Biraq sodan beri bazar tónireginen dau arylmay, «әne jabylady, mine jabyladynyn» jelpuimen әlsin-әlsin dýrligip túr.

Soltýstik ainalymda 74 әmbebap bazar bar. Ortalyq Aziyadaghy eng iri sauda ortalyqtarynyng biri. Múnda shamamen 18 myng adam júmys isteydi. Alayda bazarmen kýn kóretin halyqtyng búdan kóp ekenine barshamyz barghan sayyn kóz jetkizemiz. 

Qala әkimdigining qolgha alghan maqsaty – qalany keneytu, kórkeytu. Ol ýshin aldymen berekesiz bazarlardy joyyp, ornyna zamanauy sauda ortalyqtaryn túrghyzu kerek. Op-onay, osymen mәsele sheshile qalatynday. Múnda júmys isteytin halyqty qaytpekpiz? Syrttan kelip sauda jasaytyn qyrghyzdar, tәjikter men týrikterdi eline qaytaryp, bazardy bosqyndardan bosattyq delik. Alayda arba sýirep, alma satyp kýn kóretin bizding azamattar qayda barmaqshy? 

Biraq sodan beri bazar tónireginen dau arylmay, «әne jabylady, mine jabyladynyn» jelpuimen әlsin-әlsin dýrligip túr.

Soltýstik ainalymda 74 әmbebap bazar bar. Ortalyq Aziyadaghy eng iri sauda ortalyqtarynyng biri. Múnda shamamen 18 myng adam júmys isteydi. Alayda bazarmen kýn kóretin halyqtyng búdan kóp ekenine barshamyz barghan sayyn kóz jetkizemiz. 

Qala әkimdigining qolgha alghan maqsaty – qalany keneytu, kórkeytu. Ol ýshin aldymen berekesiz bazarlardy joyyp, ornyna zamanauy sauda ortalyqtaryn túrghyzu kerek. Op-onay, osymen mәsele sheshile qalatynday. Múnda júmys isteytin halyqty qaytpekpiz? Syrttan kelip sauda jasaytyn qyrghyzdar, tәjikter men týrikterdi eline qaytaryp, bazardy bosqyndardan bosattyq delik. Alayda arba sýirep, alma satyp kýn kóretin bizding azamattar qayda barmaqshy? 

Zamanauy sauda ortalyqtary qansha adamgha júmys bere alady? Múnda jalgha bergen orynnyng aqshasyn tóley alatyn iri saudagerler ghana oryn teppek. Al úsaq-týiek júmysty nәpaqa tútyp, nanyn tauyp jegen topty kim oilapty? Tipti zamanauy sauda nýktesi retinde «ADK» sauda ortalyghyn ýlgi etedi. Ol búrynghy ýy qúrylys kombinatynyng qaldyq ghimaratynyn, keyinnen qúrylys bazary bolghan orynda boy kóterdi. Búl keshende 18 myng adamgha júmys tabylmaydy jәne qaladaghy iri sauda nýktelerining barlyghy monopolisterding qolynda. Múnda belgili brend dýkenderi ghana bar. Al tauardy ózi әkelip satatyn úsaq kәsipker búl monopolistermen iyq tirestire ala ma? Almatyda jalghyz ADK emes, basqa da sauda keshenderi tolyp jatyr. Onyng bәri Europa men Aziyany jaulap alghan ýlken sәn ýilerining dýkenderi. 

Almaty qalasyna kiretin jol airyqtardy keneytip, kóshe qozghalysyn jenildetu – basty mindet. Degenmen qyzyl syzyqty basyp túrghan bazarlardy sauda ortalyqtaryna jinaghansha, qala syrtyna kóshiru aqylgha qonymdy siyaqty. Juyrda osy mәselege oray «Núr Otan» HDP qalalyq filialynyng qoldauymen Jetisu audandyq әkimdigining mәjilis zalynda Almaty bazarlaryn qayta qúru turaly dóngelek ýstel ótti. Bazarlardy joyyp, jana sauda alandaryn qayta qúru jóninde bazar basshylarymen josparly jәne keshendi júmystar jayy talqylandy. Almaty qalasy Sәulet jәne qúrylys basqarmasynyng aqparaty boyynsha 34 bazar qúrylys salugha ty­yym salynghan qyzyl syzyqtan asyp túr. Osynau bazarlardyng kópshiligi qala qúrylysynyng normalaryna sәikes júmys istep túrghan joq jәne zamanauy janarugha zәru dep kórsetilgen. Rasynda, atyshuly «Baraholkanyn» sanitarlyq jaghdayy syn kótermeydi. 

Dese de 40 bazardyng ókili Almaty qalasy mәslihatynyng sheshimin qúptap, bazarlardy qayta qúrugha kelisim berip otyr. Onyng 13-i eskizdik jobalaryn jasaugha kirisip ketken. Al Tigrahaud jәne Arystan bazarlary jobalau júmystaryna kirisse, taghy 2 bazar tehnikalyq sharttaryn bekitti. «Núr Otan» HDP Almaty qalalyq filialynyng bólim basshysy Qayym-Múnar Tabeev: «Bazar basshylary aldaghy uaqytta bolatyn janghyrtudy tolyq qoldap otyr. Býgingi tanda bazardyng jaghdayy syn kótermeydi. Uaqyttyng talabyna say, olardyng barlyghyn zamanauy sauda nýktelerine ainaldyru kýn tәrtibinde túr», – dedi. 

