Adam qúqyqtarynyng saqtaluy boyynsha zertteuler jýrgizip, óz bayandamalaryn jariyalaytyn halyqaralyq Human Rights Watch úiymyn bәrimiz bilemiz ghoy. Sol úiym jyldaghy dәstýrden attamay «Álemdik bayandama – 2024» atty adam qúqyghyna qatysty bayandamasyn jariya etipti. Bayandamada «2024» dep túrsa da, 2023 jylghy әlemdegi adam qúqyghy mәselesine qatysty qorytyndy jasalghan. Jýzden astam eldegi adam qúqyghy mәselesine saraptama jasalghan, әriyne ol elderding ishinde Qazaqstan da bar.

Human Rights Watch úiymynyng pikirinshe 2023 jyly Qazaqstanda adam qúqyghyna qatysty mәseleler kóp bolghan. Ony saylaudan bastap әielderge kórsetiletin otbasydaghy zorlyq-zombylyqpen ayaqtapty. Din men sóz bostandyghy, belsendilerge jasalghan qysym, sayasy partiyalardy tirkeu qiyndyghy, diny úiymdardy tirkeudi mindetti etip qoi jәne diny әdebiyetti taratudaghy shekteulerding kóptigi, LGBT ókilderine jasalatyn qysymnan olardy qorghau mehanizmderining azdyghy, jurnalisterdi qudalau kórinisteri, partiyalardy tirkeu qiyndyghy degendey mәselermen birge ózge de ondaghan mәseleni aitqan.

Bayandama 11-qantarda jariyalandy. Al 12-qantarda «Aqorda» saytynda «Qazaqstan adam qúqyqtaryn qorghau baghytynda naqty qadam jasap jatyr» degen taqyrypta resmy Qazaqstannyng jasap jatqan júmystaryna qatysty maqala jariyalandy.

Qazaqstan partiyalardy tirkeu ýshin 20 myng qoldy 5 myng qolgha azaytqanyn, al Parlamentke partiyalar baru ýshin 7 payyzdy 5 payyzgha týsirgenin, әiel jәne bala qúqyghyn qorghaytyn zandy qatandatu mәselesi iske asyp jatqanyn, auyl әkimderin saylau bastalghany, Konstitusiyalyq sot júmysy bastalghanyn, Balalargha últtyq qordan qarjy audarymy jýrgizile bastalghanyn jәne basqa ondaghan is-shara, zan, qúqyqtyq retteulerge qatysty jazypty.

Áriyne, búl bizding qoghamdaghy «ystyq taqyryptyn» biri ghoy. Biraq Human Rights Watch-tyng «diny birlestikterdi tirkeude mәjbýrlik pen diny әdebiyetterdi taratuda shekteu bar» degenin eshqashan qabyldaugha bolmaydy. Kerisinshe, ony kýsheytu kerek dep sanaymyn. Sebebi búl últtyq jәne memlekettik qauipsizdik mәselesi. Diny әdebiyetterdi kerisinshe sýzgiden ótkizudi kýsheytip, tirkeudi mindettep, tekseristi qatandatu qajet. Mýmkin búl «zayyrly» degenge qarsy deytinder tabylar, biraq búl qauipsizdik mәselesi. Songhy uaqytta «teris diny aghym» taqyryby ótkir túr. Ony osy jazbany oqyp otyrghan azamattar da moyyndaydy(-au). Týrli bayandama, zertteulerge qarap, olqylyqty týzep, qate-kem tústy rettegen dúrys-aq. Atqarylyp jatqan júmystardy da kýsheytu qajet. Biraq osynday «diny birlestikterdi tirkeudi mәjbýrleu qate, diny әdebiyetterdi taratuda shekteu bar» degen mәselede pozisiya bermeu manyzdy. Óitkeni búl dinmen kýres emes, destruktivizmmen kýres.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz