• Er Edigenin tughanyna — 655 jyl

Kók Ordany biylep otyrghan Orys han Aq Orda men Kók Ordany biriktiru ýshin qaramaghyndaghylardy jinap, qúryltay ótkizedi. Hannyng búl pikirimenen Tayqoja kelispeydi. Orys han Aq Ordagha qarsy attanghan kezde ol joryqqa qatyspaydy. Osy qylyghy ýshin han Tayqojany óltiredi. Onyng jas balasy Toqtamystyng ómirine de әldeneshe ret qauip-qater tónedi. Aqyr sonynda elin tastap, Mauerenahrdaghy Aqsaq Temirge qashady. Ol jóninde Ótemis qajy ózining «Shynghys-name» atty enbeginde bylay deydi: «Búl Orys han da úly patsha boldy, býkil Týrkistan uәlayattaryna biylik jýrgizdi. Toqtamys han men Temir-Qútyly hangha ol kezde handyq tiymedi. Búlar atalmysh hannyng qyzmetinde jýrdi, Allanyng rahymymen Toqtamys oghlannyng boyynda patshalyq fәrr bayqaldy da, atalmysh oghlannyng nókerleri men basqa adamdar oghan yqtiyarmen taghzym etti. Osy sebepti atalmysh han Toqtamys oghlandy jek kórip ketti de,  onyng kózin qúrtudy oilastyrdy», – deydi [Proshloe Kazahstana. 1997,s.190]. Búdan әri Toqtamystyng qashqany, suyq kýni múz basyp jatqan Syrdy keship ótkeni, qughynshylardyng Toqtamysty ayaghynan atyp, auyr jaraqatty qylghany, ony Úryq Temirding tauyp alghany jazylghan.

• Er Edigenin tughanyna — 655 jyl

Kók Ordany biylep otyrghan Orys han Aq Orda men Kók Ordany biriktiru ýshin qaramaghyndaghylardy jinap, qúryltay ótkizedi. Hannyng búl pikirimenen Tayqoja kelispeydi. Orys han Aq Ordagha qarsy attanghan kezde ol joryqqa qatyspaydy. Osy qylyghy ýshin han Tayqojany óltiredi. Onyng jas balasy Toqtamystyng ómirine de әldeneshe ret qauip-qater tónedi. Aqyr sonynda elin tastap, Mauerenahrdaghy Aqsaq Temirge qashady. Ol jóninde Ótemis qajy ózining «Shynghys-name» atty enbeginde bylay deydi: «Búl Orys han da úly patsha boldy, býkil Týrkistan uәlayattaryna biylik jýrgizdi. Toqtamys han men Temir-Qútyly hangha ol kezde handyq tiymedi. Búlar atalmysh hannyng qyzmetinde jýrdi, Allanyng rahymymen Toqtamys oghlannyng boyynda patshalyq fәrr bayqaldy da, atalmysh oghlannyng nókerleri men basqa adamdar oghan yqtiyarmen taghzym etti. Osy sebepti atalmysh han Toqtamys oghlandy jek kórip ketti de,  onyng kózin qúrtudy oilastyrdy», – deydi [Proshloe Kazahstana. 1997,s.190]. Búdan әri Toqtamystyng qashqany, suyq kýni múz basyp jatqan Syrdy keship ótkeni, qughynshylardyng Toqtamysty ayaghynan atyp, auyr jaraqatty qylghany, ony Úryq Temirding tauyp alghany jazylghan.

Nizam-ad-din Shamiyding «Zafar-name» kitabynda qashqan Toqtamystyng Temirmen jolyghuy sipattalghan. Nizam-ad-din Shamy óz zamanynyng sauatty adamdarynyng biri bolghan. Aqsaq Temirding 1392-1393 jyldardaghy Irangha jasaghan joryghy kezinde qolgha týsip, oghan qyzmet etken. 1400 jyldyng basynda Nizam-ad-dinge Aqsaq Temir ózining joryqtaryn, el basqaruyn  jazudy tapsyrghan. Ol ýshin qasyndaghy jylnamashylarynyng jazghan derekterin, kýndelikterin bergen. Ghalymnyng taygha tanba basqanday etip tújyrymdap jazghan jazuy Aqsaq Temirge únap, razylyghyn bildirip, qúptaghan. Búl kitapty tarihshy Temir ólgenge deyin 1404 jyly bitirgen. Aqsaq Temir dәuirindegi tarihty tanuda búl enbekting alar orny óte zor. «Zafar-namede»: «Toqtamys oghlan kelgen kezde  әmirler aragha jýrip, ony Temirge tanystyrdy. Onyng úlylyghy oghan qúrmet pen syi-siyapat kórsetui de mýmkin bolghannyng bәrin jasaugha kýsh saldy. Ol onymen birge Samarqangha keldi, patshagha layyq tartularmen toy ótkizdi, oghan (Toqtamysqa) jәne onyng serikterine aqylgha syimaytyn sansyz kóp altyndardy, qymbat әshekey búiymdardy, maldar men matalardy, attar men ógizderdi, shatyrlar men qostardy, barabandar men jalaulardy, jasaqtar men әskerlerdi bólip berdi.

