Saghyndyq ORDABEKOV. Toyymsyzdyq
Halyq arasynda adamnyng peyili turaly neshe bir dana sózder bar: «Pendening pighyly peyilinde», «Búzyq peyil búra tartady», «Qazaqtyng kendigi – peyilding kendigi» jәne t.s.s.
Qazaqtyng sheksiz Úly sahara dalasy qanday keng baytaq, darhan bolsa, onyng túrghyndary – qazaqtardyng kónili ashyq, kenpeyil, kenqoltyq, jomart, dastarhandary mol, peyili shalqar teniz ekenin әrdayym maqtan etemiz.
Ar men úyatty joghary qoyghan ata-babalarymyz «Qúdayy qonaqpyz» dep kelgen kisilerge esh qabaqtaryn shytpay, renish bildirmey, qúrmetti qonaghynday qarsy alyp, as-suyn berip kýtip, jaqsylap shygharyp salghan, tipti, kólikterin (attaryn) jemdep, shóp beru ejelgi ata dәstýrimizde bar.
Qazaq ertede «ne qiyndyq kórsetseng de, peyilimdi tarylta kórme» dep Jaratqangha jalynady eken.
Uaqyt óte kele adam sanasy ózgeriske úshyrady. Arsyz zaman keldi. Búl kýnderi basym kópshilik ýshin basty qúndylyq aqsha, dýnie boldy. «Aqsha jýrgen jerde saytan jýredi» deydi halyq. Sondyqtan bolar, qazirgi adam dýniyening qúlyna ainaldy. Olardyng bar ansaghany qu dýniye, shylqyghan baylyq. Onyng týbine jetu ýshin arpalysyp, qara ter bolyp tyrashtanyp, ar tazalyghynan, adamdyqtan airylyp, qiyanatqa baruda. Tipti, sol maqsatyna jetu ýshin әlgi sabazdaryng jan beruge dayyn-au...
Halyq arasynda adamnyng peyili turaly neshe bir dana sózder bar: «Pendening pighyly peyilinde», «Búzyq peyil búra tartady», «Qazaqtyng kendigi – peyilding kendigi» jәne t.s.s.
Qazaqtyng sheksiz Úly sahara dalasy qanday keng baytaq, darhan bolsa, onyng túrghyndary – qazaqtardyng kónili ashyq, kenpeyil, kenqoltyq, jomart, dastarhandary mol, peyili shalqar teniz ekenin әrdayym maqtan etemiz.
Ar men úyatty joghary qoyghan ata-babalarymyz «Qúdayy qonaqpyz» dep kelgen kisilerge esh qabaqtaryn shytpay, renish bildirmey, qúrmetti qonaghynday qarsy alyp, as-suyn berip kýtip, jaqsylap shygharyp salghan, tipti, kólikterin (attaryn) jemdep, shóp beru ejelgi ata dәstýrimizde bar.
Qazaq ertede «ne qiyndyq kórsetseng de, peyilimdi tarylta kórme» dep Jaratqangha jalynady eken.
Uaqyt óte kele adam sanasy ózgeriske úshyrady. Arsyz zaman keldi. Búl kýnderi basym kópshilik ýshin basty qúndylyq aqsha, dýnie boldy. «Aqsha jýrgen jerde saytan jýredi» deydi halyq. Sondyqtan bolar, qazirgi adam dýniyening qúlyna ainaldy. Olardyng bar ansaghany qu dýniye, shylqyghan baylyq. Onyng týbine jetu ýshin arpalysyp, qara ter bolyp tyrashtanyp, ar tazalyghynan, adamdyqtan airylyp, qiyanatqa baruda. Tipti, sol maqsatyna jetu ýshin әlgi sabazdaryng jan beruge dayyn-au...
Orystyng úly jazushysy Lev Tolstoydyng «Adamgha qansha jer kerek?» degen shaghyn әngimesinde oqushysyn tereng oigha qaldyratyn mynaday mәndi sujet bar.
…Erterekte, orystar Oral ta-uyna túmsyghyn endi tiregen tústa bir orys azamaty jergilikti bashqúrttardan jekemenshikke jer súraydy emes pe. Sonda bashqúrttyng súnghyla aqsaqaly: «Men anau kórinip túrghan tóbe basyna shyghyp qarap túram. Keshke deyin qansha jerdi ainalyp ótesin, sonyng barlyghy sening jekemenshigine ótedi. Biraq, esine ústa, bir shartymyz bar: kýn úyasyna batpay túryp, biz otyrghan tóbege kelip jetuing kerek. Jete almasan, óz obalyng ózine, onda saghan jer joq», – depti.
