Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng tóraghalyghymen Almaty qalasynda seysmikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu mәseleleri jóninde kenes ótti. Jiyngha Preziydent Ákimshiligi men Qauipsizdik Kenesining basshylyghy, Ýkimet mýsheleri, qalalar men oblystardyng әkimderi, sonday-aq aimaqtardaghy tótenshe jaghdaylar departamentterining jetekshileri qatysty.

Memleket basshysy el aumaghynyng ýshten bir bóliginde jer silkinisi qaupi bar ekenin aitty. Seysmologiyalyq stansiyalar songhy 5 jylda 45 mynnan astam dýmpu jaghdayyn tirkegen. Onyng kóbi – tómen baldyq jer silkinisi.

– Biraq, ashyghyn aitu kerek, Almatyda bolghan tótenshe jaghday kezinde tiyisti organdar shúghyl әreket etuge tolyq dayyn bolghan joq. Al qala túrghyndary ne isterin bilmey, abdyrap qaldy. Degenmen búl jiynnyng basty maqsaty – syn aitu emes, naqty sheshimder qabyldau. Mysaly, júrttyng kópshiliginde «tótenshe jaghdaygha qajetti chemodan» da joq bolyp shyqty. Tiyisti oqu-ýiretu sharalary mektepten, tipti balabaqshadan bastaluy kerek. Búryn Almatyda osynday tәjiriybe bolghan. Sony qayta janghyrtu qajet. Sebebi qazir azamattardy tótenshe jaghdaygha dayyndau jýiesi talapqa say emes. Qúzyrly organdar halyqqa jan-jaqty týsindiru júmysyn jýrgizuge tiyis. Oqu oryndarynda, memlekettik mekemelerde túraqty jattyghu ótkizip túru qajet. Búl – óte manyzdy. Osy júmysty dereu qolgha alu kerek, – dedi Preziydent.

Memleket basshysy infraqúrylymdardyng halyqty evakuasiyalaugha dayyndyghyna jәne qúlaqtandyru jýiesine qatysty mәselege erekshe nazar audardy.

– Dabyl qosylmady. Búl dúrys sheshim boldy. Áytpese, qalada dýrbeleng tuyndaytyn edi. Biraq halyqty basqa baylanys arnalary arqyly habardar etu qajet bolatyn. Qúlaqtandyru birneshe negizgi mindetti sheshui kerek. Olardyng qaysysyn búryn qoldanu kerektigi qauip-qaterding auqymyna baylanysty. Alayda qoldanystaghy algoritmderde búl eskerilmeydi. Qatty jer silkinisi kezinde adamdardy zilzalanyng fizikalyq sipattamalary men epiysentri turaly aqparat qyzyqtyrmaydy. Olar tabighat apatynyng qanshalyqty joyqyn ekenin onsyz da sezindi. Múnday sәtte, eng bastysy, túrghyndardy әri qaray qalay әreket etu jónindegi aqparatpen qamtamasyz etu manyzdy. Azamattar «Ýige oralugha bola ma?», «Qaydan kómek alugha bolady?» degen saualdargha jauap aluy kerek. Sondyqtan qúlaqtandyru jýiesin qayta qarap, ony barynsha naqty qajettilikke beyimdeu qajet. Tehnikalyq qúraldar aqparattyng әr adamgha uaqytyly jetuin qamtamasyz etuge tiyis. Búl joly SMS-habarlamalar tym kesh keldi. Sonday-aq dýmpu kezinde baybalam salyp, jalghan aqparat taratqandar boldy. Júrtty әdeyi dýrliktirgen adamdardy zangha sәikes jazagha tartu qajet, – dedi Preziydent.

Memleket basshysy tótenshe jaghdaylardyng aldyn alu jәne jong jýiesin materialdyq-tehnikalyq túrghydan jaraqtandyru dengeyining tómendigin syngha aldy. Búl seysmikalyq monitoring jelisine de, sonday-aq qútqarushylardy zamanauy qúral-jabdyqtarmen, tehnikamen jәne arnauly kiyimdermen qamtamasyz etu isine de qatysty.