Ol (Temir) Otyrar men Sauran aimaqtaryn bólip berdi jәne ony sol jerlerge jóneltti», – dep tanbalanghan [Iz glubiny stoletiy. 2-e izdaniye. – Kazani: Tatarskoe knijnoe izdatelistvo, 2004,s.370]. Toqtamystyng osylaysha Kók Ordamen irgeles jerge qonystanuy Orys han ýshin  onsha qolayly bolmaghan. Búl turaly «Shynghys-namede»: «Han jaylaugha bara jatqanda onyng eline [Toqtamys oghlan]  quyp-jetip, jylqylaryn aidap ketti. Qughynshylar orta jolda olargha jetip, talqanyn shyghardy. Ol qaytyp [Temir-bekke] keldi. Álqissa, Toqtamys oghlan qazaqylap [Orys han] eline shauyp jәne jylqylardy aidap ketip jýrdi», – delingen [Ótemis qajy. Shynghysname // Qazaqstan tarihy turaly týrki derektemeleri. 1 t. – Almaty: Dayk-Press, 2005,192-b]. Orys han búl kezde Edil boyynda joryqta jýrgendikten, onyng balasy Qútylyq-Búgha Toqtamys oghlangha qarsy әsker alyp shyghyp, kóp shayqasqan [Ótemis qajy. Shynghysname // Qazaqstan tarihy turaly týrki derektemeleri. 1 t. – Almaty: Dayk-Press, 2005,298-b]. Soghys kezinde Qútylyq-Búghagha oq tiyip, sodan óledi.

Soghysta jenilgen Toqtamys qashyp taghy da Aqsaq Temirge keledi. Aqsaq Temir Toqtamysqa odan әri qúrmet kórsetip, kóp әskermen Kók Ordagha qarsy qayta attandyrady. Múnyng sebebin týsinu qiyn emes. Irgesindegi Kók Ordanyng Orys han basshylyghymen kýsheyip, Aq Ordagha qosylyp, iri memleket bolyp ketu qaupi Ámir Temirge únamaytyn edi. Temir Toqtamysty jaqsy kórip jarylqamaghan kerisinshe, oghlandy óz sayasatyn jýzege asyru ýshin paydalanghan. Búl jolghy shayqasty Orys hannyng ekinshi úly Toqtaqiya basqardy. Toqtamys Toqtaqiyadan jenilis tapty. Bas saughalap qashyp, kese jatqan ózennen jýzip ótedi. Qolynan jaraqat alady. Qalyng qorysqa kirip, jan saughalaydy. Múny estigen Temir ony taptyrtyp alyp, jaghdayyn jasap, er jýrek әri batyl dep maqtaydy.

Aqsaq Temirding múnday hareketining syry turaly A.Yakubovskiy ózining әigili «Timur» atty enbeginde bylay dep jazady: «Osobenno tyajelymy v jizny Zolotoy Ordy byly gody s 1360 po 1380. V techenie dvadsaty let v Zolotoy Orde smenilosi okolo 25 hanov, ne schitaya vremenshika emira Mamaya, vladevshego vse eto vremya pravoberejnoy chastiu Zolotoy Ordy. Harakterno, chto bolishaya chasti levoberejnyh hanov, siydevshih na prestole v Sarae inogda menee goda, yavlyalasi vyhodsamy iz Ak-Ordy, iz prisyrdariinskih oblastey, iz levogo kryla ulus-djuchiyeva voyska.

Vspomnim hanov Hyzra, Temiyr-Hodju, Murida (Amurat v russkoy letopisi) y Kilidiybeka. Vmeshatelistvo Beloy Ordy v zolotoordynskie dela shlo parallelino s rostom ekonomicheskogo y politicheskogo mogushestva etoy prejde otstaloy chasty Ulusa Djuchi. Osobenno reshiytelinye shagy v etom otnosheniy predprinyal Urus-han, pravivshiy v Ak-Orde do 1377 goda. Urus han zadumal stati ne toliko saranskim hanom,  on reshil obediniti obe chasty Ulusa Djuchy pod svoey vlastiu. Timur znal obo vsem, chto proishodilo v toy y drugoy Orde, boyalsya obediyneniya y tem samym usiyleniya opasnogo soseda y iskal sluchaya pomeshati emu», – dey kelip, múnday jaghdayda Toqtamystyng óz ayaghymen aldyna keluin útyrymen paydalanghanyn aitady [Yakubovskiy A. Timur // Vlastelin Evrazii. – Almaty: Kochevniki, 2003,s.106].

Nizam-ad-dinning jazuynsha, Ordagha oralghan Orys han Aqsaq Temirge elshi jiberip: «Toqtamys mening balamdy óltirdi jәne sening aimaghyna ketti. Mening jauymdy maghan ústap ber, eger de kónbesen, onda soghysatyn jerindi ait», – dep habarlaydy [Proshloe Kazahstana.1997,s.289]. Oghan kelispegen Temir qarsy soghysqa dayyndalady. Eki jaq bir-birine tayau kelgen tústa aua-rayy búzylyp, әueli janbyr jauady, sony qargha úlasady. Onyng ayaghy qatty ayaz bolady. Suyq ótken qarsylastar azdaghan qaqtyghyspen tarqasady.

