Býtindeushiler emes – búzushylar!

Búrynghy zamanda elder arasyndaghy alauyzdyqtar men soghystar qarapayym bolatyn. Bir el ekinshi elge әldebir sebeppen nemese sebepsiz soghys jariyalaytyn da, ekeuara qiyan-keski úrys jýrip, qay jengeni jenilgen memleketti ózine baghyndyryp alatyn nemese oljasyn arqalap, keyin qaytatyn. Sóitip, meyli bes ne on jylgha sozylsa da, artynsha soghys qimyldary sayabyrsyp, dýnie bәz-bayaghy tirshilik qamyna kirisetin. Ol anayy әlimjettik ýstemdik qúrghan dәuirler edi.

Býtindeushiler emes – búzushylar!

Búrynghy zamanda elder arasyndaghy alauyzdyqtar men soghystar qarapayym bolatyn. Bir el ekinshi elge әldebir sebeppen nemese sebepsiz soghys jariyalaytyn da, ekeuara qiyan-keski úrys jýrip, qay jengeni jenilgen memleketti ózine baghyndyryp alatyn nemese oljasyn arqalap, keyin qaytatyn. Sóitip, meyli bes ne on jylgha sozylsa da, artynsha soghys qimyldary sayabyrsyp, dýnie bәz-bayaghy tirshilik qamyna kirisetin. Ol anayy әlimjettik ýstemdik qúrghan dәuirler edi.

Al keyingi ghasyrda gumanizm iydeyasy barynsha nasihattalyp, bireuge sebepsiz soghys jariyalau degen nәrse kelmeske ketti. Tipti sebep bolyp túrsa da, arada tuyndaghan kiykiljindi qarumen emes, beybit mәmilemen sheshu birinshi kezekte túratyn boldy. Óitkeni, qazir aqparat zamany, әrbir basqan qadamyng әlemning nazarynda. Kimning ne istep, ne qoyyp jatqanyn bәri kórip otyr. Sebepsizden bireuding jerine, mýlkine núqsan keltiru, әlsizge qarsy kýsh qoldanu әlem aldynda qarabet bolugha jәne bedelindi týsiruge әkep soghady. Mine, osy jaghdaylar keyingi uaqytta janynda jatqan kórshisine nemese basqagha tiyispese, ishken asy batpaytyn keybir alpauyttardy tyghyryqqa tiredi. Álemde jiyi-jii qaytalanyp jatqan ekonomikalyq daghdarystar, múnay men gaz sekildi shiykizatqa degen tolassyz súranys, haram biznesti gýldendiruge «Islam» deytin alynbas qamaldyng kese-kóldeneng túryp aluy sekildi jayttar baqayshaghyna deyin qarulanghan memleketterding jyrtqyshtyq qasiyetin oyatpay qoymady. Biraq, ózinen әlsizge sebepsiz tiyisuge әlem qauymdastyghy aldynda úyatqa qaludan qorqady. Sodan olar endi soghys ashudyng jana sayasy әdis-tәsilderine kóshe bastady.

Ol qanday tәsil deysiz ghoy? Búnyng jarqyn bir mysaly – birneshe jyldan beri sozylmaly aurugha ainalghan «Arab kóktemi» dese bolady. Búl, әriyne, jalghyz ghana mysal emes. Soghys ashudyng múnday týri nesimen erekshelenedi? Aytalyq. Búny tipti ózinshe bir sayasy spektakli dese bolarday. Múnda eshkim eshkimge aldyn-ala syrttan kelip tiyispeydi. Aldymen kóz alartqan elding ishinen ózine jaqtastardy izdep tabady. Sosyn sol jaqtastar arqyly eki qolyn qayda qoyaryn bilmey jýrgen býlikshil toptardy jinap, jasaqtap, qarulandyrady. Odan keyin osy toptardy ýgitteu arqyly sol elding biyligine qarsy shygharady. Sodan son, aldyn-ala dayyndalghan sebep-syltaulardy BAQ arqyly aiday әlemge jariyalap, kóterilisshilerdi «ezgige týsken qarapayym halyq», «óz bostandyqtary ýshin, demokratiya ýshin kýreskerler» retinde kórsetip jar salady. Sóitip, atalghan elding biyligin kýsh jaghynan da barynsha әlsiretip, moralidyq túrghyda da qaralaydy. Keyin biylik әskeri kóterilisshilerdi ayausyz qyryp-joyyp jatyr, kómektespese bolmaydy degen jeleumen, «amalsyzdan» sol elge syrttan әsker kirgizedi... Mine, osydan keyin basqynshylardy «basqynshy» dep kór. Salystyrmaly týrde aitqanda, birneshe kórinisten túratyn osy bir qarapayym «spektakli» songhy ondaghan jyl ishinde qanshama músylman memleketinde «anshlagpen qoyyldy» desenshi!.. Ony mәselen, tәlipterdi, әl-kaidashylardy, ben Ladendi qúrtamyz degen syltaumen esirtkige bay Aughan alasapyranynan anyq kóremiz. Múnyng taghy bir mysalyn jappay qyryp-joy qaruyn jasap jatyr dep, Saddam Huseyndi dargha asqannan keyin atom bombasy týgil, tas ta tappaghan Irak oqighasynan bayqaymyz. Onyng bir kórinisin, aitalyq, Mubarakty syibaylas jemqorlyqtan bastap týrli aiyptardy ýiip-tógip taqtan taydyrghanymen, el ishi sheruler men dýmpulerden tolastamay jatqan Mysyrdyng mysalynan aiqyn angharamyz. Odan әri Liviya, Livan, Tuniys, Bahreyn, Yemen, t.b. jalghasyp kete beredi. Endi, mine, osy «spektaklidin» kezekti «gastrolidik sapary» Siriyagha da jetip otyr.