Álgi jer súraghan jigit jýgire basyp, ayaghy ayaghyna tiymey zyrlap tez-aq bel asyp ketedi. Qanaghatty úmytqan ol kóbirek jerdi qamtymaq bolyp, qara terge týsip birneshe ózenderdi keship ótip, kólderdi ainalyp, dala men orman-toghaylardy artyna qaldyrady. Bir mezette aspangha qarasa, kýn dóngelenip kókjiyekke taqap qalypty. Ony bayqap, jany qysylghan jigit eki ókpesin qolyna alyp, kóz úshynda qalghan tóbege qaray qústay úshady. Biraq, qaydan, mejelegen tóbe jetkizer emes. Tóbe basyna jinalghan bashqúrttar qiqulap, qalbaqtay jýgirip, jany qysylghannan qara suyq terge malynyp, ókpesi óshken orysty keleke-mazaq etedi. Kýn úyasyna bata bergende boyynan әbden kýsh-quat ketip, sharshap-shaldyghyp, óldim-taldym dep tóbe etegine jetken beybaq múrttay úshyp týsedi de sol jerde jan tәsilim etedi. Bashqúrttar qanaghatsyz aqymaqty sol tóbe etegine úzyndyghy eki, eni bir metr jerge kómedi…
Jazushy óz әngimesining týiininde «Adamgha qansha jer kerek?» dep ashy mysqyl-súraq qoyady.
Búl barlyq toyymsyzdargha, qomaghaylargha, dýniye-baylyq qughandargha, qazirgi jebirlerge, pysyqaylargha aitylghan auyr qarghys! «Meshkeyding ózi toysa da, kózi toymaydy» nemese «Qanaghat qaryn toyghyzar, qanaghatsyz jalghyz atyn soyghyzar» deytin emes pe edi halyq múndaylargha.
Kezinde әlemdi jaulaghan Aleksandr Makedonskiy (músylman әlemi ony Eskendir Zúlharnay dep biledi) turaly halyq arasynda saqtalyp qalghan myna bir anyz-әngime eske týsedi.
O dýniyege attanyp bara jatqan úly imperator: «Meni tabytqa salyp jerlegende tabyttan eki qolym syrtqa shyghyp, alaqandarym ashyq jatatyn bolsyn. Halqym kórsin, әlemdi biylesem de, o dýniyege alyp ketken týgim joq» degen eken.
El arasynda «Adamnyng qúlqy týzelmey, ómirding qúlpy týzelmeydi» degen dana sóz bar. Oryndy aitylghan marjangha teng ataly sóz. Adamnyng peyili, qúlqy týzelmey aldynghy qatarly qogham ornatamyz, irgeli memleket qúramyz deu bekershilik-au dep oy qauzaysyn...
Ghúlama Abay on segizinshi qara sózinde: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, ar, minez degen nәrselermen ozbaq. Odan basqa nәrselermen ozdym ghoy demekting bәri de aqymaqtyq», – dep oy týigen eken. Úly Abaydan artyp ne aitasyn?!
«Tirlik basqa bolsa da – tilek bir. Barmaq basqa bolsa da – bilek bir» deydi dana halqymyz. Sondyqtan qazaqtyng kenbaytaq úly dalasynda dýniyege kelip, sol jerge kindik qanymyz tamghannan keyin, kóppen birge elding basyna týsken qiyndyqty bólisip, jetistikterimizge quanyp, berile adal enbek etip, onyng damuyna, órkendeuine, gýldenuine ýles qosyp, óz jerinnin, óz halqynnyng mereyin ósiruge atsalysyp, patriottyq sezimi joghary, otanymyzdy sýietin azamattar kóbeye týskenge ne jetsin!
Oy-hoy, dýnie – seruen, Adam – bir kóshken keruen. Uaqyt – teniz, adam – qayyq. Sol sheksiz shalqyghan uaqyt tenizinen adaspay, bolashaq jarqyn jolymyzdan taymay, adamy asyl qasiyetterimizdi joghaltpay, taghdyrymyz neghaybyl myna zamannan aman-sau, týzu, dúrys shyqsaq kәneki, shirkin!
Saghyndyq ORDABEKOV,
medisina ghylymdarynyn
doktory, professor
"Týrkistan" gazeti