Keler jyly taghy da eki jaq bir-birine qarsy attanugha qamdanady. Alayda Orys hannyng kenetten qaytys boluy nәtiyjesinde soghys toqtatylady. Ótemis qajynyng jazuynsha, Orys hannyng ólimine tómendegidey jaghday  sebep bolghan. Kók Ordadaghy shyryn, baryn, arghyn, qypshaq Toqtamystyng әkesining qol astynda bolghan rular eken. Toqtamys Orys hangha qarsy joryqtar úiymdastyrghannan keyin búlardyng er jýrek jigitteri qoldau kórsetedi. Múny estigen han atalghan rulargha qysym kórsetedi. «Búl kezde olar da óz tarapynan Toqtamys oghlangha kisi jiberip: «Sening әleginnen han bizge qaharyn tógip, malymyzdy tartyp alyp jatyr, bizding de basymyzgha qater tóndi, eger bizdi qorghay almasan, qiyamet kýni tughanda qolymyz jaghanda bolady», – degendi aitqyzady. Búl sózdi estigen oghlannyng kónili búzylyp, elshige: «Osy jyl jaylaugha shyqqandarynda elding sonynda kóshinder… dayyn otyryndar,  inshalla,  ólmesem,  men  de  sizderge  jetermin dedi», – dep jazady Ótemis qajy [Ótemis qajy. Shynghysname. 2005,193-b]. Odan arghy mәlimetter boyynsha, uәdeli uaqytta Toqtamys jetedi. Dayyn otyrghan ru adamdaryn ertip, Edilge qaray ketedi. Eki kýnnen keyin esitken Orys han  200-300 adam ertip, sonynan quady. Búlardyng jaqyndaghanyn sezgen song atqa minuge jaraytyn balalardy jinap, Jalalladdin súltandy basshy qylyp, aman qalu ýshin algha jiberedi. Eger biz  jenilip jatsaq, qashyndar dep kenes beredi. Qughynshylar jetken son, eki ortada úrys bastalady. Teke tires kezinde Jalalladdin qasyndaghy balalarymen birge әkelerine jәrdem beru ýshin keri oralady. Maydangha aralasady. Orys hangha kezdeysoq oq tiyip, sodan óledi [Ótemis qajy. Shynghysname. 2005,193-195-b]. Tarihshylardyng kórsetuinshe, búl 1377-78 jyldar.

Ordadaghy dýrbelen  kezinde Edige Toqtamys pen Temir jaghyna ótip ketedi. Jalghyz Edige emes, kóp adam osylay isteydi. Ol jóninde noghay ghalymy M.G.Safargaliyev bylay deydi: «Nesmotrya na stoli reshiytelinuiy pobedu nad Tohtamyshem pobediyteli okazalsya v kriticheskom polojenii. V samoy Siyney Orde v eto vremya nachalosi kakoe-to brojenie protiv Urus-hana. Ego emiry, ochevidno, chuvstvuya slabosti hana v boribe s Tohtamyshem, staly ego pokidati. Na storonu Tohtamysha v 1376 g. perebejal syn odnogo iz emirov Urus-hana Ediygey, otes kotorogo Baltychka iz plemeny akmangit zanimal post starshego emira pry dvore Urus-hana. Begstvo Ediygeya, prinadlejavshego k pridvornoy aristokratiy sviydetelistvovalo o kolebaniyah v pridvornyh verhah Siyney Ordy. Ediygey priynes izvestie o bolishih voennyh prigotovleniyah Urus-hana» [Safargaliyev M.G. Raspad Zolotoy Ordy. – Saransk, 1960,140-b].

Derekter boyynsha, Kók Ordada búdan keyin birneshe handar almasady. Aqyr sonynda Temir Mәlik taqqa otyrady. Biraq Temir Mәlik qaramaghyndaghy eldi jóndi basqara almaydy. Ol jóninde Sharaf-ad-din Ály Jezdi bylay dep jazady: «Deni y nochi piet, spit poludnya. Esly daje budet sto vajnyh del, nikto ne mojet razbuditi ego. Po etoy prichiyne vse poteryaly nadejdu na nego. V uluse Djuchiy-hana hotyati prihoda Toktamysha» [Sharafad-din Ály Jezdi. Zafar-name. – Tashkent: SANAT, 2008,87-b]. (Astyn syzghan – A.J.). Tarihshynyng aituynsha, Aqsaq Temirding qoldauymen aqyry Toqtamys jeniske jetedi. 1379 jyly Kók Ordanyng taghyna otyrady. Kenestik tarihshylar Kók Ordada Toqtamysty qoldaushylardyng kóp bolghanyn, olardyng Temir Mәlikten týnilip, han taghyna Toqtamysty shaqyrghanyn  eskere bermeydi.

Búdan song Temirding Toqtamysqa ergen әmirleri ony Syghanaqta han taghyna otyrghyzady, ghúryp-dәstýrdi saqtap, «onyng qúrmetine nisar jasaydy» (shashugha aqsha shashu).

Búl uaqighalardyng barlyghy hijranyng 780 jyly (1378-1379) bolyp edi.Osydan keyin qajyrly Toqtamys han Kók Orda men Aq Ordany biriktiru qajettigine ainalasyndaghylardy sendiredi. Kóktemde Toqtamys Edil boyyna joryqqa attanyp, Saray Berkeni basyp alady. Ol tústa Altyn Ordanyng kóp bóligin Mamay biylep otyr edi. Mamay men ekeui 1380 jyly Kalka ózenining jaghasynda kezdesedi. Akademik B.Grekovtyng jazuynsha qandy shayqas ótedi. Mamaydy jengen Toqtamys az uaqyttyng ishinde Altyn Ordagha qarasty elder men jerlerdi qayta biriktiredi. Ordanyng әl-quatyn arttyrugha kýsh salady. Muni-ad-din Natanzy Toqtamys turaly: «Ol qabiletti, er jýrek, keng peyildi әdemi patsha boldy. Onyng әdilettiligi men jaqsy minez-qúlqy jalpygha mәlim» dep jazady [Proshloe Kazahstana.1997,s.303]. Múny halyq eposy da joqqa shygharmaydy. Epostyng últtyq versiyalarynyng basynda Toqtamys әdil bolyp kórinedi. Onyng әdildigi qoyshy balanyng tórt ret dúrys sheshim jasaghanyn estip, ordasyna shaqyryp, ýstindegi eski-qúsqy kiyimderin tastatyp, asyl ton kiygizip, túlpar at mingizip, el-halyqtyng biyligin qolyna beruinen bayqalady. Jyrshylar Toqtamysty týpkilikti qaralay bermeydi. Onyng adamgha tәn adamgershilik sipattaryn kórsetip otyrady. «Bir kýny han moynymdaghy paryzymnan qutylayyn dep Ediygeny jety jasyna kelgende mektepke berdi. Ol on jyl oqyp sauathan boldy.