– Seysmikalyq baqylaudy «Últtyq seysmologiyalyq baqylau jәne zertteu ghylymy ortalyghy» JShS-ne qarasty Almaty, Shymkent qalalaryndaghy jәne 12 oblystaghy 70 seysmologiyalyq stansiya jýrgizedi. Onyng altauy isten shyqqan. Mamandardyng esebine sәikes býkil el boyynsha qosymsha 285 seysmologiyalyq stansiya ornatu qajet. Joyqyn jer silkinisi kezinde memlekettik materialdyq rezervting boluy jәne onyng qoljetimdiligi airyqsha manyzdy. Kólik baylanysyn jedel qalpyna keltiru jәne medisinalyq kómek úiymdastyru mýmkindigi de sheshushi ról atqarady. Ákimder Tótenshe jaghdaylar ministrligimen birlesip, barlyq eldi mekenning osyghan qaghaz jýzinde emes, is jýzinde dayyn ekenine kóz jetkizuge tiyis. Osy jer silkinisinen sabaq alyp, jiberilgen olqylyqtardy týzetu qajet, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Preziydent qúrylys barysynda seysmikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu mәselesi tolyq sheshimin tappay otyrghanyn aitty. Memleket basshysynyng pikirinshe, zilzala kezindegi qauipsizdik sharalaryn týbegeyli qayta qarau qajet.

Preziydent Almatynyng azamattyq qorghanys jýiesi jer silkinisine dayyn bolmay shyqqanyn, al qúzyrly organdar tabighattyng búl synaghynan óte almaghanyn atap ótti.

– 2021 jyly jeti ministrlikting birlesken búiryghymen Qazaqstan Respublikasynyng 2021-2023 jyldargha arnalghan seysmikalyq qauipsizdigin qamtamasyz etu júmystarynyng tiyimdiligin arttyru jónindegi sharalar kesheni bekitildi. Basqa da mindetterdi qosa alghanda, búl qújatta Almaty qalasy ýshin joyqyn jer silkinisteri turaly avtomattandyrylghan erte habarlau jýiesin engizu kózdelgen edi. Ádettegidey, berilgen esepte bәri dúrys. Osy maqsattargha bólingen qomaqty qarajat iygerilgen, nysandardy qabyldap alu aktisine qol qoyylghan. Bas prokuraturagha Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigimen birlesip, osy mәselemen ainalysudy jәne bir aidyng ishinde qarajattyng qayda júmsalghanyn, dabyl jýiesining nege júmys istemegenin anyqtaudy tapsyramyn. Soghan qaraghanda, býkil elimizde ótkizilgen 27 myng seysmikalyq jattyghu men 2,5 myng seminardyng da týk paydasy bolmady, – dedi Memleket basshysy.

Qasym-Jomart Toqaev Seysmologiya salasyn damytudyng 2024-2028 jyldargha arnalghan keshendi josparyn әzirlep jatqan Ýkimetke seysmikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu tәsilderin qayta qaraudy tapsyrdy. Sonymen qatar Preziydent búl júmystyng nәtiyjelerin baghalaudyng naqty ólshemderin әzirleudi jәne tiyisti sharalar qabyldaudy talap etti.

– Seysmologiyalyq monitoring pen jer silkinisin boljau jýiesin týbegeyli jetildiru qajet. Azamattar alghashqy dýmpuge deyin birneshe sekund búryn Google serviysi eskertu jasaghanyn aityp jatyr. Bizding jýieler búlay istey almady. Biz elimizde «smart-qalalar» qúrugha niyettimiz. Olardy basqaru jana tehnologiyalargha, sonyng ishinde jasandy intellekt salasyndaghy songhy jetistikterge negizdelui kerek. Sondyqtan әlem boyynsha tiyimdiligi dәleldengen innovasiyalyq sheshimderdi qoldanysqa belsendi týrde engizu qajet. Ýkimet qysqa merzim ishinde zamanauy tehnologiyalardy qoldanugha qatysty ontayly sheshim shygharuy kerek. Áriyne, seysmikalyq qauipti aimaqta ornalasqan elimizdegi eng iri qala retinde Almatygha basymdyq bergen jón. Bilikti seysmologtar men basqa da mamandardy dayarlaugha erekshe nazar audaru qajet, – dedi Preziydent.