Jalpy, múnday qúityrqy әreketterding bolashaqta kóp bolatyny 14 ghasyr búryn jerge týsken Qasiyetti Qúranda dәlme-dәl surettelip aitylghan: «Olargha: «Jer jýzinde búzaqylyq qylmandar!», – delinse, olar: «Bizder týzeushi ghanamyz», – deydi» («Baqara» sýresi, 11-ayat). Búl jerde, әriyne, búzaqylyq jasaushylardyng qataryna qazirgi kezdegi «demokratiya ornatushylar», «bostandyq әperushiler», «lankestikpen kýresushiler», «músylmandardyng keleshegin oilaushylar» da kiretini aidan anyq.

Reseyding europalyq bóligi músylmandary diny basqarmasy tóraghasynyng orynbasary, belgili din mamany Shәmil Alәutdinovtyng osy bolyp jatqan jaghdaylargha qatysty aitqan myna sipattamasy nazar audararlyq: «Songhy 200 jyldaghy әlemdik halyqaralyq sayasatty taldap qarasaq, joghary ruhtaghy azattyq iydeyalarynyng keyingi uaqytta qantógisti maydandargha, ekspansiyalargha, moralidyq ne materialdyq basyp-janshulargha, tútas halyqtardy olardyng mәdeny múralarymen qosa ezgige salugha ainalyp ketkenin kóremiz. Gitler men ateistik kommunizmning sayasaty da, AQSh pen Angliyanyng birqatar Afrika elderindegi, Vietnamdaghy, Aughanstan, Ýndistan, Iran men Iraktaghy jýrgizgen sayasaty da naq osy. Búl tizimdi әli de jalghastyra beruge bolady. Kýshti әlsizge kelip, «onyng jaghdayyn jaqsartu», «qútqaru», «konstitusiyalyq tәrtip ornatyp beru», «demokratiyagha ýiretu», «onaltu», «kem-ketigin týzeu», «reformalau», «ózgertu» qamyna bilek sybana kirisedi, alayda shyn mәninde, olardyng bәrin de qúrtyp jatqanyn uaqyt kórsetude. Sayasy jәne iydeologiyalyq «qútqarushy» әlsiz halyqty basyp-janshyp, tek at tóbelindey biyleushilerining ghana auyzdaryn maylap, elding býtindey baylyghyn su teginge jymqyryp kete barady. Bergen uәdeleri men úrandary bir basqa da, naqty is pen nәtiyjesi mýldem basqasha. Ózine kerektining bәrin alghasyn, kýshti «dәriger» әlsiz «aurudy» qoldan tynys aldyru apparatyna qosyp qaldyrady, yaghny sol eldegi radikaldy aghymdar men toptardy qoldap, qarjylandyryp, kez kelgen uaqytta tәrtipsizdikter men tónkerister ornatugha әzir túratyn etip ústaydy» («Kak uviydeti Ray». Mәskeu – Sankt-Petebor: Dilya, 2013. 301-b.). IYә, kelispeuge bolmaytyn tújyrym.

Dýrbelenning týp-túqiyany nede?

Tayau Shyghys elderinde «Arab kóktemi» dep atau berilgen dýrbelender bastalghaly halyqtyng biylikke qarsy shyghuy, preziydentterin taqtan taydyruy, azamattyq soghystar syndy tosyn oqighalardyng nebir týrli sebepteri aitylyp, jazylghany mәlim. Sol «Arab kókteminin» zandy jalghasy bolyp tabylatyn Siriya soghysy da neden tuyndauy mýmkin degen boljamdar kóptep aityluda. Jauabynan góri súraghy kóp sol sebepterding kóbi bir-birine úqsas. Yaghny búl da Irak, Liviya, Mysyr oqighalarynyng kóshirmesi ekendigin anyq kórip otyrmyz. Bir sózben aitqanda, búl da bayaghy spektakli.

Degenmen, biz búl maqalamyzda Siriya alasapyranynyng aqiqatqa jaqyndau degen keybir sebepterine toqtalyp, mәnisine ýniluge bel buyp otyrmyz. Ayta ketu kerek, búl sebepter negizinen tek Siriyagha ghana emes, búghan deyingi birqatar arab elderinde bolghan jayttargha da tikeley qatysty dese bolady. Alayda, «Siriya himiyalyq qaru qoldandy», «halyqtyng kedeyshiligi», «diny alauyzdyq», «bir adamnyng úzaq jyl eldi basqaruy», «halyq bostandyghynyng bolmauy» degen sekildi kópshilikting «kózi jetip» ýlgergen jaghdaylargha toqtalghymyz joq. Sonymen, aitylyp jatqan «shyndyq» kóp, al aqiqaty qaysy?

1. Múnay bar jerde múng bar

«Arab kóktemi» qaqtyghystaryna bir qaraghanda «orynsyz» aralasyp jýrgen AQSh pen NATO-gha qarap túryp, mynaday bir zandy súraqtar sanamyzdy toruyldaytyny ras: osy Siriya nemese basqa da músylman memleketteri Amerikanyng tabanynan tesilip, eki ókpesin qolyna ala jýgirerdey eki tuyp, bir qalghany ma edi? Sonau múhittyng arghy betinen qylyshyn sýiretip kelip, әskery qimyldargha milliardtaghan qarajatty júmsarday arabtar olargha kim? Eger Siriyada qazirgi Batys BAQ-tary shulap jatqan kýrdeli qiyndyqtar shynymen bar bolsa, ony qasyndaghy kórshileri – Týrkiya men Saud Arabiyasy sekildi danqy dangharaday, sózi de ótimdi elder-aq ózara kelisip, bir toqtamgha kelip, sheshe almay ma? Áriyne, joq! Nege? Óitkeni, mәsele syrttan kelip kiyligushilerdi siriyalyqtardyng qauipsizdigi men bostandyghy emes, basqa nәrsesi qyzyqtyryp túruynda ghoy...

Jalpy, AQSh-tyng Irakqa shabuyly bastalarda-aq kiykiljinning týp-túqiyany Parsy shyghanaghynyng aghyl-tegil múnayy men gazynda jatqandyghy jappay aityldy. IYә, sodan beri búl sebep – aqiqatqa eng jaqyn sebep bolyp qaluda.

Siriya býgingi kýnge deyin әlemdegi múnay óndirushi elderding qatarynda bolghanymen, asyp-tasyp jatqan baylyghymen maqtana almaytyn. Alayda, juyrda әlemning kóptegen aqparat qúraldary Livan telearnasyna silteme jasay otyryp, Norvegiya geologiyalyq barlaushylar kompaniyasynyng Siriyadan iri múnay jәne gaz ken oryndaryn tapqandyghy turaly aqparatty taratqan bolatyn. Jalpy sany 14 múnay basseyni tabylsa, onyng 4-i – Siriyanyng Livanmen shekarasy manynan barlanghan asa iri kólemdegi múnay qory bar kózder. Tek osy 4 ken ornynyng ózi múnay óndiruden әlemde 9-shy oryn alatyn Kuveytting dengeyinde qara altyn óndiru mýmkindigin bere alatyn kórinedi. Odan bólek taghy 4 orynnyng qory Kipr, Livan jәne Izraili ýsheuining jalpy alghandaghy múnay qorlaryna ten. Osylardyng bәrin iygeretin bolsa, Siriya kýnine 6-7 mln. barreli múnay óndirip, әlemdegi ýzdik el – Saud Arabiyasy óndiretin kólemning jartysyna jetedi eken. Búl, әlbette, jemtik andyp, tóbede ainalyp úshyp jýrgen «qúzghyndardyn» kózin qyzyqtyrmay qoymaytyn olja emes pe?!

Múnay qoryn bylay qoyghanda, norveg mamandary Siriyadan iri kólemdegi gaz qoryn da tapqan. Búl Siriya arqyly Europagha gaz eksporttaudy josparlaghan Qúrama Shtattardyng quyrshaghy (kóptegen derekter boyynsha osylay aitylady) – Katargha ziyany tiyetin jaghday. Óitkeni, Siriya Katardyng óz aumaghy arqyly gaz qúbyryn saluyna tyiym salyp, kýnnen-kýnge gazgha degen súranysy artyp bara jatqan Europa elderine ózi-aq gaz eksporttap, telegey paydagha kenelmey me?

Mine, ókinishke oray, Siriyanyng soryna ainalghan da – osy múnay men gaz boluy әbden mýmkin. Óitkeni, búghan deyin AQSh pen NATO tarapynan basqynshylyqqa úshyraghan ózge elderding bәri de qyp-qyzyl aqsha әkeletin ne múnay men gazgha (Irak, Liviya, t.b.), ne esirtkige (Aughanstan) bay elder bolghany ras.

Múnymen qatar, Siriyada soghys salyp jatqan lankestik toptardy Saud Arabiyasy men Katar qarjylandyryp otyr degen pikirdegi mamandar da joq emes. Mәselen, Reseyding din jәne sayasat institutynyng preziydenti Aleksandr Ignatenko: «Aymaqtaghy soghysty Saud Arabiyasy men Katar tuyndatyp otyr. Olar Siriyany әlsiretu arqyly óz múnay qúbyrlaryn salyp, Europa naryghyn japadan-jalghyz iyelenudi kózdeydi», – deydi.