Katta hazirat ustazynan pәtiya aldy. Jasy da onsegizge toldy. Toqtamys han hoja uryuynyn  ishiynen saylap Qaraqas aiym degen qyzdy alyp berdi. Balasyna arnap aq otau tikti. Han jety paryzynan qutyldy» [Ediyge. Qiyas varianty // Ediyge. – Nókiys: Qaraqalpaqstan, 1990,145-b], – dep kórsetedi Toqtamystyng adamgershiligin Qiyas jyrshy.

Ol – oryndy jerde qoly keng myrza. Mәselen, Núraddin jeti jasynda aldyna aryz aityp kelgende Toqtamys jón sózge túryp, oghan babasy Shynghystan qalghan bir lәgen dildә syy beredi. Jәne  el arasyna iritki salyp jýrgen Aghay, Taghaydy zyndangha qamaydy.

Sh.Uәlihanov núsqasynda elin tastap, qashyp bara jatqan Toqtamys halqyna qarap:

Edigem mening er edi,

Edigemning mingeni

Auzy aqtan ker edi.

Edigemning asu isi sol edi,

Ózinen bir jas ýlkendi

Áziz agham, siz biliniz der edi.

Ózinen bir jas kishi túrsa,

Ýkem, sen túra túr,

Men sóileyin der edi.

Edigemning eskiden kegi bar edi,

Kete almay-aq jýr edi,

Kóre almasy kóp boldy,

Kótermesi joq boldy,

Men sýitip aiyrylghanmyn, Edigemnen, –

dep ótkenge ókinish bildiredi [Maghauin E. Edige. – Almaty: Ayqap, 1993,52-b].

«Edigemning eskiden kegi bar edi» deuin keybir ghalymdar Toqtamystyng Baltyshahty óltiruimen baylanystyrady. Bartolidtyng jazuynsha Baltyshah – Edigening әkesi. Onyng ólimi turasynda qazirgi zaman tarihshysy Túrsyn Súltanov ózining «Zolotaya Orda» dep atalatyn kitabynda sol derekke sýiene otyryp, bylay dep jazady: «Temirmәlik shayqas bastalghanda-aq tútqyngha alynyp, óltiriledi. Deshti Qypshaqtyng ataqty batyrlarynyng biri, hannyng bas әmiri Baltyshaq ta qolgha týsip qalady. Baltyshaqtyng adaldyghy men batyrlyq danqyn estigen Toqtamys әmirdi aldyma keltirinder dep búiyrghan. Qol-ayaghy baylauly Baltyshaq aldyna kelgende Toqtamys oghan bylay depti:

«Eger meni patsham dep moyyndasan, syi-qúrmetim dayyn, mal-mýlkimen qosa patshalyqty ózine basqartamyn».

Ábdi ar-Razaq Samarqandidyng jazuynda batyr Toqtamystyng aldynda bir tizesin býgip bylay depti:

«Temirmәlik tiri kezde, әmir әli biyleushi bolyp baquat ómir keshtim; sening onyng taghyna otyrghanyndy kórgen kózim nege shyghyp ketpeydi. Maghan raqym jasaghyng kelip túrsa, mening basymdy shapqyz da, Temirmәlikting basynyng astyna qaldyr, denesin mening denemning ýstine qoy, qasiyetti, asyl denesi qor bolyp jer jastanbasyn».

Adal jandy erjýrek batyrdyng tilegi oryndalypty [Súltanov T.T. Zolotaya Orda. – Almaty: Mektep, 2004,68-b].

Biraq Toqtamystyng jogharydaghy sózining basqasha mәni boluy da yqtimal. Toqtamystyng ol sózining negizgi astary han sarayynda qyzmet etip, ýlkendi agha, kishini ini tútyp, óte inabatty bolghan, ishki daudy bitirip, syrttan kelgen jaudyng betin qaytarghan Edigeni azghyrghangha erip, basyn almaq bolghanyna ókinu boluy da mýmkin.  Sypyra jyraudyng da:

Edilden әrmen ótse sol,

Sәtemir hangha jetse sol,

Osy óshin sirә da

Senen almay qalmas-ty boghay qúbasha úghyl! [Maghauin E. Edige. 1993,37-b] – degende aityp túrghany – hannyng Edigeni jazyqsyz qughyndap óltirmek bolghany. Búl jerde jyrau hannyng batyrdyng әkesin óltirgenine ekpin berip túrghan joq. Sebebi ol dәuirdegi tarihty qarap otyrsaq, bir elding әmirshisi ekinshi elding әmirshisin óltirip, ornyna sonyng balasyn qoyghan jaghday nemese bir elding ishinde tónkeris jasap, tónkeristing basqarushysy elding hanyn quyp, ornyna sol hannyng balasyn qoyghan jaghdaylar jii kezdesedi. Edigening ózi Shәdibekti handyqtan quyp jiberip, onyng ornyna balasy Bolatty otyrghyzghan. Búdan da әri ótip, taq ýshin óz әkesi men bauyrlaryn  óltirgender de bar. Mysaly, Altyn Orda hany Berdibek (1357-1359).

Qalay bolghanda da Edigening Toqtamyspen aqiy-taqy arazdasyp, ketisuine deyin han sarayynda nebir shyrghalang tartystar ótkenge úqsaydy. Edige Aqsaq Temirge ony jaqsy kórgendikten emes, osynday qiynshylyqtardan, basyna qater tóngendikten qashyp barghan sayasy bosqyn. Núrtughan núsqasynda búl jaghday neghúrlym kenirek bayandalghan. Biraq búl núsqanyng ayaghy tarihy oqighadan alystap, qaharmandyq epostyng tabighatyna oray batyrdyng qalyndyq izdep shyghuy, ol jerde qalyndyghyn alyp ketken dúshpanmen soghysyp, jeniske jetuine úlasady.

