sózi) – ta­rih ghylymynyng әdistemelik tanym tu­raly pәni jәne tarauy bolyp tabylady. Ádis­teme – tarihy zertteuding qúraly re­tinde paydalanylady. Ádistemeler ar­qyly tarihshy jana bilim alyp, oqighalar tu­raly mәlimetterdi naqtylaydy.

Qazirgi zamanda «metodologiya» úghymy bas­tapqy maghynadaghyday ghana ayasy tar emes, tarihy tanymnyng jalpy negizin qú­raydy. Bir sózben aitqanda, tarih meto­do­logiyasy naqty tarihy zertteu tә­ji­riy­be­sining teoriyalyq kórinisi retindegi әdis­­­­te­meler, ústanymdar, ghylymy tarihy tý­sinikter t.b. Tarihshynyng zertteu jú­mysynyng tәjiriybesin bayanday otyryp, metodologiya tanymgha jeteleytin oigha mýmkindikter beredi. Demek, metodologiya ta­rihy zertteude jeke jәne jalpy pro­ble­malargha saraptama jasaydy. Biraq kez kel­gen problemagha naqty jauapty dayar­lap túrmaydy. Ony qarastyrudyn, zert­teuding joldaryn kórsetedi.

Tarih ghylymynda metodologiya men metod bir-birine tәueldi emes. Meto­do­lo­giya men metodtyng óz aldyna je­ke ta­nym­dyq formalary bar. Mәse­len, me­to­dologiya jeke zertteu әdisterine qol­­da­nylmaydy. Zertteu jýiesinde teh­niy­­kalyq әdisterdi metodologiya emes, me­tod dep qarastyrghan jón. Al metodologiya min­­­deti ghylymy mәselelerdi sheshude jal­­­py teoriyalyq ústanymdardy kórsetu bo­­­lyp tabylady. Búl jalpy ghylymy qa­rym-qatynas sipatyn, kórinisin bay­qa­tady.

Qazaq ziyalysy A. Baytúrsynov bylay dep jazghan edi: «Ózining tarihyn joghaltqan júrt, ózining tarihyn úmytqan el qayda jýrip, qayda túrghandyghyn, ne istep, ne qoyghandyghyn bilmeydi, keleshekte basyna qanday kýn tuatynyna kózi jetpeydi. Bir halyq ózining tarihyn bilmese, bir el ózining tarihyn joghaltsa, onyng artynan ózi de joghalugha ynghayly bolyp túrady». Demek, Otan tarihyn tarihshylar óz dәrejesinde zertteu ýshin tarih ghylymynyng teoriyasy men metodologiyasyna basa nazar audaruy qajet.

Derektanushy ghalym Q.M. Atabaev Otan tarihy ghylymynyng metodologiya mә­selesine baylanysty mynaday tújyrym jasaghan: «Otandyq tarih ghylymyndaghy bas­ty kemshilik – metodologiyalyq kem­shi­lik. Barlyq ghylymnyng negizi meto­do­lo­giyada jatyr. Metodologiyalyq, teoriyalyq mә­selelerdi anyqtap almay, basqa ghy­lym­dar siyaqty, tarih ghylymynyng da óz dә­rejesinde damuy mýmkin emes. Qa­zaq­standa tarih ghylymynyng mindeti, funk­siyasy ne boluy kerek? Aldymen osyny anyq­tap alugha tiyispiz. Eng bastysy, meto­do­lo­giyalyq problema – osy. Qazaqstan ta­rihy ghy­ly­my­nyng mindeti qazaq úl­tynyng ta­rihyn zertteu boluy kerek».

Tarihshy B.Gh. Ayaghan últtyq tarihty qa­rastyrugha qatysty mynaday pikirin bil­dir­gen: «Bizding mindetimiz – tarihshylardyng ghylymy mektepteri arasyndaghy intel­lek­tualdy oy jarysyn, bәsekelestikti qolday oty­ryp, qazaq tarihynyng tabighaty jәne mәni turaly tereng tolghanghan tuyndylardy ómirge keltiru. Búl erekshe tarih ekeni anyq. Ol – Batystyng da, Shyghystyng da ta­riy­hy dәstýrlerine baghynbaytyn fenomen. Ol qúbylys ózegi – Dala órkeniyeti, myn­daghan jyldar boyy ýzilmey kele jatqan tarihy jalghastyq, auyzsha dәstýr taghy bas­qalary. Sondyqtan, Qazaq elining tariy­hyn­daghy ózekti mәselelerine qa­tys­ty tújyrymdamalar qajet. Ol ýshin keng au­qym­dy jәne tereng zertteuler kerek. My­saly, tәuelsiz Qazaqstan tarihyn zert­teu­degi mindetterdi sheshu ýshin jan-jaqty bi­lim alghan, teoriyalyq da­yyn­dyqtary jaq­­sy, janasha oilaytyn mamandar qa­jet. Osy mәselelerdi shiraq, auqymdy rette she­ship otyru tarihshylardyng mindeti bo­luy tiyis».

Qazirgi zamanda «tarihtan tәrbiye», «ta­­rihtyng tәrbiyelik kýsh-quaty» degen negizdi úghymdar bizding mәdeniyetimiz ben qoghamdyq ómirimizde qoldanysqa engen. Ásirese Tәuelsizdik alghan uaqyttan beri memleketting aldynda jas úrpaqty janasha tarihy kózqaras túrghysynan oqytu men tәrbiyeleu mindeti qoyyldy. Ondaghy maq­sat tarihyn biletin, últy men mem­leketin syilaytyn jas úrpaqty tәr­biyeleuge bay­lanysty edi. Mine, osynday ruhany últtyq qún­dylyqtar men tarihyn tereng biletin úrpaq qana últjandy bolyp ósetindigi sózsiz. Sondyqtan tarihshy qauym el tarihynyng әrtýrli kezenderi men manyzdy salalaryna qalam tartuy tiyis.

QANAT ENSENOV, QR BGhM GhK Memleket tarihy institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri, t.gh.k.

Abai.kz