Al Barak Obamanyng BÚÚ sheshimin kýtpesten Siriyagha soqqy beru kerek degen sózine týrtki bolghan Damask týbindegi beybit túrghyndargha qarsy qoldanylghan himiyalyq qarudy da Saud Arabiyasy kóterilisshilerge bergen degen derekter jii aitylyp jatyr. Mәselen, solardyng biri – Mint Presse News y Associated Press agenttikterining tilshisi Dayl Gavlak. Ol shyn mәninde himiyalyq qarudy Siriya oppozisiyasynyng әskerleri jarghanyn jәne ol qaru Saudiyadan alynghan naqty derekterge sýiene otyryp jazady. Al Saudiya men Katardyng qaysysy bolsyn, olardyng artynda AQSh túrghany mәlim. Áriyne, anyghyn Alla biledi. Degenmen, 11 qyrkýiek oqighasynan keyin kózdegen maqsatyna jetu ýshin qaskýnemderding qanday jantýrshigerlik qadamgha da bara alatynyn esten shygharmaghan dúrys-au.

Jalpy, múnay men gazdan bólek, Siriya strategiyalyq túrghyda óte qolayly aimaqta ornalasqan. Búl el – Europa, Aziya jәne Afrika qúrlyqtarynyng týiisken túsy. Ýsh qúrlyqtan ersili-qarsyly aghylghan barys-kelis pen alys-beristing bәri Siriyany kóktey ótpey qoymaydy. Sondyqtan da, Siriya býginde alpauyt elderding qaqpaqylyna týsip otyr, degen pikirdi aitady siriyalyq sayasattanushy әl-Matrud. «Búl Vashington men Mәskeuding tartysy. Qaysysy jense, búl aimaqty sol óz baqylauyna alady», – deydi ol. Týrli jarylystar, teraktiler, soghystar, túraqsyzdyq – osy aimaqtardan jәne búghan deyin soghys bolghan elderden basqa bәsekeles elderdi quyp shyghu ýshin kerek. Mәselen, Japoniya ne Qytay túraqsyzdyq jaylaghan Siriyagha óz investisiyasyn salmasy belgili. Bәsekelesterding bәrin quyp shyqqan son, AQSh el biyligine óz adamdaryn qoyady da, batpan qúiryqqa jalghyz ózi kenelmek.   

Birneshe jyldar boyy jalghasyp jatqan qaqtyghystardy AQSh tarapynan úiymdastyrylyp jatqan Ýshinshi dýniyejýzilik soghystyng bastauy degen pikirler de joq emes. Óitkeni, AQSh pen Europa elderining ishki jәne syrtqy qaryzdarynyng tóbesi kók tiregeni sonday, qalay tyryssa da olar búl qaryzdaryn aldaghy ondaghan jyldar boyyna ótep tauysa almaydy eken. Sondyqtan, AQSh dýniyejýzilik soghys órtin tútandyru arqyly sol qaryzdardy nólge ainaldyrugha tyrysuda deydi...    

2. Olardyng kózdegeni - Resey

Siriya soghysy – Reseydi jan-jaqtan qorshaugha baghyttalghan keng kólemdi is-sharanyng bir buyny әri soghan dayyndyq dep boljam jasaytyndar bar. Ekonomikalyq túrghyda kóptegen damyghan memlekettermen taytalasa almasa da, әlemdegi eng quatty yadrolyq derjava bolyp otyrghan Resey – qazba baylyqtargha óte bay el. Múnay qory jóninen әlemde 8-shi orynda túrghan bolsa, dýniyejýzindegi barlanghan kógildir otynnyng 40 payyzy Reseyding jer qyrtystarynda shoghyrlanghan. AQSh-tyng talay sayasatkerleri: «Jer betindegi gazdyng teng jartysyn bir elding paydalanuy әdiletsiz. Sondyqtan, ony Resey basqa da eldermen bólisui kerek», – dep shu shygharghanymen, búl әreketteri әzirge sóz kýiinen әri asyp kórgen emes. Biraq, shiykizatqa degen súranys kýn ótken sayyn geometriyalyq progrespen artyp jatqan býgingi zamanda kýnderdin-kýni Reseyding jer asty baylyghyna kiriptar bolatyn kýn tuaryn AQSh pen odaqtastary bilmeydi emes, әriyne. Liviya-Siriya sekildi jolda jatqan «kedergilerdi» yghystyru onay-au?! Qúdaydyng bir qútty kýni Reseyding oqtúmsyqtarymen betpe-bet kelse, jaghday ne bolmaq?! Árbir qadamyn kýni búryn (keminde 100 jyl búryn) oilastyryp jasaytyn Batys elderi búny da oilamay jatqan joq. Shynymen de, songhy jyldary bolyp jatqan qaqtyghystar men soghystardyng bәri Reseyding ainalasynda oryn alghanyn angharu qiyn emes. Proamerikandyq Japoniya men Ontýstik Koreya arqyly AQSh Reseyding qiyr shyghysyna tirelip túr. Degenmen, ony azsynyp, endi Soltýstik Koreyany basyp alu arqyly odan sayyn jaqyndaudyng amalyn jasauda.