Jyrshylardyng aituynsha, hannyng Edigemen arazdasuy eki ortadaghy aidap salushylardyng kesirinen bolady. Toqtamys obrazyndaghy kózge týsetin eng kemshin sipat – sózge ergishtigi. Búny biz hannyng nókerlerining sózine, әielinin, Kenjanbay, Aghay, Taghay sózderine erip ketuinen kóremiz.

Toqtamys ta pende. Pendelikpenen azghyrghangha eredi. Epostyng qaraqalpaqsha versiyasynda eki ortagha әuelgi ot jaghushylar — hannyng tóniregindegi biyler.

Rasyn aityp sóilesem,

Edige sening jalshynyz.

Júrtyndy biylep barady,

Jylqyndy baqqan malshynyz [Ediyge. – Nókiys: Qaraqalpaqstan, 1990,148-b], – deydi han nókerleri.

Toqtamystyng kenes ýkimeti kezinde asyra jamandaluynyng sebebi: ol 1382 jyly Mәskeu qalacyn shapqan. Kulikovo shayqasynda orys әskerining ýshten ekisinen astamy qyrylghany tarihtan belgili. Mamay jaghynan da kóp adam óledi. Búl maydanda orystar kóp qyrghyngha úshyraghanymen, Altyn Ordagha qarsy bas kóteruge bolatynyn týsindi. Ózderining qolbasshysy knyazi Dmitriydi býkil Rusiting úly knyazi dep últtyq maqtanyshyna ainaldyrdy. Mamaydy jengen Toqtamys Mәskeu knyazdigin búqtyryp qondy da esten shygharghan joq. Búl jóninde Karamziyn: «(1381 g.) V sleduiyshee leto Han poslal k Dmitrii Sarevicha Akhozu y s nim 700 voinov trebovati, chtoby vse Knyaziya nashi, kak drevnie poddannye Mogolov, nemedlenno yavilisi v Orde» dep jazady [Karamzin N.M. Istoriya gosudarstva rossiyskogo. – Moskva: «Olma-Press obrazovaniye», 2004,230]. Biraq Kulikovo shayqasynan danqqa bólengen úly knyazi Dmitriy han sózine qúlaq aspaydy.

Aytqangha  moyyn úsynbaghan song Altyn Orda hany ýnsiz qalady. Ordanyn  ishki tirligin qalypqa keltiru júmysymen shyndap ainalysqan Toqtamys Mәskeuge joryq jasaudy da esinen shygharmaydy. 1382 jyly han әskeri qalagha jaqyn keldi. Mәskeuding úly knyazi Dmitriy IV adam jinau ýshin Kostromagha baruym kerek dep otbasyn ózimen birge alyp, qasyna negizgi qolbasshy Vladimir Andreevich Serpuhovty ertip, qashyp ketti. Mәskeu úly knyazsyz, әskerbasysyz qaldy. Qalada ýrey ornady. Mitropolit Kiprian da shahardy tastap qashty.

Tek knyazi Ostey ghana tәrtip ornatugha kýsh saldy. Kremli qorghanyna órmelep shyqpas ýshin onyng syrtqy irgesindegi aghashtan jasalghan qúrylystyng bәrin órteuge búiryq berdi. Qorghannyng qabyrghasynyng ýstine zenbirekter ornatyldy. Laqtyratyn tastar, qaynatyp qúyatyn qaramaylar alyp kelindi. Altyn Orda jauyngerlerining aldynghy shebindegiler 23 tamyz kýni Kremli irgesine keldi. Qorghandy ainalyp kórdi, sosyn knyazi Dmitriydi súrady. Sodan song kózden tasa boldy. Kremlidi qorghaushylar oqighanyng osylay jaqsy bitkenine quanysty. Ertenine Toqtamys han bastaghan negizgi kýsh jetti. Kremlige shabuyl jasady. Kelesi kýni de shabuyl jalghasty. 24 mynday mәskeulik qyrghyngha úshyrady. Toqtamys han qaladaghy alugha jaraytyn dýniyening bәrin aldy. Ikondardy, qymbat baghaly zattardy, almas pen altyndy, býkil qordy tiyep alyp ketti. Qaytar jolynda Toqtamys han óz әskerining barlyq knyazdikterdi tonauyna jol berdi.

Toqtamystyng Kremlidi aluyn orys tarihshylary orys adamdarynyng aq kónildiliginen, anqaulyghynan boldy deydi. Mәselen, Karamzin «V chetvertyy deni osady nepriyateli iziyavil jelanie vstupiti v mirnye peregovory. Znamenitye chinovniky Tohtamyshevy, podehav k stenam, skazaly Moskvityanam, chto Han lubit ih kak svoih dobryh poddanyh y ne hochet voevati s nimi, buduchy toliko lichnim vragom Velikogo Knyazya; chto on nemedleno udalitsya ot Moskvy, bude jiytely vyidut k nemu s daramy y vpustyat ego v sii stolisu osmotreti ee dostopamyatnosti» [Karamzin N.M. 2004,s.231], – dey kelip, sengendikten qaqpany ashqanyn aitsa, qazirgi orys tarihshysy Yu.V.Mizun: «On toliko hotel by osmotreti ego iznutri. Doverchivaya russkaya dusha! Vorota (Spasskiye) otvorily y poplatilisi za eto jizniu», – dep jazady [Mizun Yu.V., Mizun Yu.G. Hany y knyaziya. – Moskva: Vega, 2005,s.158]. Áriyne, búl adam senerlik nәrse emes. Al, Lev Gumiylev tragediyany araqtan kóredi: «Chego hotel posadskiy lud? Vypiti y pogulyati. Poetomu naselenie Moskvy, prostye moskovskie ludi, sev v osadu, prejde vsego napravilisi k boyarskim pogrebam, sbily zamki, vytashily ottuda bochky s medom, pivom, vinamy y osnovatelino napilisi. ….Cherez nekotoroe vremya, kogda byl vypit vesi zapas spirtnogo, moskvichy reshily dogovoritisya s tatarami: tataram bylo predlojeno izlojiti svoy usloviya mira, dlya chego osajdennye sobralisi vpustiti v gorod posolistvo. No, kogda otkryvaly vorota, nikomu iz predstaviyteley «narodnyh mass» ne prishlo v golovu vystaviti nadejnui ohranu, daby propustiti toliko poslov. Posadskie prosto otkryly vorota, tatary vorvalisi v gorod y ustroily reznu», – deydi [Gumiylev  L. N. Ot Rusy k Rossii. – Moskva: AST, 2004,s.211-212]. Álbette, bәri de balanyng sózi.