Qara bazardyng saudasy da, týsken qarjysy men tabysy da erekshe qadaghalaudy talap etetin shetin mәsele. Tiyisti salyq memlekettik budjetke jetkenshe neshe ret talanady desedi. Mәselen, «Baraholkadaghy» bir bazardyng ornalasqan jer kólemi Ramstor sauda ýiimen birdey. Alayda «Ramstor» tóleytin memlekettik salyqqa qaraghanda  tura sonday aumaqty alyp jatqan bazardan týsetin tabys salyghy 4 ese az kórinedi. Múny qalay týsinuge bolady? Mәsele bazardan jiylatyn salyq orta joldan júlmalanyp, qoldy boluynda. Nәtiyjesinde onnan bir bóligi budjetke jetetin siyaqty. Qara bazardyng osynday qiytúrqylyqtary memlekettik qazynagha kesirin tiygizip otyrghanyn әrkim-aq op-onay angharuyna bolady.    

Dese de bazardy birjola alyp tas­tau mýmkin emes. Álemning barlyq elderinde, qarjylyq ortalyqtary men astanalarynda da әigili bazarlar bar. 

Qala kórki – jayma bazar...

Qala mәdeniyeti bizding zama­nymyzgha deyin-aq qa­lyp­tasqan. Qala kósheleri men zanghar ghimarattardyng kórkin tarihy qalalardan tamashalay alamyz. Tamashalap túryp «múnyng dәureni ótti» deuge auyz barmaydy. Óitkeni búl element qalanyng kórkin kirgizip túr. Aytqanday qay zamanda da qala kórkin qyzdyrghan, әsirese shyghysta iri ortalyqtardyng tuyluyna týrtki bolghan – bazar. Bazar barlyghyn ózine shaqyrady, tartady, halyqty shoghyrlandyrady. Tipti bazarsyz qala bolmaghan desek qate emes.

Damushy memleketter qata­rynan kórinip, damyghan infra­qúrylym jasaugha asyghamyz. Alayda әsem Almatynyng kórkine daq týsirgen tap osy bazarlar ma? Songhy eki-ýsh jylda kóshe bazarlaryna tyiym salynyp, jayma bazar iyelerin tyrqyratyp quyp tastady. Almatyny osylay op-onay әlemdik talaptargha say, infraqúrylymy damyghan qalagha ainaldyrmaq bolyp әuremiz. Oghan qosa «baraholka» atymen әigili Soltýstik ainalymdaghy bazargha da qara búlt ýiirilip keledi, biraq onyng әngimesi bólek. 

Iri megapolis qanday boluy kerek? Qayyr tilegen qanghybasy joq, halyqtyng әleumettik jagh­dayy rettelgen, júmyssyzdyq bayqalmaytyn, zәulim saraylar men biznes ortalyqtar boy kótergen shaharlar ma? Tipti әlemdi auzyna qaratqan Niu-Yorkte de jayma bazarlar óte kóp. Onyng bәri ortalyqta emes dep aita almaymyz. Dәuletti adamdardyng túraghyna ainalghan әigili Bruklinde jayma bazargha rúqsat etilgen. Múnda sau­da әsirese senbi, jeksenbi kýnderi qyza týsedi. Bruklin jayma bazary dep aidar taghylghan jer 2008 jyly ashylyp, odan beri aumaghy keneye týsken. «Niu-York tayms» gazetining arnayy maqtauyna da ie bolghan. Saudagerlerge eshqanday salyq salynbaydy, yaghny tabys salyghy atymen joq. Sondyqtan oqushylar da búl jerde artyq kitaptaryn satugha qúqyly jәne satyp alushylar nesie kartasymen tólem jasay alady eken. Sonday-aq arnayy kvartaldarda (qytay, orys, qara nәsildiler) jayma bazar jergilikti halyqtyng kýnkóris kózine ainalghan. Sonday-aq tórtkýl dýniyening beyresmy astanasyna ainalghan London qalasy da jayma bazardan bas tartqan emes. Londonnyng beldi audandarynyng biri – Notting hil kórikti ghimarattar, kóshe karnavaly jәne jayma bazarlarymen tanymal. XIX ghasyrda ashylghan azyq-týlik bazary býginde eng iri londondyq «baraholka» ataghyna iye. Bayqasaq, jayma bazarlar atalghan megapolisterden ózge Europa sәn ortalyqtary men megapolisterining de sәnine ainalghan. Dýniyejýzining sәn ortalyghy sanalatyn Parijdegi jayma bazarlargha әigili túlghalar men әnshiler arnayy bas súghatyn kórinedi. Áste biz búl bazarlardy kórmelermen shatastyryp otyrghan joqpyz. Sonymen Almatyda búrysh-búryshta toqtay qalyp, jemis-jiydegin, azyn aulaq úsaq-týiegi men artyq búiymdaryn saudagha salghan halyqtyng tirshiligine toqtau salu artyq әreket. Sholaq belsendilerding shyghys mәdeniyetinen, tipti әlemde qalyptasqan bazar mәdeniyetinen habarsyz ekenin tanytatyn tyrashtyghy ghana. Keyde turisterdi tartatyn da kóshe bazarlary emes pe? 

Kóne hissalar men anyz-әpsanalarda qalany suretteu bazardan bastalatyn. «Myng bir týn ertegilerinde» shyghys shaharlary qús bazarlary, jemis-jiydek, sonday-aq san týrli saudasymen óriletin. Sondyqtan ontýstik shahardaghy bazarlargha qahar tóge beruden góri, olardy zamanauy nysandargha ainaldyrghan tiyimdi.

"Týrkistan" gazeti