Ben Laden deytin «jaryqtyqtyn» arqasynda Aughanstan qolgha týsip, Reseyding yqpaly jýrip túrghan Orta Aziya elderine keude tiredi: Reseyding ontýstigi de baqylauda. Europalyq Odaq elderi arqyly batystan tónip túr. Endi Tayau Shyghysty jaulau arqyly eki qoyandy bir oqpen atu ghana qalyp otyr: yaghny Parsy shyghanaghynyng sarqylmas múnayyn iyelenip, әri Reseyge ontýstik-batys býiirinen shanshuday qadalu.

Jalpy, «Arab kóktemi» bastalghan kezde-aq kóptegen sarapshylar Liviyadan keyingi kezek Siriyagha keledi, al odan song AQSh Irangha auyz salady degen boljam jasaghan bolatyn. Aytqandary aiday kelip, Siriya qangha bógude. Eger osy «spektakli» de búrynghylar sekildi ssenariyinen janylmay sәtti ótse, Irannyng da ózge músylman elderining kebin kiyerine kýmәn qalmaydy. Yaghny Kaspiyding arghy betindegi amerikandyqtarmen qol kóterip amandasatyn kýnge jetemiz. Búl Reseyding jan-jaqtan qúrsaugha ilingenin bildiredi.

Resey memlekettik Dumasynyng deputaty Yan Zelinskiy de AQSh-tyng osynau barlyq jantalasuynyng mәnisi – Reseyge qarsy baghyttalghan әreket ekenin aitady. «Amerikanyng qaruly әskeri saqaday say. Kóp ótpey bombalau bastalmaq. Biraq búl Siriyagha nemese lankesterge qarsy soghys emes, bizding shekaramyzgha jaqynday týsu ýshin Reseyge qarsy baghyttalghan soghys», – deydi ol Siriyadaghy jaghday turaly pikir bildirip.

Áriyne, Resey jaghy da qol qusyryp otyrghan joq. Siriya tize býkse, ózderining mýddelerine orasan zor núqsan kelerin biletin orystar da qam jasauda. Mәselen, juyrda Sankt-Peterborda ótken «Ýlken jiyrmalyq» sammiytinde Vladimir Putiyn: «Eger әskery shabuyl jasalsa, Resey óz tarapynan Siriyagha qaru-jaraqpen jәne ekonomikalyq salada kómektesetin bolady», – dep pikirin ashyq aitty.

3. Islam

IYә, tarihta batys elderining din Islamdy túzaqqa iliktiru ýshin jasaghan qanshama aila-sharghylaryn esepke alsaq, býgingi alasapyrandy da sol әreketting zandy jalghasy dep qaraugha әbden bolatyn sekildi. Biraq, qaqtyghystar men azamat soghystarynyng (әriyne, syrttan úiymdastyrylghan) osy aqiqatqa jaqyn sebebi kóbine-kóp ekonomikalyq sebepterding tasasynda qalyp, aitylmay keledi.

Sonymen, kónildegi kýmәndi jasyrmay, retimen bayandap kórelik.

Birneshe ghasyrdan beri Angliya bastaghan batys memleketterining Islamgha qarsy bólshekteu jәne ózara jikke bólu sayasatyn jýrgizip kele jatqany býginde eshkimnen jasyryn emes. Sol Angliyada músylman memleketterin jәne Islam dinin ishten qúrtugha baghyttalghan jýzdegen jyldargha sozylatyn josparlar qúryp, júmys jýrgizetin arnayy instituttar bar degen derek aitylady. «Qúmdaghy dauyl» (1991), «Arab kóktemi» (2010 jyldan bastap) degenderding bәri sonau Osman imperiyasyn tize býktiruge alyp kelgen sol instituttardyng әreketi boluy ghajap emes.

Islam – Alla taghala tarapynan adamdargha berilgen, týzu jolgha bastaytyn asa quatty iydeologiya ekeni mәlim. Al odan batys elderi nege qorqady? Óitkeni, oiyma ne kelse, sony isteymin deytin alpauyttargha kýnnen-kýnge kýsh alyp bara jatqan (Islam memleketterining shiykizatqa bay boluy, músylmandar sanynyng artuy) Islam dini aldarynan kese-kóldeneng túryp, kedergi jasap jatyr. Jәne búl kedergi barghan sayyn kýsheye bermek. Sondyqtan, olardyng jospary: qalay degende de, músylmandardy ishten iritip, sharighatty «jibitip», Islam dinin zaman aghymyna say «reformalau».