Toqtamystyng Mәskeuge joryghynan song Kulikovo shayqasy úmytyldy. Orys knyazdikterining Altyn Ordagha búrynghyday salyq tólep túruyna tura keldi, al ataqty Dmitriy Donskoy bolsa 1384 jyly ózining izbasary, balasy knyazi II Vasiliydi Toqtamysqa kepildikke berdi. Múnymen ghana shektelmey, Altyn Orda hany 8 myng som altyn aqsha alyp, ony da kepildik retinde ústap otyrdy. Sayasatqa jetik Toqtamys han  Mәskeuge qarsy ony tengerip túra alatyn antisimmetriyaly kýsh úiymdastyra bildi – Mәskeu knyazdigimen Tveri, Ryazani, Suzdal knyazdikteri jaulyq qarym-qatynasta boldy. Altyn Orda kýsheyip, orystar búrynghy qalpyna tolyq keltirildi. Osylay bolyp úzaq kete berui әbden mýmkin edi, Aqsaq Temirdin  Altyn Ordagha qarsy jýrgizilgen  joryqtary búghan bógesin jasady. Búl jóninde Yu.V.Mizun: «Kazalosi, chto russkie obrecheny na vechnoe rabstvo. No im pomog Bog rukamy (mechami) Tamerlana. Tamerlan razgromil Ordu, y Rossiya poluchila peredyshku, poskoliku Orda byla zanyata svoimy vnutrennimy problemami. V takoy situasiy moskovskiy knyazi v 1405 g. otkazalsya platiti dani Orde», – dep jazady [Mizun Yu.V., Mizun Yu.G. 2005,s.160].

Tar kezende halqyn tastap, әielin alyp qashqan Dmitriy knyazi orys halqynyng maqtanyshy bolyp qala berdi. Áli de últtyq maqtanyshy. Sol knyazidi tize býktirip, balasyn kepildikke alyp kiriptar qylghan, Altyn Ordanyng aibaryn qayta asyrghan Toqtamys óz elinde, óz jerinde qazir jaman atalady.

Jogharydaghy Mәskeu joryghyna, Altyn Orda men orys knyazidikteri arasyndaghy búrynghy jaghdaydy qalpyna keltiruge baylanysty Resey tarihshylary sol kezden býgingi kýnge deyin Toqtamys haqynda únamsyz pikirler qalyptastyryp keledi. Olardyng kórsetuinshe, Toqtamys tek tatardyng ghana hany, tegi de belgisiz. Mәselen, L.Gumiylev: «Trudno skazati, byl ly musulmaninom sam Toktamysh?» – deydi [Gumiylev L. N. Drevnyaya Rusi y Velikaya stepi. – Moskva, 2007,s.432]. Altyn Ordany tórt-bes ay emes, on segiz jyl basqarghan Toqtamysty taghy da bylay dep jazghyrady: «Bednyy Tohtamysh! Sev na prestol Zolotoy Ordy, on okazalsya na doljnosty vyshe urovnya ego kompetentnosti. Pry etom on ne predstavlyal sebe vseh trudnostey, s kotorymy bylo svyazano upravlenie polietnichnoy stranoy, y ne otdaval sebe otcheta v tom, chto grozit y chto emu neobhodimo dlya spaseniya» [Gumiylev L. N. 2007,s.595].

Toqtamys túsyndaghy Altyn Ordanyng kóterilui jalghyz Dmitriy knyazigha ghana emes, Aqsaq Temirge de únamady. Búl mәsele turaly A.Yakubovskiy aitqan myna pikir shyndyqqa sayady: «Timur byl dovolen takim oborotom dela, on dumal sdelati Tohtamysha svoim vernym vassalom y provodnikom svoey politiky v Uluse Djuchi. Tohtamysh, odnako, ne opravdal nadejd Timura i, stav akordynskim hanom, poshel po stopam politiky Urus-hana, t.e. nachal vnutry Ulusa Djuchy boribu za obediynenie y sozdanie silinoy Zolotoy Ordy. Vospolizovavshisi polnym oslableniyem Mamaya, kotorogo Dmitriy Donskoy razbil na Kulikovom pole v 1380g., Tohtamysh v tom je godu dvinulsya na Mamaya y na r. Kalke nanes bystroe y sokrushiytelinoe porajeniye.

Pobeda eta dala vozmojnosti Tohtamyshu zahvatiti vlasti v Zolotoy Orde y obediniti vnovi obe chasty Ulusa Djuchi. S kajdym godom rosly y usilivalisi protivorechiya mejdu Timurom y ego kovarnym, no energichnym stavlennikom. Tohtamysh delal kak raz to, protiv chego gotovil ego Timur. Stremyasi  vernuti Zolotui Ordu k luchshim dnyam vremeny Uzbek-hana (1312-1340), Tohtamysh nachal ryad pohodov za rasshiyrenie zolotoordynskoy territorii, v tom chisle v Zakavkazie y Azerbaydjane, poslav bolishoe voysko v 1385 g. dlya zahvata Tebriza.