Memleket basshysynyng pikirinshe, Almatydan bólek, elimizding basqa da aimaqtary jer silkinisine dayyn bolugha jәne qajetti infraqúrylymdy qamtamasyz etuge tiyis.

– Túrghyndar jinalatyn jәne olar uaqytsha panalaytyn arnayy oryndardy tekseru kerek. Sonday-aq azamattardy qauipsiz jerge kóshiru, zardap shekkenderge jedel jәrdem beru, kóshpeli emdeu oryndaryn ashu júmysyn tiyimdi úiymdastyru qajet. Sonymen qatar materialdyq rezerv jetkilikti bolugha tiyis. Taghy bir manyzdy mәsele. Apat bolghan jaghdayda basqa aimaqtardan qútqaru qyzmetin jedel jetkizudi qamtamasyz etu kerek,  – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Sonymen qatar Preziydent ghimarattar men nysandardyng seysmikalyq ornyqtylyghyn kýsheytu qajet ekenin atap ótti. Ýkimet pen әkimdikke osy mәseleni zerdelep, tiyisti sheshim qabyldau jóninde tapsyrma berildi.

– Jalpy, túrghyndardyng tótenshe jaghdaygha dayyndyghyn qaghaz betinde emes, is jýzinde jaqsartu qajet. Negizgi mindet – azamattardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu. Búl, eng aldymen, últtyq qauipsizdik mәselesi. Tótenshe jaghdaylar kezinde barlyq salalyq qúrylym jedel әreket etip, ýilesimdi júmys isteui kerek. Dýrbeleng men haosqa jol bermey, jaghdaydy túraqtandyryp, apattyng auyr saldaryn mýmkindiginshe jenildetu ýshin dúrys jәne uaqytyly әreket etu manyzdy.Tótenshe jaghdaylargha saqaday say bolu – Ýkimet bastaghan memlekettik organdardyng ortaq mindeti, – dedi Preziydent.

Tótenshe jaghdaylar ministrligine óz qyzmetin syny túrghydan qayta tarazylau mindeti jýkteldi. Memleket basshysy ministr Syrym Shәriphanovtyng atalghan sala mamany retinde teoriyalyq bilimi bar ekenin, biraq naqty iske kelgende júmysynyng nәtiyjesi kórinbey jatqanyn aitty.

– Qazirgi júmysty kónilden shyghady dep aitugha kelmeydi. Ministr Shәriphanovqa eskertemin. Eger siz óz júmysynyzdy auyr sanaytyn bolsanyz, ashyghyn aitynyz, ghylymi-oqytushylyq qyzmetinizge qaytaramyz. Onda túrghan eshtene joq. Qazirgi ahual óte kýrdeli jәne jauapty, elimizding qauipsizdigine tikeley baylanysty. Sondyqtan bәrimiz jinaqy, úqypty jәne belsendi boluymyz qajet. Basqa jol joq. Preziydent Ákimshiligi býgin aitylghan barlyq mәseleni baqylauda ústaydy, – dedi Memleket basshysy.

Qasym-Jomart Toqaev jiyndaghy sózin qorytyndylay kele, Almaty qalasynyng túrghyndaryna ýndeu jasady.

– Sabyr saqtanyzdar jәne әr nәrsege bayyppen qaranyzdar. Dýrbelenge salynyp, týrli qaueset pen jalghan aqparatty qasaqana taratatyn arandatushylar men jauapsyz adamdardyng jetegine erip ketpenizder. Naghyz almatylyqtar әrqashan aqyl-parasatymen jәne ústamdylyghymen erekshelengen. El basshylyghy sizderding qauipsizdikterinizdi qamtamasyz etu ýshin qoldan kelgenning bәrin jasaydy. Oghan kýmәn bolmasyn. Almatylyqtardyng talap-tilegi әrdayym bizding basty nazarymyzda, – dedi Preziydent.

Sonymen qatar jiynda Tótenshe jaghdaylar ministri Syrym Shәriphanov pen Almaty qalasynyng әkimi Erbolat Dosaev sóz sóiledi.

Eskertu! Suretter Aqorda saytynan alyndy

Abai.kz