1992 jyly Ystambúl qalasyndaghy «Hakikat kitabevi» baspasynan jaryq kórgen «Aghylshyn jansyzynyng moyyndaulary. Islamgha qarsy dúshpandyq әreket» atty dәiekti dәlelderge negizdelip jazylghan kitapta Osman imperiyasynda shpiondyq qyzmet atqarghan aghylshyn azamaty Mister Hemfer Angliyanyng sol kezdegi (jәne әli de jalghasyp kele jatqan) sayasatyna qatysty bylay deydi: «Biz ózimizding әrbir qadamymyzdy eki pozisiya túrghysynan oilastyruymyz kerek boldy: birinshisi – koloniyalardaghy yqpalymyzdy saqtau; ekinshisi – iyeligimizge jana yqpal jasaytyn jerlerdi qosu. Osyghan oray Koloniyalar isteri jónindegi ministrlik baghynyshty elderde atalghan mәselemen ainalysatyn airyqsha komiytetter qúrdy. Shyghys-Ýndi kampaniyasy syrttay sauda mәselelerimen ainalysatyn bolyp kóringenimen, ol Angliyanyng Ýndistangha yqpalyn kýsheytuge júmys jasady. Angliya ýkimeti Ýndistan mәselesine kóp alanday qoymaytyn, óitkeni onda últtar men úlystar, dinder, tilder, qarama-qayshy mýddelestikter óte kóp edi. Ministrlik Qytay mәselesinde de onsha qam jemeytin. Sebebi buddizm men konfusiandyq qytay qoghamyn ózi-aq bólshektep jatty. Ol jerding halqy últshyldyq, otanshyldyq degen sezimderden alys bolatyn. Sondyqtan, Angliya búl elderge alanday bermedi. Degenmen, ayaq astynan tuyndap ketui mýmkin jaghdaylardy jiti baqylap, óz yqpalyn saqtaudyng úzaq merzimdi josparlaryn jasap otyrdy. Angliya Ýndistan men Qytaydy bólshekteuge, nadandyqty, kórgensizdikti, qayyrshylyqty, tipti keybir aurulardy taratu boyynsha maqsatty sayasat jýrgizdi. Ózimizding shynayy niyetimizdi ol elderding halqynan jasyru qiyn emes edi.

Bizdi alandatatyny – Islam memleketteri bolatyn. «Auru» adammen (kýirey bastaghan Osman imperiyasyn aityp otyr) ózimizge paydaly birneshe kelisimder jasastyq. Koloniyalar isteri jónindegi ministrlikting astyrtyn aqparat jetkizushilerining esebinde «auru» adamnyng songhy demi jaqyn ekeni aitylatyn. Biz Iran ýkimetimen de qúpiya uaghdalastyqtargha qol jetkizdik. Iran memleketining joghary jaqtaryna ózimizding adamdarymyzdy qoyyp, masondyq toptar qúrdyq. Búl iste sybaylas jemqoryq, satqyndyq, dinge ýstirtin qaraytyn biyleushiler arasynda jenil jýristi әielder arqyly zinaqorlyq pen azghyndyqty taratu kóp septigin tiygizdi. Biraq, osynyng bәrine qaramastan, biz birqatar sebepterge baylanysty óz sayasatymyzdyng jemisti bolaryna tolyq senimdi emes edik. Bizge kedergi bolghan – Islamnyng kýshi. Músylmandar Islamgha jan-tәnimen sengen әri berilgen adamdar edi, olar odan basqa jol bar dep oilamaytyn.

Islam ómir men biylikting dini edi. Músylmandar óz memleketterining biyliginde túrdy. Olargha «sender Islamgha baylanyp qalghan tútqynsyndar» dep aita almaytynsyn. Biz Islamnyng tarihyn búrmalay almadyq jәne dinning músylman qoghamyndaghy kýshining airyqsha sebepteri baryn týsindik.

Biz týrikter men parsylar kýnderdin-kýni esteri kirip, óz jaghdaylaryn týsine bastay ma dep qorqatynbyz. Olay bolghan jaghdayda, osy koloniyalardaghy bizding yqpalymyzdy saqtau ýshin jasap jatqan josparlarymyzgha qater tónetin. Biz búl elderding meylinshe әlsireui, bólshektelui, qoldarynda ortalyqtandyrylghan biylikting bolmauy ýshin qolymyzdan kelgenning bәrin jasadyq. Eger olarda erkindik, qarajat jәne qaru-jaraq bolsa, bizge baghynbay keter edi.

Bizdi músylmandar arasyndaghy oqyghan adamdar, әsirese, Ystambúl, әl-Ázhar, Irak, Siriyadaghy ghalymdar alandatatyn. Olar bizding barlyq josparlarymyz ben ýmitterimizge alynbas kedergi bolyp túrdy. Qúrannyng qasiyetti sýreleri músylmandardyng qúmarlyqqa, әsemdikke jәne ómirding lәzzatyna beriluine jol bermeytin. Al ghalymdar óz senimderi men qaghidalaryna asa berik edi. Halyq solardyng artynan erdi, al әmirler ghalymdardan qorqatyn», – delingen.

Mine, osy jazbadan-aq batys elderining Qytaydan qoryqpaghanymen, Islamnan qoryqqandyghyn kóruge bolady. Keyin olar Osman imperiyasyn qúlatyp, músylmandardy bólshekteuge qol jetkizgenimen, Qúran men dindi qúrta almady. Óitkeni, «Qúrandy, shynynda, Biz týsirdik jәne ony qorghaytynymyz da ras» («Hijr» sýresi, 9-ayat), – degendey, Islamnyng qorghaushysy basqa emes, Allanyng ózi bolatyn. Tek Allagha qúlshylyq etuge, jaqsylyq jasaugha, imandylyq jolymen jýruge, jaqsy adam bolugha ýndeytin búl islamy iydeologiya joyylmaghany bylay túrsyn, songhy jyldary búrynghydan da kýsh alyp, dýniyege keninen taray bastady.

Al búl jәit óz kezeginde amerikandyqtar men europalyqtardyng haramgha negizdelgen kóptegen biznesteri men is-әreketterine tosqauyl qoyatyn edi. Atap aitqanda, әlemde qyp-qyzyl aqsha әkelip otyrghan esirtki zattary, araq-sharap, úyatsyz muzyka, Gollivudtyng atys-shabys, anayy filimderi, jezókshelik, azghyndyqty nasihattaytyn merekeler, qúmar oiyndary, kurorttar, demalys oryndary, jappay ósimqorlyq, t.b. bәri-bәri – qarap túrsan, Qúranda tyiym salynghan, adamdardy qyzyqtyru ýshin haramgha negizdelgen tabys kózderi emes pe? Eger Islam dini ayaqqa nyq túryp, músylmandardyng sany artyp, dýniyeni qoldaryna ala bastasa, búl haram isterding barlyghynyng da tynysy tarylyp, olargha birtindep tyiym salynar edi. Al olay bolghanyn Batys elderi mýldem qalamaytyny ras. Búl olardyng «qaltalaryna» óte auyr soqqy bolyp tiyer edi. Sondyqtan da, Qúranda aitylmaqshy, «Ómir degen tek osy dýniyedegi tirshilik, ólgennen song qayta tirilu joq...» («Ángham» sýresi, 29-ayat), – degen týsiniktegi olar búl mәseleni de oilamay jatyr deu qiyn. Sondyqtan, Islam memleketterindegi jәne qazir Siriyada jýrip jatqan qaqtyghystar arqyly Batys elderi jogharyda aitylghan «múnay men gazdy iyelenu», «Reseydi qorshaudan» bólek Islam deytin ýshinshi «qoyandy» da bir oqpen atyp alugha tyrysyp jatyr dep boljam jasauymyzdyng sebebi osy.

Osynau Islamgha qarsy jasaghan qastandyqtary arqyly olar ýy ishinen ýy tikken qanshama diny aghymdardy ómirge alyp keldi desenshi?! Uahabiylik (Saud Arabiyasynda), Ahmadiya (Ýndistanda) sekildi kóptegen aghymdar – aghylshyndardyng inkubatorynan «ósirilip» shyqqandar. Qazirgi kýni de múnday zymiyan is-әreketter bolmay qalyp jatqan joq. Mәselen, Mysyrda Mubarak taqtan tayghannan keyin keybir aghymnyng ókilderi, yaghny oqytushylary әlemge әigili әl-Ázhar uniyversiytetine enip ýlgergen kórinedi. Endi sol oqu ornynda oqyp kelgen qazaq jastary eshqanday aghymnyng iydeologiyasyna ulanbay keldi dep aitu qiyn deydi keybir otandyq mamandar.

Taghy bir jәit – songhy jyldary oryn alghan soghystardyng bәri Islam bilimi jaqsy damyghan elderde ghana jýrip jatuy. Mәselen, Mysyr, Irak, Liviya, Livannyng qay-qaysysyn alsang da, músylman әlemindegi eng irgeli oqu oryndary ornalasqan jәne baspa isi (mәselen, Livan) jaqsy damyghan elder. Onyng ýstine, Siriyadaghy bir meshitte qazirgi zamannyng aiday әlemge әigili músylman ghalymy Ramazan әl-Butiyding lankesting qolynan qaza tabuy kóp jaydy anghartsa kerek.

Jogharydaghy aghylshyn jansyzynyng esteliginde: «Ghalym adamdar bizge alynbas kedergi boldy», – dep aitty emes pe?! Halyqqa týzu joldy núsqamasyn dep Siriyada lang salyp jatqandar da ghalymdardyng kózin jongdy maqsat etken siyaqty. Ony biz myna mysaldardan anyq kóremiz.  Ál-Buty qaza bolarynan birneshe kýn búryn: «Soghys bizding jerimizding әrbir santiymetrinde, bizding nanymyzda, ómirimizde, әielderimiz ben balalarymyzda, qasiyetti oryndarymyz ben ar-abyroyymyzda bolyp jatyr. Bizding aldymyzda әdiletti paryz túr... Ruhany qúndylyqtarymyzdy, otanymyzdy jәne qasiyetti oryndarymyzdy qorghau ýshin júmyluymyz qajet», – dep mәlimdeme jasaghan bolatyn. Kóp ótpey studentterge dәris oqyp jatqan jerinde bolghan jarylystan әl-Butiymen birge 47 adam qaza tapty, onyng ishinde ghalymnyng óz nemeresi de bar edi.

Birneshe kýnnen keyin Mekke qalasyndaghy әl-Haram meshitining imamy Abdul Rahman әl-Sudeys: «Men onyng (R. әl-Butiydin) ólgenine qatty quanyshty bolyp otyrmyn. Ol ótirikshi imamdardyng biri edi. Ibilis jolynda bolatyn. Onyng ólimi músylmandar ýshin ýlken quanysh», – dep oiyn ashyqtan-ashyq bildirgeni býkil әlemdi qayran qaldyrdy. Sonda Haram meshitining imamy teraktini qoldaghany ma?

Jalpy, әl-Butiyden bólek, songhy bir jyl ishinde Siriya ýkimetine qarsy soghysty syngha alyp, lankestikti aiyptaghan seksen jastaghy din mamany sheyh Hasan Saif ad-Dindi de kóterilisshiler ayausyz qorlap óltirgen bolatyn. Sonday-aq, Siriyadaghy kóterilisti aiyptap, al oghan deyin takfir jamaghatyna qarsy sózderimen aty shyqqan din mamany sheyh Múhammed Ahmad Auf Sadek, sheyh Abdel-Latif ash-Shami, әn-Nәuәuy meshitining imamy sheyh Hasan Bartaui, sheyh Abdalla Saleh, әl-Ashrafiya meshitining imamy sheyh Abdel-Latif Jamili, әl-Múhamedy meshitining imamy sheyh Abed Saab sekildi elge belgili din mamandary da 2012 jyly kóterilisshiler qolynan qaza tapqanyn aita ketken jón. Búl – dinge qarsy soghystyng anyq aighaghy!      

Bireuge mal qayghy, bireuge jan qayghy...

Sonymen, Siriya oqighasynyng negizgi sebepterin talqyladyq. Búl qaqtyghystardyng sony endi qalay órbui mýmkin? Múny da búghan deyin bolyp ótken «sayasy sahnalyq kórinisterge» qarap otyryp boljaugha bolady. Mәselen, Liviyany alayyq. Kaddafy әskerleri men oppozisiya kýshteri arasynda da dәl qazirgi Siriyadaghyday qaqtyghystar bolghany belgili. Eger NATO kýshteri syrttan shabuyl jasamaghanda, Kaddafy kóterilisshilerdi tas-talqan etip jenip, oqigha aldyn-ala josparlanghan «ssenariyinen» auytqyp keter me edi. Sondyqtan, shabuyl jasaldy da, Kaddafiydi qúlatty.

Bizding oiymyzsha, Siriyany da dәl osy kebin kýtip túruy mýmkin. Óitkeni, eger oqighagha syrttan aralasu bolmasa, Asad әskerleri kóterilishilerdi jenetini aqiqat.

Al týp-túqiyanyna qúryq boylamaytyn osynau sayasy oiyndardyng kesirinen qanshama qarapayym halyq zardap shegip jatyr. Birneshe din qatar ghúmyr keship, beybitshilikting tuyn kóterip otyrghan elding týgin qaldyrghan joq. Siriyanyng qazirgi ahualy adam ayarlyq.

Sol eldegi Adam qúqyqtary jónindegi observatoriyanyng taratqan mәlimetine qaraghanda, qazir Siriyada әrbir saghat sayyn 5 adam ólip jatyr eken. Qaqtyghystar bastalghaly beri 110 mynday adam dýniyemen qosh aityssa, 100 myngha juyghy habar-osharsyz ketken. Búghan 1 millionnan astam bosqyndy qosynyz. Mynnan astam adamdy qyryp salghan himiyalyq shabuyl óz aldyna bólek әngime.

Sózimizdi qorytyndylay kele aitar bolsaq, ne bolsa da, búl oqighalar músylmandargha ýlken synaq әri zúlymdyqqa zúlymdyqpen jauap bermey, bayybyna baryp, sabyrmen, baysaldylyqpen qarap, oilanatyn mәsele ekeni ras. Al zúlymdyqty jasap jatqandar bolsa, olargha búl dýniyede jasaghan isterining qarymy bolatynyn bylay qoyghanda o dýniyede odan da zor azap baryn Qúrandaghy «Mәida» sýresining 33-ayatynda Alla taghala eskertken.

Taghy bir ayatta Jaratushy IYemiz: «Maldaryng jәne jandaryng jayynda әriyne synalasyndar. Sonday-aq, senderden búrynghy kitap berilgenderden (hristiandar men yahudiylerden) jәne mýshirikterden de kóptegen renish estiysinder (yaghny sol arqyly da synalasyndar). (Olar senderge jәbir-japa kórsetip, jala jabudan taysalmaydy, biraq solargha) Eger sabyr etsender әri saqtansandar (zúlymdyqqa zúlymdyqpen jauap qatpasandar), shәksiz búl manyzdy ister (búl ekining birining qolynan kelmese de, sanaly da iygilikti is osy)», – dep músylmandargha eskertu aitady («Áli-Imran» sýresi, 186-ayat).      

Biz de óz tarapymyzdan siriyalyq bauyrlarymyzgha Alla beybitshilik bersin dep dúgha eteyik!

Abai.kz