Velikoderjavnaya politika Tohtamysha byla nepriyemlema dlya rastushego timurovskogo gosudarstva v Maverannahre. Tohtamysh ne toliko byl pomehoy deyatelinosty Timura, no vmeste s tem predstavlyal interesy gosudarstva, kotoroe v sushnosty svoey bylo polnoy protivopolojnostiu gosudarstvu Timura v Maverannahre» [Yakubovskiy A. Timur // Vlastelin Evrazii. – Almaty: Kochevniki, 2003,s.107]

Horezm búryn Altyn Orda qarauyndaghy jer bolatyn. Onda Aqsaq Temirding de biyligi ornyqqan joq edi. Sondyqtan Toqtamys 1380 jyly Horezmdi Altyn Ordagha qaratty. Búl oqigha keybir orys tarihshylary aityp jýrgendey, Toqtamystyng Ámir Temirge kýsh kórsetui nemese onyng bedeline núqsan keltirui maqsatynda istelgen joq edi. Hannyng maqsaty jogharyda  A.Yakubovskiy aitqanday, Altyn Ordany búrynghy qalpyna keltiru bolatyn. Orys tarihshylary Toqtamystyng Ázirbayjan jerine joryghyn da Ámir Temirge qarsy istelingen is dep esepteydi. Al onyng astaryn noghay tarihshysy M.G.Safargaliyev ózining «Altyn Ordanyng qúlauy» deytin enbeginde bylaysha ashyp kórsetedi: «S teh por, kak torgovye puti, svyazyvaishie Zapad s Vostokom, peremestilisi s severa na yug, ovladenie Azerbaydjanom y Iranom dlya oboih gosudarstv priobrelo osobo vajnoe znacheniye. Timur ranee Tohtamysha nachal boribu za zahvat Irana. Ego pervyy pohod na Iran, zakonchivshiysya ovladeniyem vajneyshimy strategicheskimy punktamy vostochnogo Irana, otnositsya eshe k 1380 godu. V 1385 godu voyska Timura vtorglisi v Isfagan y Azerbaydjan. S zahvatom etih rayonov Timur nanosil bolishoy udar zolotoordynskoy torgovle», – deydi [Safargaliyev M.G. 1960,s.146].

Ekeuining arasyndaghy Ázirbayjan jerindegi qaqtyghys osy jaghdaygha baylanysty bolatyn. Toqtamys múnda Temirding úly Miranshah bastaghan qalyng qolmen kezdesip, keyin shegindi. Búl Mәsele halyq eposynda da kórinis tapqan: Anghysyn: «Taqsyr hanymyz, dúrys aitasyn. Biz aitayyq, siz tyndanyz. Shaharinizde halyqqa mәlim tórt qaqpa bar edi, sonyng ekeui bekituli bolsa, ekeui ashyq túratúghyn edi. Ártýrli júrttan shaharinizge esepsiz keruender keler edi. Shaharindi sauda qylar edi. Barlyghynyng zeketi qazynanyzgha kiretúghyn edi. Halqyng sonday darhan edi. Oilasang úly dәulet edi. Al qazirgi uaqytta júrtynda jemqorlar kóbeydi. Sizge yqtiyar bermeydi. Qalanda jesir-jetim, aqsaq-mayyp jýre almaydy. Qúldargha biylik tiydi, qalana bayaghyday keruender kelmeydi. Eger kele qoysa, odan týsken dýniyany han bilip otyr ma, bilmeydi ghoy dep sizge qarata jibermeydi. Aynalandaghylar ózara ýlesip alady. Osy jaqtaryn kóre otyryp, sizden dәulet taydy ma deymin, taqsyr», – dep, hangha turalap qarady [Ediyge. Qiyas varianty // 1990,280-b].

1386 jyly Temir Gruziyany basyp alyp, Altyn Ordanyng Irangha óter jolyn bir jolata kesip tastady. Temir ózining Kavkazdaghy yqpalyn kýsheytumen ainalysyp jatqanda, Toqtamys Ontýstiktegi shekarasyn keneytuge úmtyldy. Alayda, Horezmdi qolda ústap túrugha Temirding mýmkindik bermeytinin týsingen song 1388 jyly ony tastap shyghuyna tura keldi.

1387 jyly Ázirbayjannan shegingen Toqtamystyng biraz adamdary Temirge tútqyngha týsken edi. Tútqyngha týskenderge Aqsaq Temir «Bizding aramyzda әke men balanyng qúqy bar. Birneshe aqymaqtyng kesirlerinen osynshama adamdar nege óluleri kerek? Bizder aradaghy kelisulerdi saqtaularymyz kerek jәne úiqydaghy tәrtipsizdikti oyatyp almayyq» dep tútqyndargha barlyq jaghdaylardy jasap, shygharyp salady. Shyn mәnisinde múny Aqsaq Temir janashyrlyqpen istemegen edi. Onyng oiy uaqyt útu, Altyn Ordagha qarsy qalyng әsker úiymdastyru bolatyn. Sebebi sol túrghanda  qolynda Altyn Ordany basyp alatynday kýsh joq edi. Nizam-ad-din Shamiyding «Jenister kitabynda» Temirding Toqtamysqa qarsy joryghy 1391 jyly 22 qantarda bastalghandyghy aitylady. Ol óz joryghynyng maqsatyn jasyryp, Yassy, Sauran, Qarashúq arqyly jýrip, Sarysu ózenin jaghalap, Tobyl ózenine deyin barady. Sodan kýrt búrylyp, Toqtamys sarayyna qarata tike tartady. Temirding tosyn әreketin boljay almaghan Altyn Orda ayaq astynan әbigerge týsedi. Búl jóninde M.Safargaliyev bylay dep jazady: «Ono nachalosi eshe v fevrale 1391 g., v Sarae o nem uznaly toliko 6 aprelya» [Safargaliyev M.G. 1960,s.152]. Búnyng ýstine jyghylghangha júdyryq, biraz oghylandar men bekter alasapyran kezende elin satyp ketedi. Atalghan jaghdaygha qatysty Toqtamystyng Yagaylogha jazghan hatynda naqty derekter saqtalghan. «My uznaly ob etom toliko togda, kogda on doshel do predelov (nashego) goroda, sobralisi y v to vremya, kogda my hotely vstupiti v srajeniye, te zlye ludy s samogo nachala poshatnulisi y vsledstvie etogo v narode proizoshlo smyateniye. Vse eto delo sluchilosi takim obrazom. No bog milostiv y nakazal vrajdebnyh nam oglanov y bekov, vo glave kotoryh stoyaly Bekbulat, Hodja-Mediyn, Bekiysh, Turduchak-Berdy y Davud», – dep jazady han [Grekov B.D., Yakubovskiy A. Zolotaya Orda y ee padeniye. – M.–L: Nauka,  1950,s.366].

Búdan búryn qantarda Toqtamys Aqsaq Temirge óz elshilerin jibergen edi. Elshiler Temirge Altyn Orda hanynyng atynan kóp syi-siyapat úsynady. Sәigýlik jylqylar, qyran qústar syilaydy. Toqtamys Ámir Temirden ýlken keshirim ótinip, arada oryn alghan kelensizdikterding sebebin týsindiruge tyrysqan.  Joldaghan hatynda Temirding әke ornyna «әke» bolghanyn, kóp «jaqsylyqtar» jasaghanyn jaza kelip, aram niyetti adamdardyng sózine erip, arandatularyna úshyrap, qatelikter jiberip alghandyghyna, taghy da kópten-kóp keshirim súraydy. Ótken әreketi ýshin úyalatynyn jәne shyn niyetimenen qapalanatynyn aityp, endi ózine úsynylghan shekarada túrugha rizalyq  bildirgen.

Sol kezdegi qalyptasqan elaralyq zangha qaraghanda búl Toqtamys tarapynan jasalghan kóp tómendeu edi. Sebebi ol zamandaghy Qypshaq dalasyn biyleushiler Shynghys hannan qalghan zandylyqty basshylyqqa alghan. Al Toqtamys  bolsa, Shynghys han túqymy, taqtyng zandy múrageri. Aqsaq Temir qaradan shyqqan. Toqtamys búl jaghdaydy jaqsy bildi. Bilgendigi halyq eposynda:

Sәmәrkandta utyrgan

Ayagy chontyk Shah Tiymer

El bitkenge jau boldy,

Men de oghan jau boldym.

Asylsyzdan tugan Tiymer biy

Sәmәrkandta shah bulsa,

Uniyke yortka bash bulsa,

Yany min shah dip belmiymen,

Samarqanda otyrghan

Ayaghy shontyq Shah Temir

El bitkenge jau boldy,

Men de oghan jau boldym.

Asylsyzdan tughan Temir biy

Samarqanda shah bolsa,

On eki júrtqa bas bolsa,

Ony men shah dep bilmeymin, –

dep hannyng óz auzynan beriledi [IYdәgә. – Kazan: 1988,115-b].

Temir qalyptasqan nizamdy búzyp otyr. Soghan qaramastan han Temirding qoyghan sharttaryna kelisemin dep rizalyq bildirdi.

Al ol bolsa, «men ony ózimning balalarymnyng dengeyine deyin kóterdim, meni tyndamady» degen siyaqty tayghaq dәlelder aityp, óz rayynan qaytpaydy. Toqtamys Aqsaq Temirmen mýmkin bolghanynsha soghyspaugha tyrysty. Temir tónip kelgende qolyn keyin shegindirip, jýrip-túrugha qiyn jerlerge qarata ketti. Búl oqighalardyng silemi de halyq eposynan kórinis tapqan. Últtyq versiyalardyng әuelgi bóliginde Edigening beynesi birte-birte túlghalanyp, onyng aqyldylyghy, batyrlyghy, adaldyghy, elge qamqor bolghandyghy, sol sekildi Edigeni sózge ergen Toqtamystyng qughyn-sýrginge salghany kórkemdik sheshim tapqan. Epostyng basty qaharmanyna, jaghymdy keyipkerge ainalghan. Biraq Sәtemir hangha qashqan onyng balasyn ertip, Toqtamyspen soghysyp, býlik salugha keluinen bastap, Edigening búrynghy qadir-qasiyeti tómen týse bastaydy. «Edige» jyrynynqazaqsha núsqalarynda qashqan Edigenin  Edilden әri ótken sәtten bastap kórkem beynesi solghyn tarta beredi. Búghan deyin jyrdy oqushynyn  nemese tyndaushynyn  bar yqylas-peyili Edige jaghynda bolady. Edige balasy Núraddindi ertip, jaulyq maqsatpen kelgende, el dýrligedi. Qorqynysh tuady. Búl jóninde: «El qorqyp býldi. Toqtamys hangha habar etti. «Edige eki bólek keldi», – dep. Han aitty: «Áy, júrtym! Qoyynyzdy soyyndar, qol qusyryp aldyna baryndar. Sizge tiymes, mening ýshin býlmender», – dedi», – delingen [Maghauin E. Edige. 1993,71-b]. Hannyng osy lepesinen eldi býlinshilikten saqtap qalayyn degen «Shynghys-name»

Júbanazar ASANOV,

filologiya ghylymynyng doktory,

Aqtóbe memlekettik pedagogikalyq

institutynyng oqytushysy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz